شيخ انصارى (1281هـ.ق.) در كتاب خيارات مى نويسد:
(مسألة: المشهور اختصاص هذا الخيار بالمشترى. حكى عن الشيخين والصدوقين والاسكافى وابن حمزة والشاميّين الخمسة والحلييّن الستّة ومعظم المتأخرين.)1
بين فقيهان مشهور است كه خيار حيوان, ويژه مشترى است. اين فتوا از شيخ طوسى و مفيد و دو صدوق: پدر و پسر و ابن جنيد اسكافى و ابن حمزة و شامي هاى پنجگانه و حلّي هاى شش گانه و نيز بيش تر پسينيان (متأخرين) نقل شده است.
شرح اين فراز از سخن شيخ, مى طلبد تا به گونه اى دقيق, واژگانى كه وى به كار گرفته, روشن شود. چنين عبارتها و فرازهايى در كتابهاى فقهى بسيار مى توان ديد و در ديگر كتابها, بمانند كتابهاى رجالى و… به گونه اى ديگر. به رمز نوشتن در نزد ارباب فن, معمول بوده است. از اين روى بايسته است بر طالب علمان كه آنچه به رمز در نوشته هاى محدثان, فقيهان و اهل رجال آمده بدانند, تا به مراد آنان پى برند و در شرح سخن آنان در نمانند.
ما در اين نوشتار در پى شناسايى و كالبد شكافى رمزهاى به كار برده شده و اصطلاح شناسى در آثار فقهى فقيهان بزرگ هستيم.
پيش از آن كه وارد اصل بحث شويم, مقدمه اى درباره تاريخ رمزگويى در آثار بزرگان فقه و حديث و… مى نگاريم, به اميد آن كه مفيد افتد.
1. محدثان در سلسله اسناد روايات, براى اين كه سخن به درازا نكشد و ملال آور نباشد و از حجم اثر كاسته شود, به رمز مى نوشته و مراد خود را مى نمايانده اند. از جمله:
الف. علامه محيى الدين ابو زكريا يحيى بن شرف (631 ـ 676) در مقدمة المنهاج مى نويسد: حدّثناـ ثنا وأخبرنا ـ أنا.2
ب. محدثان شيعى نيز سند را گزيده كرده و با آوردن نام صاحب اثر, سلسله راويان بين خود و صاحب اثر را در كتاب مشيخه آورده اند. اين كار را تعليق گويند و اين گونه حديثها را معلّق.
شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.) مى نويسد: (اگر طريق محدث به صاحب كتاب در مشيخه ذكر شده باشد, آن روايت مسنده خواهد بود.)
محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.) در كافى, تمام سند را ذكر كرده و شايد يكى از برجستگيها و امتيازهاى كتاب كافى كه سبب شده بر ديگر كتابهاى حديثى پيش بيفتد و آن را اضبط كتابهاى حديث بنامند, همين نكته باشد. مرسله هاى كلينى نسبت به مسندهاى او, بسيار اندك است. ولى طوسى و صدوق در سه كتاب خود تهذيب الاحكام والاستبصار و من لايحضره الفقيه, از گونه تعليق استفاده برده اند.
ج. رمزگويى در نام كتابها. جلال الدين سيوطى (911هـ.ق.) در جامع الصغير و جامع الاحاديث, نام كتابها را با رمز بيان كرده است. مستشرقان نيز در تدوين معجم احاديث نبوى از اين روش بهره گرفته و محمد فؤاد عبدالباقى و نويسندگان مسند الجامع از آنان پيروى كرده اند.
از عالمان شيعى, علاّمه محمد باقر مجلسى (1111هـ.ق.) در بحارالانوار از اين روش استفاده كرده است.
د. علماى رجالى دوره پسين (متأخر) نيز به رمز, مراد خود را بيان كرده اند. تقى الدين ابن داود حلى (زنده در 707هـ.ق.) در كتاب رجالى خود, از روش رمز بهره برده است.
او در علم رجال, شاگرد احمد بن طاووس حلى (673هـ.ق.) و در علم فقه, شاگرد نجم الدين جعفر بن الحسن حلّى هذلى (675هـ.ق.) است. ابن داود حلّى و علامه حسن بن يوسف بن مطهر حلّى (726هـ.ق.) هر دو در علم رجال, از استاد احمد بن طاووس حلّى, اثر پذيرفته اند; از اين روى در گونه نگارش, بين رجال ابن داود و علاّمه حلّى در بسيارى از زمينه ها و جهتها, همانندى وجود دارد, همان گونه كه فرقهاى گوناگونى نيز پيداست; از آن جمله رمزگويى ابن داود است. او خود مدّعى است, نخستين كسى است كه در رجال, به رمز مراد خود را بيان كرده است. علماى رجالى پس از او, همچون ابوعلى محمد بن اسماعيل حائرى (1216هـ.ق.) در منتهى المقال از او پيروى كرده اند.3
مولى عنايت اللّه قهپايى در مجمع الرجال و محقق اردبيلى در جامع الرواة نيز اين روش را داشته اند.
شمارى نيز اين سبك را نپسنديده اند, زيرا به ديد اينان, بسيار باعث اجمال و سوء برداشت مى شود. علاّمه ملاّ احمد اردبيلى (993هـ.ق.) در مجمع الفايدة والبرهان بر اين باور است, كه اشاره به كتابها, اجمال و سردرگمى مى آورد.
رمزگويى در كتابهاى فقهى: فقيهان در كتابهاى خود, در دو مورد از رمز استفاده كرده اند:
1. اسامى كتابها.
2. اسامى فقيهان.
مورد نخست, در كتابهاى دوره اى پس از 1000, مانند مستند الشيعة, نگاشته علاّمه نراقى بسيار وجود دارد.
اما در مورد دوم كه اسامى فقيهان باشد, در كتابهاى پسينيان, رايج شد و فقيهانى همچون علاّمه حسن بن يوسف بن مطهر حلّى (726هـ.ق.) در مقدمه منتهى المطلب و احمد بن فهد حلّى (757 ـ 841هـ.ق.) در مقدمه مهذّب البارع, به شرح آن پرداخته اند.
فاضل مقداد سيورى (826هـ.ق.) در مقدمه كتاب تنقيح الرائع, پاره اى از اصطلاحات را شرح داده است.4 اين اصطلاحات در نسلهاى بعد در كتابهاى فقيهان, راه يافت. ملامحسن فيض كاشانى (1091هـ.ق.) در مفاتيح الشرايع به گونه اى گسترده اصطلاحات خاص را به كار گرفت.5 بدان گونه كه در ترتيب فقه نيز دگرگونى پديد آورد. مفاتيح الشرائع, به مدّت 200 سال, در كانون توجه فقيهان قرار گرفت و شرحها و حاشيه هاى فراوانى بر آن نگاشته شد. مهم ترين شرح آن مصابيح الظلام, نوشته علاّمه محمد باقر وحيد بهبهانى (1205هـ.ق.) مشهور به استاد كلّ است.
شرح اصطلاحات
شيخان, شيخين:6
1. محمد بن محمد بن نعمان, معروف به شيخ مفيد (1413هـ.ق.) صاحب مقنعه.
2. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى, معروف به شيخ الطائفه (460هـ.ق.) شارح مقنعه.
الصدوقان, الصدوقين:7
1. على بن بابويه القمى (329هـ.ق.).
2. محمد بن على بن بابويه القمى (381هـ.ق.)
اين دو, پدر و پسر هستند. پسر محدث است و پدر فقيه و صاحب فتوا.
القديمان, القديمين:8
از اين اصطلاح دو فقيه و مجتهد اصولى اراده مى شود, كه در آغاز عصر غيبت كبرى مى زيسته اند:
1. ابوعلى محمد بن احمد بن جنيد كاتب اسكافى (381هـ.ق.) استاد شيخ مفيد و صاحب كتاب الأحمدى فى الفقه المحمدى.
