1. مفهوم توكّل
توكّل از ماده وَكَل به معني واگذار كردن است و در صورتي كه با كلمه علي متعديشود به معني اعتماد است.
نقل شده است كه پيامبر اكرمصلي الله عليه وآله از جبرئيل درباره توكل پرسيد و او در پاسخ گفت:
اَلْعِلْمُ بِاَنَّ الْمخْلُوقَ لايَضُرُّ وَ لايَنْفَعُ وَ لايُعْطي وَ لايَمْنَعُ وَاسْتِعْمالُ الْيَأسِ مِنَ الْخَلْقِ (739)
توكل عبارت است از: علم به اينكه مخلوق نه ضرر ميزند و نه نفع ميرساند، نه ميبخشد و نهباز ميدارد. )توكل( مأيوس بودن از خلق است.
مفهوم توكل در مواردي با جهل و خرافات آميخته شده است به طوري كه گروهيميپندارند توكل يعني اينكه تصميمگير تنها خداست و تلاش و كوشش انسان كمترين اثريدر سرنوشت او ندارد. اين برداشت نادرست از مفهوم توكل، اختصاصي به زمان ما ندارد درزمان پيامبر اكرمصلي الله عليه وآله نيز وقتي آيه:
وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ (طلاق: 3)
هر كس به خدا توكل كند خدا او را كافي است
نازل شده عدهاي از اصحاب پيامبر در خانه نشسته مشغول عبادت و دعا شدند و گفتندديگر روزي ما تضمين شده است. اين خبر به پيامبرصلي الله عليه وآله رسيد آن حضرت كسي را به سراغآنها فرستاد. وقتي آمدند به آنها فرمود: چه باعث شد در خانه بمانيد و مشغول عبادت شويد ودست از كسب و كار برداريد؟ گفتند: اي رسول خدا چون روزي ما تضمين شده است بهعبادت خدا روي آورديم. پيامبر اكرمصلي الله عليه وآله فرمود: كسي كه چنين كند دعايش مستجابنميشود. در طلب روزي برويد.
تعاليم حياتبخش اسلام ضمن آنكه توكل را يك ركن اساسي ايمان معرفي مينمايد،اهميت و تأثير تلاش و كوشش انسان در سرنوشتش را نيز مورد تأكيد قرار ميدهد. چنان كهدر قرآن كريم آمده است:
كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ (مدثر: 38)
هر كس در گرو عمل خويش است.
و بهره و نتيجه او را به اندازه تلاش و كوشش او معرفي ميكند:
وَأَن لَّيْسَ لِلاِْنسَانِ إِلَّا مَا سَعَي (نجم: 39)
براي انسان )پاداشي( جز آنچه خود كرده نيست.
مرحوم علامه طباطباييرحمهم الله درباره توكّل مينويسد:
معناي توكل اين نيست كه انسان نسبت امور را به خودش يا به اسباب، قطع يا انكار كند، بلكهمعنايش اين است كه خود را و اسباب را مستقل در تأثير ندانسته، معتقد باشد كه استقلال واصالت منحصراً از آن خداي سبحان است و در عين حال سببيت غيرمستقله را براي خود واسباب قائل باشد(740)
2. سرچشمه توكّل
پايه و اساس توكل شناخت خداوند و ايمان حقيي به او است. قرآن كريم توكل را لازمهايمان دانسته ميفرمايد:
وَعَلَي اللّهِ فَتَوَكَّلُوا إِن كُنْتُم مُؤْمِنِينَ (مائده: 23)
اگر مؤمنيد بر خدا توكل كنيد.
عليعليه السلام نيز توكل را نتيجه يقين به خداوند ميداند:
اَلتَّوَكُّلُ مِنْ قُوَّةِ الْيَقينِ(741)
توكل نتيجه يقين قوي به خداوند است.
