قرآن مجید یکی از ویژگیهای دوزخیان را گردنکشی و بیاعتنایی به حساب و کتاب دانسته، میفرماید: إِنَّهُمْ کَانُوا لاَ یَرْجُونَ حِسَاباً. (نساء: ۲۷)
آنان به [روز] حساب، امید نداشتند. بیاعتنایی به محاسبة نفس و حسابرسی رستاخیز، در نهایت، آدمی را به دوزخ میکشاند؛ در حالی که حسابرسی کاری بس سودمند است.
امام علی( فرمود: مَنْ حََاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهََا خَسِرَ.۲۳ هر کس به حساب خویش برسد، سود کند و هر کس از آن غفلت ورزد، زیان بیند. برخی از کارکردهای محاسبه بدین قرار است:
۱. وقوف بر کاستیها؛ وقتی انسان به حساب خود رسیدگی کند، اگر عیب و ایرادی در کارهایش باشد، برایش آشکار میشود. این مطلب در سخنان گهربار امیر مؤمنان( چنین آمده است: مَنْ حََاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلیََ عُیُوبِهِ.۲۴ هر کس به حساب خود برسد، بر عیبهای خویش آگاهی یابد. این عیب و کاستی، امکان دارد ظاهری یا باطنی باشد، مربوط به دنیا یا آخرت باشد، فردی یا اجتماعی یا خانوادگی باشد، خرد یا کلان باشد... به هر حال پس از محاسبه، برای فرد مشخص میشود که کجای کار او عیب دارد ولی اگر به ارزیابی خود نپردازد، از چنین دستاوردی محروم خواهد ماند.
۲. اصلاح خویش؛ انسان عاقل، وقتی به عیب خویش آگاه شد، به طور طبیعی نسبت به آن حساس میشود و اگر وجدان بیداری داشته باشد تلاش میکند آن عیب را از خود دور سازد.
امام علی( فرمود: ثَمَرَهُْْ الْمُحََاسَبَهْْ صَلاَحُ النَّفْسِ.۲۵ میوة محاسبه، اصلاح خویش است. و همانگونـه که آدمـی با ایستادن روبـهروی آینـه، سـر و وضـع ظاهـری خـود را مـرتب مـیکند، محاسبه نیـز چـون آینـه این فـرصت را به او میدهد که اعمال و رفتار و اخلاق خـویش را سامان دهـد؛ اگـر بـداخلاق، بـدزبان و بـدحساب است، اگـر اهل گناه خاصّـی است، و یا بـه نماز اهتمام نمـیورزد، اگر بـیانضباط است و... همـه را اصلاح کند.
۳. کسب کمال؛ کسانی که به اعمال خویش رسیدگی میکنند و حساب و کتاب خود را به دست میآورند، خواه ناخواه، راههای سقوط و صعود را بهتر میشناسند و در نتیجه راه کمال را میپیمایند و از گمراهی و سقوط میرهند. در تاریخ آمده است: راهزنی به نام "فضیل بن عیاض" شبی برای کار خلاف از دیوار خانهای بالا رفت در آن اثنا شخصی قرآن میخواند. صوت حزین قاری قرآن، فضیل را به استماع واداشت تا اینکه قاری این آیه را قرائت کرد: أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ. (حدید: ۱۶) آیا، هنگام آن نرسیده که مؤمنان دلهایشان به یاد خدا نرم شود؟ مضمـون این آیـه چنان در جان و دل فضیـل اثر گذاشت که همان لحظه از دیـوار پایین آمد و با خود گفت: "بلیََ قد آنَ" آری، زمان توبه رسیده است. فضیل با گفتن این سخن توبه واقعی کرد و به حساب خود رسیدگی نمود و درجات کمال را یکی از پس دیگری پیمود.۲۶
۴. خوشبختی؛ سعادت و نیکبختی نیز نتیجة دو کارکرد یاد شده است و بدیهی است آن کس که به کاستیهایش آگاه شود و آنها را اصلاح نماید، به نیکبختی نیز نایل خواهد شد. این کارکرد نیز در سخنان گهربار امیر مؤمنان( منعکس شده است: مَنْ حََاسَبَ نَفْسَه سَعِدَ.۲۷ هر کس خود را محاسبه کند، خوشبخت خواهد شد.