او, فقه را براى نخستين بار وارد مرحله اجتهاد كرد; بدان جهت كه به قياس استناد جست; از اين روى, مورد بى مهرى عالمان شيعه قرار گرفت و فتاواى او در دوره اول فقه طرد شد.9
2. ابن أبى عقيل عمانى. او نيز از فقيهان صاحب نظر دوره آغازين غيبت كبرى است.
در آغاز دوره متأخران, فقيهان برجسته: محقق حلّى (675هـ.ق.) شاگردش علاّمه حلّى (726هـ.ق.) شهيد اول (734 ـ 786هـ.ق.) و شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.) ديگر بار به فتاواى اين دو مجتهد بزرگ توجه كردند; پس از آن كه فتاواى آنان نزديك به صد سال در غربت بود.
محقق حلّى در سرآغاز كتاب معتبر مى نگارد:
(نظر به اين كه فقهاى ما, رضوان اللّه عليهم, زيادند, و آثار بسيار دارند و نقل ديدگاههاى آنان ممكن نيست, من به سخن فقيهان نامور و برجسته, كه فضل و تحقيق آنان شهرت دارد, بسنده كردم و از نوشتارهاى آنان به كتابهايى توجه كردم كه اجتهاد آنان را نشان مى دهد. از قدماى زمان ائمه فتاواى فقيهان محدث, چونان حسن بن محبوب, احمد بن أبى نصر بزنطى, حسين بن سعيد اهوازى, فضل بن شاذان نيشابورى, يونس بن عبدالرحمان و از فقيهان دوره پسين آنان محمد بن بابويه قمى, شيخ صدوق (381هـ.ق.), محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.) را نقل كرده ام و از اصحاب فتوا و اجتهاد و نظر, به آراى: على بن بابويه قمى (329هـ.ق.) و ابن جنيد اسكافى (381هـ.ق.) ابن ابى عقيل عمانى, شيخ مفيد (413ـ 336هـ.ق.) سيد مرتضى علم الهدى (355 ـ 436 هـ.ق.), شيخ طوسى (385 ـ 460هـ.ق.) توجه كردم و به نقل فتواهاى آنها پرداختم.)10
اين سرآغاز توجه دوباره به فتاواى مجتهدين گذشته يعنى ابن جنيد اسكافى و ابن ابى عقيل عمانى بود و فتاوى آنان را از مهجورى به درآورد.
المتقدمين, المتقدمون:
مراد از اين واژه فقهاى بزرگ شيعى هستند كه از آغاز عصر غيبت كبرى تا عصر محقق حلّى مى زيسته اند; يعنى از دوره پدر شيخ صدوق على بن بابويه قمى (329هـ.ق.) و محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.) تا زمانى كه فقاهت به دست محقق حلّى (675هـ.ق.) افتاد, دوره متقدمين و يا قدما گفته مى شود. بنابراين, شخصيتهاى فقهى حديثى ذيل, از قدما به شمار مى آيند.
1. على بن بابويه قمى (329هـ.ق.)
2. محمد بن يعقوب كلينى بغدادى (328هـ.ق.)
3. محمد بن على بن بابويه معروف به شيخ صدوق (381هـ.ق.)
4. احمد بن محمد بن جنيد اسكافى (381هـ.ق.)11
5. ابن ابى عقيل عمانى.
6. محمد بن محمد بن نعمان, معروف به شيخ مفيد (413 ـ 336هـ.ق.)
7. سيد مرتضى معروف به علم الهدى (355 ـ 436هـ.ق.)
8. سيد رضى (395 ـ 460هـ.ق.) گردآورنده نهج البلاغه.12
9. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى, معروف به شيخ الطائفه (385 ـ 460هـ.ق.).
و نيز پيروان شيخ طوسى, كه پس از او, از مكتب فقهى او پيروى كرده اند, همچون:
10. ابوعلى فرزند شيخ طوسى ملقب به مفيد ثانى, صاحب أمالى.
11. قاضى عبدالعزيز حلبى معروف ابن برّاج (400 ـ 481هـ.ق.) وى شاگرد سيد مرتضى و شيخ طوسى بوده و شيخ طوسى وى را به بلاد شام, كه وطنش بود فرستاده و مدت 20 سال در طرابلس شام به قضاوت در بين مردم پرداخته است.
او, نويسنده مهذّب و جواهر الفقه است.13
12. حمزه بن عبدالعزيز ديلمى, معروف به سلار ديلمى14 در حدود 448 تا 463هـ.ق. در گذشته و از شاگردان بنام شيخ مفيد و سيد مرتضى بوده است. سلار معرب سالار است. كتاب او در فقه به نام مراسم است. سلار در طبقه شيخ طوسى است, نه از شاگردان او, با اين حال, او را از پيروان شيخ طوسى قلمداد مى كنند و فقيهان, وى و عبدالعزيز بن برّاج و ابوالصلاح حلبى را از پيروان شيخ طوسى مى دانند. محقق حلّى در مقدمه معتبر از آن سه بزرگوار با عنوان: (الأتباع الثلاثة) ياد مى كند.
وى نخستين كسى است كه به حرام بودنِ نماز جمعه فتوا داده است.15
13. سيد ابوالمكارم ابن زهره حلبى(585هـ.ق.) در حديث با يك واسطه از ابوعلى, پسر شيخ طوسى روايت مى كند و در فقه با چند واسطه از شيخ طوسى. كتاب معروف او در فقه و كلام و اصول با نام: غنية النزوع معروف است. به تازگى اين كتاب در سه جلد به چاپ رسيده است.
ميرزا حسين نورى (1320هـ.ق.) در خاتمه مستدرك الوسايل مى نگارد:
(ابن زهره, كتاب نهايه شيخ طوسى را نزد ابوعلى حسن بن حسين, معروف به ابن الصاحب حلبى خوانده است, و او, كتاب نهاية را نزد ابوعبداللّه زينوآبادى در نجف, و او آن را نزد شيخ رشيدالدين على بن زيرك قمى و سيد ابوهاشم حسينى و آن دو بزرگوار از شاگردان شيخ عبدالجبار رازى بوده و النهايه را بر او خوانده اند.)
بر اين اساس, ابوالمكارم سيد بن زهره, با چهار واسطه, شاگرد شيخ طوسى (460هـ.ق.) بوده است. او در كتاب غنيه, بسيار ادعاى اجماع بر مسائل مى كند و در زمينه نقل اجماع در رديف انتصار سيد مرتضى و خلاف شيخ طوسى و تذكرة الفقهاء علاّمه حلّى است, ولى شيخ انصارى (1281هـ.ق.) در بحث خيارات در مقام نقد اجماع او مى نويسد:
(بيش تر اجماعهاى ابن زهره از اجماعهاى سيد مرتضى در انتصار است.)16
او, در مقدمه غنية بحثى در علم اصول آورده است.17
14. ابن حمزه طوسى معروف به عمادالدين ابوجعفر محمد بن على طوسى18. سال فوت او, روشن نيست. زواياى زندگى او را نيز هاله اى از ابهامها فرا گرفته است. كتاب معروف او در فقه, الوسيلة الى نيل الفضيلة نام دارد. كتاب فتوايى و خالى از استدلال است و هفت ـ هشت بار واژه (الاحوط) در آن به كار رفته است. فتاواى او مورد توجه فقهاست.
15. ابن شهر آشوب, معروف به محمد بن على بن شهر آشوب مازندرانى (588هـ.ق.) صاحب كتاب مناقب. شهرت او, بيش تر, بويژه در چهارصد سال اخير, به حديث است; اما در تفسير و فقه نيز جايگاه والايى داشته و فتاواى او مورد توجه فقها بوده و فاضل هندى در كشف اللثام به فتواهاى او اشاره كرده است.
16. علاءالدين أبوالحسن على بن أبى الفضل حسن بن أبى مجد حلبى. او صاحب كتاب اشارة السبق الى معرفة الحق است, كه در بيش تر كتابهاى فقهى پسينيان از آن به الاشاره ياد مى شود.
شيخ اسدالله تسترى در مقدّمه مقابيس الانوار مى نويسد:
(تاريخ تأليف نسخه الاشاره كه نزد من موجود است, سال 708 هجرى قمرى است.)19
به هر حال, وى از قدماى اصحاب است, ولى سال فوت او به طور دقيق معلوم نيست.