3. نشانه هاي توكّل
در روايات به نشانههاي توكل اشاره شده است. جبرئيل در پاسخ پيامبرصلي الله عليه وآله نشانههايتوكل را اينگونه بيان ميكند:
فَاِذا كانَ الْعَبْدُ كَذلِكَ لَمْ يَعْمَلْ لاَحَدٍ سِوَياللَّهِ وَلَمْ يَرْجُ وَلَمْ يَخَفْ سِوَياللَّه وَلم يطمع في اَحَدٍسِوَياللَّه(742)
وقتي انسان داراي توكل شد، براي كسي جز خدا كاري نميكند جز به خدا اميد ندارد و ازغيرخدا نميترسد و چشم طمع به كسي جز خدا ندارد.
اين علائم در ساير روايات نيز مورد توجه قرار گرفته است. عليعليه السلام ميفرمايد:
حَسْبُكَ مِنْ تَوَكُّلِكَ اَنْ لاتَري لِرِزْقِكَ مُجْرِياً اِلااللَّهَ سُبْحانَهُ(743)
در توكل تو همين بس كه غيرخدا را روزي رسان خود نداني.
و نيز از امام رضاعليه السلام درباره توكل سؤال كردند. آن حضرت فرمود:
اَنْ لاتَخافَ اَحَداً اِلااللَّهَ
توكل يعني اينكه از كسي جز خدا نترسي.
4. توكّل فقط بر خدا
يك نكته اساسي در بحث توكل كه مورد توجه قرآن كريم و روايات ائمهعليه السلام قرار گرفته ونبايد مورد غفلت قرار گيرد، اين است كه توكل بايد فقط بر خدا باشد و ديگران اگرچه بيتأثيردر كارها نيستند، اثرشان مستقل و بيارتباط با خداوند نيست. قرآن كريم ميفرمايد:
وَعَلَي اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ (ابراهيم: 12)
توكلكنندگان بايد بر خدا توكل كنند.
و نيز ميفرمايد:
فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ (آل عمران: 159)
چون تصميم گرفتي، بر خدا توكل كن. همانا خداوند متوكلين را دوست دارد.
هنگامي كه حضرت ابراهيم را به داخل آتش پرتاب كردند جبرئيل به آن حضرت گفت:احتياجي نداري؟ حضرت ابراهيم فرمود: احتياج دارم اما نه به تو. خداوند براي من بس استو او بهترين وكيل است. سپس ميكائيل نزدش آمد و گفت اگر بخواهي آتش را خاموشميكنم. منابع باران و آب به دست من است. حضرت ابراهيم فرمود: نميخواهم. سپسفرشته باد آمد و گفت: اگر بخواهي آتش را نابود ميكنم. فرمود: نميخواهم. جبرئيل گفت:پس از خدا بخواه! حضرت ابراهيم فرمود: آگاهي او از وضع من كافي است ديگر احتياج بهسؤال نيست.
دليل اينكه تنها بايد بر خدا توكل كرد آن است كه در بينش اسلامي، جهان هستي و همهقوانين و اسباب و مسببات جاري در آن مخلوق و آفريده خداوند سبحان است و تنها ذاتمقدس الهي مؤثر حقيقي در تمام امور است. قرآن كريم ميفرمايد:
إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَن يَقُولَ لَهُ كُن فَيَكُونُ (يس: 82)
فرمان خداوند چنين است كه اگر چيزي را اراده كند همين كه بگويد باش، ميباشد.
جمع بندي و نتيجه گيري
- توكل به معناي اين است كه انسان به عدم استقلال خود در كارها باور داشته باشد واستقلال و اصالت كامل را تنها براي خداوند قائل باشد.
- توكل از ايمان و يقين ريشه ميگيرد.
- توكل نشانههاي چندي دارد كه از آن جمله عمل نكردن جز براي خدا، نداشتن اميد جزبه خدا و نترسيدن جز از خداست.
- تنها بر خدا بايد توكل كرد.
|