۵. حسابرسی آسان در روز رستاخیز؛ در قرآن مجید سخن از حساب سخت و آسان به میان آمده و در قیامت، عدهای به سختی و دقت تمام، مورد محاسبه قرار میگیرند که خود این حساب و کتاب، بسیار رنجآور و نوعی عذاب است ولی از برخی نیز با ملایمت و احترام، آسان، حسابکشی میشود؛ فَأَمَّا مَنْ أُوتِی کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَاباً یَسِیراً. (انشقاق: ۷ ـ ۸) اما کسی که کارنامهاش به دست راستش داده شود، پس به زودی، به گونهای آسان محاسبه میشود. بدیهی است کسی که در این دنیا به طور مرتب، خویشتن را ارزیابی کند، در واقع به تصفیه حساب خود میپردازد؛ اعمالِ واجب قضا شده را جبران میکند، از گناهان توبه مینماید، حق الناس را برمیگرداند و... . چنین کارهایی سبب آسانی محاسبه در رستاخیز میشود. ولی اگر اهل محاسبه نباشد، در قیامت، حسابی سخت پیش رو خواهد داشت. امام صادق( میفرماید: مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً اَوْ مُؤْمِنَهًْْ بِمََا لَیْسَ فیِِهِ بَعَثَهُ اللهُ فیِِ طیِِنَهِْْ خَبََالٍ حَتّیََ یَخْرُجَ مِمََّا قََالَ.۲۸ کسی که به مرد یا زن مؤمنی تهمت بزند، (روز قیامت) خداوند او را در گنداب بدن گناهکاران نگه میدارد تا از عهدة گفتة خویش برآید.
۶. افزایش حسنات و آمرزش گناهان؛ خودارزیابی، سبب میشود که مؤمن از گناهان و خطاهای گذشته توبه کرده، به جبران بدیها همت گمارد تا در جرگه توبهکنندگان قرار گیرد که محبوب خداوند هستند: إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ. (بقره: ۲۲۲) خداوند، توبهکنندگان را دوست دارد. و چون پس از محاسبه و توبه، کارهای نیکو انجام میدهد، طبق سنت الهی کار نیک، اثر کار زشت را از میان میبرد؛ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ.(هود:۱۱۴) همانا خوبیها، بدیها را از بین میبرند. و بالاتر اینکه، محاسبه و توبة واقعی سبب میشود مؤمن، مورد عنایت الهی قرار گیرد و به سبب لطف خداوند، حتی سیئات و گناهان او نیز به حسنه تبدیل شدند. به این ترتیب مؤمن توبه کار پاداشی دوسویه دریافت میکند؛ مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُولئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً. (فرقان: ۷۰) هر کس توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، خداوند بدیهایش را به نیکی تبدیل کند و خدا همواره آمرزندة مهربان است. چـون قیـامت پیـش حـق صفهـا زده در حســاب و در مـنــاجــات آمــده ایـسـتـاده پـیـش یــزدان اشـکریــز بـر مـثـال راسـت خـیـزِ رسـتـخـیــز حــق هـمـی گـویـد چـه آوردی مـرا انـدر ایـن مهـلـت کـه دادم مـن تـو را عـمـر خـود را در چـه پـایـان بـردهای قـوت و قـوّت در چـه فـانـی کـردهای گــوهــر دیــده کـجـا فـرســودهای پـنــج حـس را در کـجــا پـالــودهای چشم وگوش وهوش وگوهرهای عرش خـرج کـردی چـه خـریدی تو ز فرش نعمتـت دادم بـگـو شـکرت چـه بـود دادمـت سـرمایـه هیـن! بنمـای سـود۲۹
منبع: طوبی |