17. امين الدين ابوعلى فضيل بن طبرسى (548 هـ.ق.)20 معروف به طبرسى است. طبرسى معرّب تفرشى و منسوب به تفرش است, نه طبرسى منسوب به طبرستان (مازندران فعلى); زيرا كلمه منسوب به طبرستان, يا طبرانى است, همان طور كه محدث برجسته اهل سنت طبرانى (260 ـ 360هـ.ق.) صاحب المعجم الكبير والمعجم الصغير21 به اين اسم شهرت دارد و يا طبرى است, بدان گونه كه ابوجعفر محمد بن جرير طبرى محدّث و مورّخ شهير عامى مذهب و پديدآورنده جامع البيان و تاريخ طبرى, به اين لقب شهرت دارد.
به هر حال, طبرسى مفسر برجسته شيعه كه در آغاز قرن ششم مى زيسته, در دانش تفسير, در شيعه و سنى دگرگونى ژرفى پديد آورد. با اين كه وى در تفسير شهرت دارد, ولى فقه او نيز قوى و از جايگاه والايى برخوردار است. نيمه اول قرن ششم, دوران طلايى تفسير است. حدود شش تفسير برجسته در بين شيعه و سنى, به زبان فارسى و عربى, با گرايش حديثى و كلامى, از آثار به يادگار مانده از اين دوران است:
1. تفسير روح الجنان ابوالفتوح رازى كه آن را در رى نگاشت.
2. تفسير كشف الاسرار ميبدى.
3. تفسير كشاف محمود بن عمر زمخشرى (528هـ.ق.)
4. تفسير مجمع البيان ابوالفضل حسن بن على طبرسى (548هـ.ق.).
5. تفسير معالم التنزيل علامه بغوى.
به هر حال, طبرسى از مشاهير فقيهان و اصوليان است و آراى او در اصول و فقه شهرت به سزايى دارد. كتاب المؤتلف من المختلف از آثار فقهى اوست كه خلاصه و فشرده كتاب خلاف شيخ طوسى (460هـ.ق.) است. از آراى مشهور فقهى اصولى طبرسى مى توان به اين موارد اشاره كرد:
جايز بودن به كار بردن لفظ در بيش تر از يك معنى.22
ـ حجت نبودن مفهوم وصف و شرط.23
ـ حجت نبودن خبر واحد.24
ـ شرط نبودن اتحاد فحل در حرام بودن رضاع.25
طبرسى, افزون بر مجمع البيان, دو تفسير ديگر با عنوان جوامع الجامع والكاف الشاف از خود به يادگار گذاشته است.
18. محمد بن ادريس حلى عجلى (598هـ.ق.) اهل حلّه و عرب و جد مادرى او شيخ طوسى است.
او, پس از يك صد سال فتاوى شيخ را نقد كرد. كتاب او در فقه, سرائر نام دارد كه در سه جلد به چاپ رسيده است.
در سال 598, در 55 سالگى در گذشته است. وى شاگرد سيد ابوالمكارم ابن زهره است.
19. قطب الدين راوندى (573هـ.ق.) او نخستين كسى است كه به شرح متون فقهى پرداخته است. از آغاز دوره غيبت كبرى, تا عصر ابى يوسف فاضل آبى يوسفى زنده در 672, صاحب كشف الرموز و شاگرد محقق حلّى, كم تر كسى به شرح متون فقهى رو آورده, ولى راوندى با نگاشتن سه كتاب با عنوان شرح بر نهايه, گوى سبقت را از ديگران ربود. كتاب معروف او, در فقه, فقه القرآن نام دارد كه در آن, آيات الاحكام را تفسير كرده است.26
المتأخرون ـ المتأخرين:
اين تعبير در مقابل متقدّمان و متأخرى المتأخرين, به كار برده مى شود. اگر چه براى بيان اين اصطلاحات حد و مرز دقيقى نيست, تا بگوييم اين واژگان را در برابر آن واژگان برساخته اند, ولى به كار بردن اين واژگان, به اين گونه غلبه پيدا كرده است. از عصر محقق حلّى (726هـ.ق.) به بعد, دوره متأخران آغاز مى شود; امّا پايان دوره زمانى متأخران, چه سالى است, به طور دقيق, روشن نشده, ولى بيش تر, پديدآورندگان آثار فقهى را, تا عصر محقق اردبيلى (993هـ.ق.) از متأخران مى شمارند; اگر چه گاهى در پاره اى تعبيرها ديده مى شود كه فقهاى پس از دوره هزار هـ.ق. نيز در زمره متأخران آورده شده اند. در ساليان اخير در استخراجهاى كتابهاى فقهى كه محققان انجام مى دهند, نيز اضطراب شديدى ديده مى شود; در مثل, فاضل هندى كه پس از 1100 است و محدث بحرانى را در زمره متأخران استخراج مى كنند و گاهى اينان را در زمره متأخرى المتأخرين آورده اند. فقيهان متأخر, عبارتند از:
1. ابوالقاسم نجم الدين جعفر بن حسن يحيى بن سعيد حلّى (675هـ.ق.) او در بين فقيهان شيعه به محقق حلّى معروف و مشهور است و هرگاه محقق مطلق نيز آورده مى شود, منصرف به اوست. روانى قلم و سبك جديد او در فقه و چيرگى او بر زواياى فقه و فروع سازيهاى بسيار او باعث شد, تا دو كتاب فقهى او; يعنى مختصر النافع و شرائع الاسلام كه اولى مختصرى از دومى است, مورد توجه فقيهان در رده هاى بعد قرار گيرد, و تا عصر حاضر شرحها و تعليقه هاى فراوانى بر آنها نگاشته شود. شايد در ميان كتابهاى فقهى به اندازه اى كه اين دو كتاب شرح و حاشيه دارد. كتابى نباشد, اگر چه كتابهاى علاّمه حلّى و شهيد اول و در صد ساله اخير عروة الوثقى نيز جايگاه بس ارجمندى را به خود اختصاص داده اند, ولى اين شرحها به پايه شرحهاى آن دو كتاب نمى رسند.
مختصر النافع, نخستين بار, به وسيله خود نويسنده, با عنوان المعتبر فى شرح المختصر شرح شد. پس از او شاگردش, فاضل آبى, در زمان حيات استاد به شرح آن پرداخت و آن را كشف الرموز فى شرح المختصر النافع ناميد. وى از استادش, به عنوان دام ظلّه ياد مى كند. فاضل آبى در سال 672هـ.ق. نگارش شرح را به پايان رساند. سال فوت او به طور دقيق مشخص نيست.
سومين شرح مهم مختصر النافع, شرح فاضل مقداد سيورى (825هـ.ق.) است با عنوان: التنقيح الرائع فى شرح المختصر النافع در چهار مجلد.
چهارمين شرح, المهذّب البارع, فى شرح المختصر النافع, نوشته احمد بن فهد حلّى (845هـ.ق.) در پنج جلد است.
او شرح كوچك ترى نيز بر آن نگاشت, با عنوان المقتصد.
سيد على طباطبايى (1231هـ.ق.) از شاگردان وحيد بهبهانى نيز دو شرح بر مختصر دارد: رياض المسائل كه بسيار مبسوط است و الشرح الصغير كه در سه جلد به چاپ رسيده است.
در 50 سال اخير نيز, سيد احمد خوانسارى (1405) شرحى بر آن با عنوان جامع المدارك در هفت جلد نگاشته است.
سيد عبداللطيف كوه كمرى در مقدمه اى كه بر التنقيح الرائع نگاشته, شرحها و حاشيه هاى مختصر را ياد كرده است.
شرائع الاسلام نيز, شرحها و حاشيه هاى فراوانى دارد. كه مهم ترين آنها كتابهاى زير است: مسالك الافهام, نوشته زين الدين جبعى عاملى (965هـ.ق.) جواهر الكلام نوشته شيخ محمد حسن نجفى (1266هـ.ق.): غاية المرام فى شرح شرايع الاسلام, نوشته فاضل صيمرى27; مصباح الفقيه, نوشته حاج آقا رضا همدانى: مطالع الانوار, نوشته علاّمه سيد محمد باقر شفتى اصفهانى, معروف به حجةالاسلام (1260هـ.ق.); مدارك الاحكام, نوشته سيد محمد موسوى عاملى (1009هـ.ق.) و دهها شرح و حاشيه ديگر.
2. حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى, معروف به علاّمه حلّى (648 ـ 726هـ.ق.) او شاگرد و خواهرزاده محقق حلّى است. كتابهاى او نيز مورد توجه فقها, در دوره هاى گوناگون قرار گرفته و شرحهاى فراوانى بر آنها نگاشته شده است. از او بيش از صد كتاب در دانشهاى گوناگون ضبط كرده اند و ايشان را بايد از عالمان شگفت انگيز تاريخ اسلام به شمار آورد. كتابهاى قواعدالاحكام و ارشاد الأذهان و تبصرة المتعلمين و مختلف الشيعة و تحرير الاحكام و تذكرة الفقها, پنج اثر جاودانه فقهى است كه از او به يادگار مانده.
3. فخرالدين حلّى28 فرزند علاّمه. از او با لقب امام فخرالدين و فخرالمحققين ياد مى شود. وى, در سال 682 متولد شده و به سال 771هـ.ق. از دنيا رخت بر بسته است. او, بسيار مورد توجه علاّمه حلّى بوده; از اين روى, در آغاز قواعدالاحكام و بعضى كتابهاى ديگر از او به بزرگى ياد كرده است. وى شرحى بر قواعدالاحكام دارد, با عنوان ايضاح الفوائد فى شرح القواعد. معروف است كه فخرالدين قبل از بلوغ, به درجه اجتهاد دست يافته است.
4. سيد عميد الدين الأعدجى (681 ـ 754هـ.ق.)29 خواهرزاده علاّمه حلّى و شاگرد اوست و تعليقه اى بر قواعدالاحكام دارد, با عنوان كنزالفوائد فى حل مشكلات القواعد.
قواعد شرحهاى برجسته ديگرى نيز دارد, از آن جمله مفتاح الكرامه, نوشته سيد محمد جواد عاملى (1228هـ.ق.) كشف اللثام نوشته فاضل هندى (1062 ـ 1137هـ.ق.), جامع المقاصد, نوشته محقق كركى (940هـ.ق.) ارشادالأذهان علاّمه هم, مورد توجه قرار گرفته و شرحها و حاشيه هاى بسيارى بر آن نگاشته شده است, مانند: غايةالمراد, نوشته شهيد اول, مجمع الفائدة والبرهان نوشته علاّمه ملا احمد اردبيلى (993هـ.ق.) ذخيرة المعاد, نوشته محقق سبزوارى (1091هـ.ق.).
5. محمد بن مكى عاملى جزينى, معروف به شهيد اول30 (734 ـ 786هـ.ق.) وى, از شاگردان نامور فخرالمحققين, فرزند علاّمه است. زادگاه وى, جبل عامل از مناطق جنوب لبنان است. اين منطقه از قديمى ترين منطقه هاى شيعه نشين به شمار مى رود و عالمان برجسته اى از آن جا برخاسته اند. شهيد اول, با فتواى فقيهى از فرقه مالكى و تاييد فقيهى از فرقه شافعى به شهادت رسيد.
او كتابهاى گوناگونى در فقه دارد. از جمله كتاب لمعه است كه يك دوره فقه شيعه را در بردارد. اين اثر بزرگ و ماندگار را آن شهيد والا, در مدت هفت روز در زندان, به درخواست اميرعلى بن مؤيد, امير سربداران خراسان نگاشته است.
اين اثر, به خامه زين الدين جبعى عاملى (911 ـ 965هـ.ق.) از عالمان جبل عامل, شرح شده با عنوان: الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية.
شهيد ثانى خواب مى بيند كه سرنوشتى بسان شهيد اول دارد. از آن دو بزرگوار با عنوان: الشهيدان و از كتاب لمعه و شرح آن, با عنوان لمعتين ياد مى شود. هر چند در محاورات عرفى طلبه ها, در اين سالها هرگاه لمعتين گفته مى شود, مراد دو جلد روضه است.
از قرن هشتم به بعد, عصر شرح و بسط فقه شروع شد. غالب فقيهان ترجيح مى دادند تا دست از نگارش متن فقهى برداشته و به شرح و بسط متنهاى نگارش شده پيشين بپردازند. بر همين اساس پس از قرن هفتم و هشتم, كتابهاى سه فقيه بزرگوار: محقق حلّى (675), علاّمه حلّى (726) و شهيد اول (734 ـ786هـ.ق.) بسيار مورد توجه فقيهان قرار گرفت.
6. مقداد بن عبدالله معروف به فاضل مقداد (826هـ.ق.) نيز شرحى بر مختصر النافع دارد, با عنوان التنقيح الرائع و كتابى در آيات الاحكام با عنوان كنزالعرفان. كتاب او را بايد در زمينه شرح آيات الاحكام, بهترين كتاب ناميد.31 و به همين دليل بسيار مورد توجه بوده است.
7. جمال السالكين ابوالعباس احمد بن فهد حلّى اسدى32.
وى, در سال 757 چشم به جهان گشوده و در سال 841هـ.ق. رخت از جهان بر بسته است. وى, دو شرح بر مختصر النافع دارد: يكى مهذب البارع و ديگرى المقتصر كه شهيد مطهرى, از روى سهو, آن را شرح ارشاد الاذهان ناميده است.33
او اهل سير و سلوك نيز بوده و عدةالداعى را در اين موضوع نگاشته است.
8. يحيى بن سعيد حلّى (601 ـ 698 ـ 690هـ.ق.) صاحب كتاب جامع للشرايع.34 او نخستين فقيهى است كه در بين عالمان شيعى موفق شد در موضوع قواعد فقهيه كتاب بنويسد. او كتابى با عنوان الاشباه و النظائر نگاشته كه بعدها احمد بن فهد حلّى آن را شرح كرده است.
9. شيخ على بن عبدالعالى كركى (945هـ.ق.) معروف به محقق ثانى و محقق كركى. از او و شهيد ثانى با عنوان المحقق و الشهيد الثانيان ياد مى شود. او به دعوت علماى ايران, به ايران هجرت كرد و شيخ الاسلام گرديد. هجرت محقق كركى به همراه شمارى از عالمان جنوب لبنان به ايران, باعث شد, تا شيعه در ايران رواج يابد و ايرانيانى كه سنى مذهب بودند, به مذهب تشيع بگروند. كتاب معروف او در فقه, جامع المقاصد است.35
10. زين الدين جبعى عاملى36 معروف به شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.) وى اهل جبل عامل است و مسافرتهاى فراوانى داشته و از استادان گوناگونى بهره برده است. وى, مدتى در جنوب لبنان پنج فقه تدريس مى كرده و شبها, براى گذران زندگى هيزم كشى مى كرده است!
روضه و مسالك الافهام و روض الجنان, از آثار اوست و مورد توجه عالمان بزرگ و حوزه هاى علميه و كتاب روضه او, سالهاست كه در حوزه هاى علميه تدريس مى شود.
پس روشن شد كه فقيهان از عصر محقق حلّى تا شهيد ثانى را متأخران مى گويند و وقتى گفته مى شود: متأخرين اين گونه فتوا داده اند, منظور فقهاى اين دوره اند.
متأخرى, المتأخرين:
هرگاه متأخرى المتأخرين گفته مى شود, در آغاز آنها محقق برجسته و نامور ملااحمد اردبيلى (933هـ.ق.) است. او, مكتب فقهى نوينى را بنيان نهاد و فتاواى جديدى را ارائه داد. پيروان او در فقه بسيارند. در كتابهاى فقهى, از او و پيروان او با عنوان: (اردبيلى و اتباع او) ياد مى شود. او معاصر شاه عباس صفوى بوده و در حوزه نجف سكونت داشته است. سيد محمد عاملى (1009هـ.ق.) و شيخ حسن عاملى (1011هـ.ق.) از شاگردان و پيروان او به شمار مى آيند. مجمع الفايدة والبرهان و زبدةالبيان در آيات الاحكام از نگاشته هاى اوست.
2. ملاعبداللّه شوشترى (1021هـ.ق.) كه در علم رجال استاد قهپائى بود. قهپائى در مجمع الرجال به مناسبت شرح قاعده اجماع (أجمعت العصابة على تصحيح مايصحّ عنهم) معناى آن را از استاد خود, ملا عبداللّه شوشترى نقل مى كند و به نظر مى آيد كه در اين دوره, در معناى قاعده اجماع اختلاف رخ داده بوده و دو تفسير براى آن ارائه شده كه ايشان ديدگاه استاد خود را مطرح مى كند.
او مجموعه سخنان ابن غضائرى را از نوشته هاى استادش كه از كتاب حل الاشكال احمد بن طاووس حلى (673هـ.ق.) جمع آورى كرده بوده, در مجمع الرجال, با مقدمه خود استاد آورده است.
3. ملاعبدالله يزدى, صاحب حاشيه تهذيب المنطق. وى شرحى بر قواعدالاحكام نيز دارد. در كتابهاى فقهى نديدم كه از فتاواى وى ياد شود.
4. سيد محمد عاملى (1009هـ.ق.) شاگرد محقق اردبيلى, ولى در حديث شناسى و علم رجال از محقق اردبيلى دقيق تر و سخت گيرتر است. او فقط به روايت صحيح اعلائى عمل مى كند و روايات حسنه و موثّقه را مردود مى شمارد; از اين روى, بسيار مورد طعن محدث بحرانى (1186هـ.ق.) واقع شده است.37
5. شيخ حسن عاملى (1019هـ.ق.) او با سيد محمد عاملى همدرس بوده و هر دو از محضر محقق اردبيلى استفاده كرده اند. كتاب معالم الدين او معروف است. مقدمه اى در اصول دارد كه در حوزه علميه به عنوان كتاب درسى تدريس مى شود. به تازگى بخش فقه معالم نيز, در دو جلد چاپ شده است. شيخ حسن عاملى آرا و افكارى مانند سيد محمد موسوى دارد; از اين روى, محدث بحرانى با او نيز ميانه خوبى ندارد.
6. ملامحمد باقر معروف به محقق سبزوارى38 (1090هـ.ق.) او اهل سبزوار و در اصفهان رشد كرده است. جامع معقول و منقول است. وى دو كتاب معروف در فقه دارد: كفايةالاحكام كه دوره كامل فقه است و ذخيرة المعاد فى شرح إرشادالأذهان. اين كتاب شرح بخش عبادات; يعنى از طهارت تا آخر حج است. ذخيرة المعاد بسيار ناظر به عبارات سيد محمد عاملى در مدارك الاحكام است; از اين روى, شمارى از آن, به شرح مدارك الاحكام تعبير مى كنند. او بسيار از آراى سيد محمد عاملى و محقق اردبيلى اثر پذيرفته است; بدين جهت او را از پيروان مكتب اردبيلى شمرده اند. هرگاه گفته مى شود اردبيلى و پيروان او, مراد سيد محمد عاملى, شيخ حسن عاملى و محقق سبزوارى است.
7. حاج آقا حسين خوانسارى39 (1098هـ.ق.) وى, در مكتب اصفهان رشد يافته و جامع معقول و منقول بوده است. از او با عنوان استاد الكل فى الكل ياد مى شود. شرحى بر دروس شهيد اول با عنوان مشارق الشموس دارد كه بسيار مورد توجه فقها, بويژه صاحب جواهرالكلام است. او معاصر محقق سبزوارى بوده و حكايتها و لطيفه هاى بسيارى از آمد و شد آنان نقل شده است.
8. جمال المحققين, معروف به آقاجمال خوانسارى (1125هـ.ق.) فرزند حاج آقا حسين خوانسارى. وى, مانند پدرش40 حاشيه معروف بر روضه شهيد ثانى دارد با عنوان: الحواشى على الروضه. فقهاى پس از او بويژه شيخ انصارى در كتابهاى خود به آراى او توجه دارند. او حاشيه اى نيز بر شفاى بوعلى دارد.
9. بهاءالدين محمد بن حسن اصفهانى41, معروف به فاضل هندى (1062 ـ 1137هـ.ق.) وى, شرحى بر قواعدالاحكام علاّمه حلّى دارد, با عنوان كشف اللثام. وى در سال 1137هـ.ق. در گاه فتنه افغانان درگذشت.
10. شيخ يوسف بحرانى (1186هـ.ق.)42 صاحب كتاب حدائق الناضره. حدائق جامع اقوال و روايات است و مورد توجه فقيهان. او اخبارى معتدل بوده و با وحيد بهبهانى بحثهاى فراوانى داشته است.
به نظر مى آيد تا سال 1200 را متأخرى المتأخرين مى نامند. بنابراين, از سال 1000 تا 1200 را متأخرى المتأخرين نام نهاده اند. گاهى در پاره اى از نوشته ها ديده مى شود كه حتى آرا و ديدگاههاى فقيهان پس از سال 1200هـ.ق. همچون: محمد باقر وحيد بهبهانى (1205هـ.ق.) محمد مهدى بحرالعلوم (1212هـ.ق.) كاشف الغطاء (1228هـ.ق.) سيد محمد جواد عاملى (1228هـ.ق.) سيد على طباطبائى (1231هـ.ق.) ملامهدى نراقى (1209هـ.ق.) ملا احمد نراقى (1245هـ.ق.) و ميرزا ابوالقاسم قمى (1152 ـ 1221هـ.ق.)43 كه همه از فقهاى مكتب وحيد بهبهانى استاد كل به شمار مى آيند, در محدوده آراى متأخرى المتأخرين مى شمارند و فقيهانى همچون محدث بحرانى (1186هـ.ق.) و فاضل هندى (1062 ـ 1137هـ.ق.) را در رديف متأخران به شمار مى آورند.
الطبقة الأولى, الطبقة الثانية والطبقة الثالثة:
مراد از طبقه اولى, همان متقدمان و از طبقه ثانيه متأخران و از طبقه ثالثة متأخرى المتأخرين است. علاّمه ملا احمد نراقى, در بحث عصير عنبى نوشته است.
(والذى يظهر لى: انّ المشهور بين الطبقة الثالثة الطهارة, وبين الثانية: النجاسة, وأما الأولى فالمصرّح منهم بالنجاسة اما قليل او معدوم.)44
آنچه ظاهر مى شود براى من آن است كه مشهور بين طبقه سوم, طهارت عصير عنبى است و بين طبقه دوم, نجاست است; اما در طبقه اول, كسانى كه به روشنى حكم به نجاست داده اند, يا كم هستند يا كسى نيستند.
ابنا سعيد:
مراد از دو پسر سعيد, يكى محقق حلّى, شيخ ابوالقاسم جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد حلّى (675هـ.ق.) صاحب شرايع الاسلام و ديگرى يحيى بن سعيد حلّى (601 ـ 689هـ.ق.) صاحب جامع للشرايع است:
شهيد اول در كتاب غايةالمراد, از يحيى بن سعيد و محقق حلّى به ابنا سعيد تعبير مى كند.
المحقق يا المحقق الاوّل:
هرگاه محقق به طور مطلق گفته مى شود, يا با قيد اول مقيد مى شود, مراد همان جعفر بن حسن حلّى (675هـ.ق.) صاحب شرائع الاسلام است.
المحقق الثانى:
مراد على بن عبدالعالى, معروف به محقق كركى (940هـ.ق.) است او شارح قواعدالاحكام, با عنوان جامع المقاصد است. اين كتاب در 14 جلد به چاپ رسيده است.
الثلاثة:
مراد از اين واژه, سه نفر هستند:
1. شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان (413هـ.ق.)
2. شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى (460هـ.ق.)
3. شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه (381هـ.ق.)
جوامع أربعة
مراد چهار كتاب روايى حديثى شيعه است, كه گاهى از آنها با عنوان: جوامع روايى متقدمين ياد مى شود:
1. كافى نوشته محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.).
2. من لايحضره الفقيه, نوشته محمد بن على بن بابويه قمى (381هـ.ق.).
3. تهذيب الاحكام نوشته شيخ طوسى (460هـ.ق.).
4. استبصار نوشته همو.
محمد بن ثلاثة متقدّمة
1. محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.)
2. محمد بن على بن بابويه قمى (381هـ.ق.)
3. محمد بن حسن طوسى (460هـ.ق.) است.
محمد بن ثلاثة متأخرة يا محمد بن ثلاثة اول
1. محمد باقر مجلسى (1111هـ.ق.) صاحب بحارالانوار.
2. محمد بن حسن الحر العاملى (1104هـ.ق.) صاحب وسايل الشيعه.
3. محمد محسن فيض كاشانى (1091هـ.ق.) صاحب وافى.
جوامع روايى متقدمين
كافى, من لايحضره الفقيه, تهذيب الاحكام و استبصار.
تهذيبين يا كتابى الاخبار
مراد از هر دو تعبير, كتاب تهذيب الاحكام واستبصار است; در مثل گفته مى شود: شيخ طوسى در تهذيبين يا كتابى الاخبار اين گونه روايت كرده است.
اتباع الثلاثة:
محقق حلّى در مقدمه المعتبر از حمزة بن عبدالعزيز ديلمى, معروف به سلاّر ديلمى و عبدالعزيز بن برّاج وابوالصلاح حلبى به عنوان اتباع الثلاثة ياد مى كند. على الظاهر مقصود وى اين است كه اين سه نفر, پيروان سه نفر ديگر: شيخ مفيد, سيد مرتضى و شيخ طوسى هستند و بدان جهت از آن بزرگواران به عنوان اتباع ياد مى شود. زيرا در فتاواى خود پيرو آن سه بزرگوار بوده و كم تر با آنان به مخالفت پرداخته اند.45
المفيد وتلميذه:
مراد از المفيد, شيخ محمد بن محمد بن نعمان (413هـ.ق.) و مراد از شاگردش حمزة بن عبدالعزيز ديلمى, معروف به سلاّر است. او در حدود 448 تا 463 هـ.ق. در خسروشاه تبريز, درگذشته است. كتاب معروف وى در فقه, مراسم نام دارد.46
المحقق و تلميذه:
مراد از محقق جعفر بن حسن حلّى هذلى (676هـ.ق.) است و مراد از شاگردش مؤلف كاشف الرموز, معروف به فاضل آبى, شارح مختصر النافع است.
المتأخر:
مراد محمد بن ادريس حلّى (598هـ.ق.) صاحب كتاب سرائر است.47 او پايان حلقه متقدمين شمرده مى شود. پس از او, با ظهور محقق حلّى دوره متأخرين شروع مى شود. او با گذشت صد سال از زمان شيخ طوسى و حكومت فتاواى او بر فقيهان, به اين حكومت پايان داد. از او در كتابهاى فقهى, با عنوان حلّى و گاهى عجلّى و بسيارى از اوقات با عنوان المتأخر ياد مى شود. فاضل آبى در كشف الرموز, بسيار از محمد بن ادريس حلّى با عنوان المتأخر ياد مى كند.
السيّدان:
مراد از اين واژه, سيد مرتضى, معروف به علم الهدى (355 ـ 436هـ.ق.) استاد شيخ طوسى (460هـ.ق.) و نيز سيد ابوالمكارم ابن زهره حلبى (511 ـ 585هـ.ق.) صاحب كتاب غنية النزوع است. و فتاواى ابوالمكارم مورد توجه فقها بوده است. شيخ انصارى (1281هـ.ق.) در بحث خيار حيوان مى نويسد: (بسيارى از اجماعهاى كتاب غنية النزوع, از كتاب انتصار سيد مرتضى است.)
فاضلان:
مراد محقق حلّى جعفر بن حسن بن سعيد (675هـ.ق.) و علاّمه حسن بن يوسف بن مطهر حلّى (726هـ.ق.) است.
الشيخ و اتباعه:
مراد از شيخ, شيخ طوسى (460هـ.ق.) مراد از اتباع او شخصيتهايى هستند كه پس از او تا عصر محمد بن ادريس حلّى (598هـ.ق.) ظهور كرده اند; مانند: عبدالعزيز بن برّاج ديلمى, معروف به سلاّر ديلمى; ابوالمكارم سيد بن زهره حلبى, صاحب غنية النزوع (511 ـ 585هـ.ق.) عبدالعزيز بن براج حلبى (400 ـ 481هـ.ق.) صاحب مهذّب و جواهر الفقه, ابن حمزه عماد الدين طوسى صاحب الوسيله, صاحب الاشاره, ابوالحسن على بن الحسن بن أبى مجد حلبى. اين بزرگان كه فقيهان پس از دوره شيخ طوسى تا عصر ظهور محمد بن ادريس حلّى هستند, به عنوان پيروان شيخ طوسى و گاهى أتباع الثلاثة; يعنى پيروان شيخ طوسى, سيد مرتضى و شيخ مفيد, نام برده مى شوند. شهيد ثانى در كتاب شريف الرعاية از جدّ خود ورّام بن ابى فراس نقل مى كند:
(پس از شيخ, مجتهدى كه صاحب نظر باشد ظهور نكرده, تا عصر محمد بن ادريس حلّى (598هـ.ق.) و فقهاى پس از دوره شيخ, گروهى مقلّد بوده اند.)48
المحقق والشهيد الثانيان:
مراد محقق كركى صاحب جامع المقاصد (940هـ.ق.) و شهيد ثانى زين الدين جبعى عاملى (965هـ.ق.) است.49
الأربعة:
مراد شيخ مفيد (413هـ.ق.) سيّد مرتضى (355 ـ 436هـ.ق.) شيخ طوسى (460هـ.ق.) و علاوه بر آنها محمد بن على بن بابويه قمى, شيخ صدوق (381هـ.ق.) است.50
سيد بن طاووس:
محدث قمى, در كتاب الكنى والالقاب نوشته است:
(هرگاه در كتابهاى فقه و رجال, سيد بن طاووس گفته مى شود. مراد احمد بن طاووس (673هـ.ق.) حلّى استاد علامه حلّى (726هـ.ق.) است.)
وهرگاه در كتابهاى حديثى نوشته مى شود: سيّد بن طاووس, مراد على بن طاووس حلّى (664هـ.ق.)51 صاحب كتاب اقبال است. شهيد ثانى در روضه و در كتاب مسالك الافهام آورده است:
(اگر يك نفر شهادت داد كه فلانى خمر نوشيده و قى كرد, آيا بايد حد بر او جارى شود, از على(ع) نقل شده كه فرمود: (ما قاءها الا وقد شربها) آن را ننوشيده مگر اين كه آن را خورده.)
در ذيل سخن حضرت, شهيد ثانى از ابن طاووس نقل مى كند كه گفته است: (لا أضمن دركه) من درستى طريق اين حديث را ضمانت نمى كنم. مراد از ابن طاووس در اين عبارت, احمد بن طاووس است.
سيّد سند:
هرگاه در كتابهاى فقهى گفته مى شود: سيّد سند, مراد سيد محمد موسوى عاملى (1009هـ.ق.) صاحب كتاب مدارك الاحكام و نهايةالمرام است; ولى هرگاه در كتابهاى كلامى گفته مى شود: سيّد سند, مراد سيّد شريف جرجانى52 (740 ـ 816هـ.ق.) است, كه حاشيه هاى فراوانى بر كتابهاى گوناگون دارد, از جمله:
1. حاشيه بر كشّاف.
2.حاشيه بر شرح عضدى بر مختصر المنتهى تأليف ابن حاجب.
3. حاشيه و شرح مواقف.
كاشف الرموز, كاشف الغطاء و كاشف اللثام:
در ميان كتابهاى فقهى, چند كتاب وجود دارد كه نام آنها با كلمه كشف آغاز مى شود; در مثل كشف الرموز, كشف الغطاء و كشف اللثام و نويسندگان اين آثار در كتابهاى فقهى, بويژه پس از شيخ انصارى به همين نامها خوانده مى شوند:
1. زين الدين ابوعلى حسن بن أبى طالب ابن أبى مجد يوسفى, معروف به فاضل آبى. سال فوت او روشن نيست, ولى كتاب خود كشف الرموز فى شرح مختصر النافع را در 672هـ.ق. به پايان برده است.
2. شيخ جعفر نجفى (1228هـ.ق.) صاحب كشف الغطاء.
3. بهاءالدين محمد بن حسن اصفهانى, معروف به فاضل هندى (1062 ـ 1137هـ.ق.)
سه فقيه نامبرده, در كتابهاى متأخرين كم تر به اسامى خود معروف و مشهورند, بويژه پس از عصر شيخ انصارى (1281هـ.ق.) از فاضل آبى بيش تر به كاشف الرموز, از شيخ جعفر نجفى, به كاشف الغطاء و از فاضل هندى به كاشف اللثام ياد مى شود.
العامليّين:
مراد سيّد محمد موسوى عاملى (1009هـ.ق.) و شيخ حسن عاملى (1011هـ.ق.) صاحب معالم الدين است.
اللمعتين:
مراد لمعه شهيد اول محمد بن مكى عاملى (734 ـ 786هـ.ق.) و روضه شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.) است.
الآخوند:
در كتابهاى فلسفى و كلامى اين لفظ اشاره به آخوند ملاصدرا صدرالمتألهين شيرازى (1050هـ.ق.) صاحب الأسفار الأربعة است و در كتابهاى فقهى و اصولى, مراد محمد كاظم خراسانى هروى (1255 ـ 1329هـ.ق.) صاحب كفايةالاصول است.
المصّنف:
در كتابهاى: مجمع الفائده, غايةالمراد, مسالك الافهام, مهذّب البارع, نهايةالمرام, جواهر الكلام و روضةواژه المصنف بسيار به كار مى رود. مراد از (مصنف) كه در سالهاى اخير از اين تعبير به (ماتن) مى كنند, درمجمع الفائدة و روض الجنان و غايةالمراد, علامة حلّى صاحب متن كتاب است و در كتاب مسالك الافهام و جواهر الكلام و نهايةالمرام و مهذب البارع و تنقيح الرائع, محقق حلّى است; زيرا او صاحب متن كتاب است. خلاصه مراد از كلمه (المصنف) صاحب متن است.
الخمسة:
مراد پنج شخصيت زير است:
1. شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان (1413هـ.ق.)
2. شيخ طوسى محمد بن حسن (460هـ.ق.)
3. سيد مرتضى علم الهدى.
4. شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه قمى (381هـ.ق.)
5. على بن محمد بن بابويه قمى پدر شيخ صدوق.53
ثقةالاسلام:
مراد محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.) صاحب كتاب كافى است.54
القاضى:
مراد عبدالعزيز بن برّاج حلبى (400 ـ 481هـ.ق.) صاحب كتاب مهذّب است.55
تقى:
مراد ابوالصلاح حلبى, صاحب كتاب الكافى است.56
الشاميّين:
مراد از الشاميّين وقتى به طور مطلق و بدون قيد گفته مى شود, ابوالصلاح حلبى صاحب الكافى, عبدالعزيز بن براج صاحب مهذّب, سيد ابوالمكارم ابن زهره (511 ـ 585هـ.ق.) صاحب غنيةالنزوع و شيخ محمد حمصّى57 و علاءالدين أبوالحسن على بن أبى الفضل حسن بن أبى مجد حلبى است.
الحلّى:
هرگاه الحلّى به طور مطلق در كتابها آورده مى شود, مراد محمد بن ادريس حلّى (598هـ.ق.) است, همان طور كه از واژه المتأخر او اراده مى شود.
حلّيين:
مراد از آن ابنا سعيد است:
1. نجم الدين جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد الحلّى معروف به محقق حلّى است.
2. يحيى بن سعيد حلّى هذلى صاحب جامع للشرايع.58
الحليّين:
مراد از آن دو بزرگوار پيش گفته است, به علاوه علامه حلّى حسن بن يوسف بن مطهر حلّى.
العلاّمة:
هرگاه به طور مطلق آورده مى شود, مراد علاّمه حلّى است.
الحلبيّين:59
1. ابوالصلاح حلبى صاحب الكافى.
2. سيد المكارم ابن زهره حلبى صاحب غنية النزوع.
3. علاءالدين ابوالحسن على بن ابى الفضل حسن بن ابى مجد حلبى, صاحب كتاب أشارة السبق الى معرفة الحق است.)60
الحلبيّين الثلاثة:
1. ابوالصلاح حلبى (374 ـ 447هـ.ق.) صاحب الكافى.
2. ابوالمكارم ابن زهرة حلبى صاحب غنية النزوع (511 ـ 585هـ.ق.).
3. شيخ علاءالدين ابوالحسن على بن أبى الفضل الحسن بن أبى مجد حلبى.
الشاميّين الخمسة:
الحليّين الستّة:
مناسب است عبارتى را از شيخ انصارى (1281هـ.ق.) از كتاب مكاسب نقل كنيم, تا شرح عبارت آن دو اصطلاح فوق را نيز روشن كند. او در آغاز بحث خيار حيوان مى نويسد:
(المشهور اختصاص هذا الخيار بالمشترى, حكى عن الشيخين والصدوقين والاسكافى وابن حمزة والشاميّين الخمسة والحلبيين الستّة ومعظم المتأخرين.)61
بنابر رأى مشهور اين خيار حيوان, ويژه مشترى است. حكايت شده است اين مطلب از: شيخ طوسى (460هـ.ق.) شيخ مفيد (413هـ.ق.) شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه (381هـ.ق.) و پدرش على بن بابويه قمى و ابن جنيد اسكافى (381هـ.ق.) وابن حمزة طوسى صاحب وسيله و از شاميهاى پنجگانه و حلبيهاى ششگانه و بيش تر متأخرين.
سيد محمد كلانتر كه در احياى دو متن برجسته فقهى و تراث بر جا مانده شيعه: روضةالبهية ومكاسب شيخ انصارى نقش برجسته اى داشته, در شرح عبارت بالا مى نويسد:
مراد از شاميين پنجگانه شخصيتهاى زير هستند:
1. شهيد اول محمد بن مكى عاملى جزينى (734 ـ 786هـ.ق.)
2. زين الدين جبعى عاملى (911 ـ 965هـ.ق.)
3. شيخ عبدالعالى كركى (940هـ.ق.)
4. فرزند محقق كركى.62
5. سيد محمد موسوى عاملى (1009هـ.ق.)63
اين تفسير چندان نزديك به واقع نيست; زيرا سيد محمد موسوى عاملى دو كتاب در فقه دارد با عنوان مدارك الاحكام و نهايةالمرام و هيچ يك بحث بيع را ندارند. و ديگر اين كه فرزند محقق كركى شهرتى نداشته كه فتاواى او مورد توجه فقها باشد.
در بيان مراد از واژه (الحلبيين, الستّة) مى نويسد:
(ضبط اين كلمه در نسخه هاى مكاسب گوناگون است; در پاره اى از نسخه ها, با (با) نوشته شده است; يعنى الحلبيّين, جمع حلبّى, منسوب به واژه حلب و در پاره اى از نسخه هاى مكاسب با (يا) نوشته شده است; الحليّين. در فرض اول بايد به صيغه تثنيه خوانده شود و مراد از كلمه حلب, شهر حلب است, كه در منطقه شمال سوريه واقع شده و از مهم ترين شهرهاى جهان به شمار مى آيد و بلكه قديمى ترين آنها و پيشينه بناى آن به دو هزار سال قبل از ميلاد بر مى گردد, سيف الدوله حمدانى آن را به عنوان پايتخت مملكت خود برگزيد. علوم و فنون در آن ظاهر شده و آثار باستانى مشهورى دارد:
1. قلعه معروف.
2. مدرسه حلبيّه.
و پارچه بافى در آن از موقعيت خاصى برخوردار است.
در اين صورت, كلمه حلبيين, بايد به صورت تثنيه خوانده شود و مراد از دو حلبى, عبدالعزيز بن برّاج (400 ـ 481هـ.ق.) صاحب مهذب و سيد ابوالمكارم ابن زهره (585 ـ 511هـ.ق.) صاحب غنية النزوع است. در اين صورت, واژه (الستّة) زايد خواهد بود و ضرورتى بر ذكر آن نيست. اما اگر به صيغه جمع و حليّين خوانده شد, نسبت به شهر حلّه خواهد داشت. حلّه از شهرهاى زيباى عراق است و آثار قديمى بسيارى در آن وجود دارد. از اين شهر شخصيتهاى برجسته اى برخاسته اند كه از فروزنده ترين عالمان جهان اسلام بوده اند. بنابراين واژه ستّة زايد نخواهد بود و حليّين ششگانه عبارتند از:
(1. محقق حلّى (675هـ.ق.).
2. علامه حلّى (726هـ.ق.).
3. فخرالدين حلّى (771هـ.ق.).
4. محمد بن ادريس حلّى (598هـ.ق.).
5. يحيى بن سعيد حلّى.
6. فاضل مقداد سيّورى حلّى (826هـ.ق.)).64
سيد محمد شيرازى نيز در ذيل كلمه (الحلبيين الستّه) نوشته (المعروفون).
و نيز مى نويسد:
(گفته شده: كلمه با يا خوانده مى شود, در اين صورت نسبت به شهر حلّه مراد است و آنان عبارتند از: ابن ادريس, محقق, علامه, فرزندش, ابن سعيد و سيورى.)65
آقاى فخار طوسى, در شرح درس گفته است:
(مراد از شاميين خمسه پنج نفر از علماى شام هستند كه عبارتند از:
1. حلبى (374 ـ 447)
2. قاضى (400 ـ 481)
3. شهيد اول (734 ـ 786هـ.ق.)
4. محقق كركى (945 هـ.ق.)
5. شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.)
و مراد از حلبيين ستّه, شش تن از علماى حلب هستند كه عبارتند از:
1. ابى المكارم (511 ـ 585هـ.ق.)
2. علاّمه (726هـ.ق.)
3. فخرالمحققين (771هـ.ق.)
4. ابن سعيد.
5. سيورى (826هـ.ق.)
6. أبى العباس (845هـ.ق.).
به نظر مى آيد اين تأويل و تفسير اشتباه باشد, همان طور كه تفسير آقاى سيد محمد كلانتر اشتباه بود.
در مكاسب چاپ مجمع الفكر الاسلامى آمده است:
(مشهور اختصاص هذا الخيار بالمشترى, حكى عن الشيخين والصدوقين والاسكافى وابن حمزه والشاميّين الخمسة والحلّيين السّتة ومعظم المتأخرين, وعن الغنية وظاهر الدروس: الاجماع.)
در اين تحقيق, الشاميين الخمسه, به شخصيتهاى زير تفسير شده است:
(1. الكافى فى الفقه, ابوالصلاح حلبى.
2. المهذّب, عبدالعزيز بن البرّاج (400 ـ 480هـ.ق.)
3. الدروس, شهيد اول محمد بن مكى عاملى (734 ـ 786هـ.ق.)
4. الروضة, زين الدين جبعى عاملى شهيد ثانى (911 ـ 965هـ.ق.)
5. جامع المقاصد, محقق كركى (940هـ.ق.))
و حليّين, به شخصيتهاى زير تفسير شده است:
(1. السرائر, محمد بن ادريس حلّى (598هـ.ق.)
2. شرايع الاسلام, نجم الدين جعفر بن الحسن الحلّى (675هـ.ق.)
3. الجامع للشرايع والنزهة, يحيى بن سعيد حلّى (601 ـ 689هـ.ق.)
4. مختلف الشيعة, الحسن بن يوسف بن المطهر (726هـ.ق.)
5. ايضاح الفوائد, فخرالدين حلّى (771هـ.ق.)
6. التنقيح الرائع, مقداد بن عبدالله السيورى, معروف به فاضل مقداد (726هـ.ق.))
سپس درباره معظم متأخرين نوشته اند: ما شخصى را نيافتيم, ولى در رياض المسائل (ج181/1) و مستندالشيعه (375/14) آمده: عليه عامة المتأخرين; بنابراين احتمال مى دهيم اين تفسير نيز صحيح نباشد, زيرا متأخرين از محقق حلّى آغاز مى گردند; و حليّين از زمره متأخرين شمرده مى شوند. در اين جا مناسبت دارد, در خاتمه بحث عبارتى را از خود شيخ انصارى در مكاسب محرّمه نقل كنيم, كه به روشنى دلالت دارد, بر اين كه حليّين از زمره متأخرين به شمار مى روند. او درباره خريد و فروش سگ گله و باغ و مزرعه نوشته است:
(حكى الجواز أيضا عن الشيخ والقاضى كتاب الاجاره, و عن سلاّر و أبى الصلاح و ابن حمزه و ابن ادريس و أكثر المتأخرين كالعلاّمه وولده السعيد و ا لشهيدين والمحقق الثانى وابن القطّان فى المعالم والصيمري وابن فهد وغير هم من متأخرى المتأخرين عدا قليل وافق المحقق, كالسبزوارى والتقى المجلسي وصاحب الحدائق والعلامة الطباطبائى فى مصابيحه و فقيه عصره فى شرح القواعد.)66
شيخ:
هرگاه اين واژه به طور مطلق آورده مى شود, مراد شيخ طوسى (460هـ.ق.) است.67
العجلّى:
مراد محمد بن ادريس حلّى است.
الستّة:
1. شيخ طوسى محمد بن حسن (460هـ.ق.)
2. محمد بن محمد بن نعمان, معروف به مفيد (413هـ.ق.)
3. سيد مرتضى علم الهدى (355 ـ 436هـ.ق.)
4. شيخ صدوق, محمد بن على بن بابويه (381هـ.ق.)
5. على بن بابويه قمى (329هـ.ق.)
6. ابن أبى عقيل عمانى.
السبعة:
مراد همان شش فقيه نامبرده و به اضافه أحمد بن جنيد كاتب اسكافى (381هـ.ق.) است.68
علم الهدى:
لقب سيد مرتضى است. حكايت شده كه اين لقب را مولى اميرالمؤمنين به او بخشيده است. گويند:
(وزير ابوسعيد محمد بن حسين بن عبدالصمد در سال 420هـ.ق. مريض شد; در خواب مولى اميرالمؤمنين عليه السلام را ديد كه به او فرمود: به علم الهدى بگو بر تو دعا كند, تا شفايابى.
وزير گفت: يا اميرالمؤمنين علم الهُدى كيست؟
امام فرمود: على بن الحسين الموسوى.
وزير جريان خواب را براى سيد مرتضى نوشت.
مرتضى گفت: پناه مى برم به خدا در پذيرش اين لقب.
وزير در جواب نگاشت: قسم به خدا من تو را لقب نداده ام, مگر به آنچه جد تو اميرالمؤمنين تو را به آن لقب داده.
قادر بالله خليفه عباسى از جريان با خبر شد و به سيد مرتضى نوشت: اى على قبول كن آنچه را كه جد تو بر تو گذاشته.
سيد پذيرفت و به مردم نيز واگو كرد.)69
الشريف:
مراد سيد عميد الدين عبدالمطلب بن أعرج حسينى70 است. وى در سال 681 به دنيا آمد و در سال 757 فوت كرد. او صاحب كنزالدقائق فى حل مشكلات القواعد است.
الشهيد:
به طور مطلق مراد شهيد اول (734 ـ 786هـ.ق.) است.71 اگر با قيد ثانى ذكر شود, مراد زين الدين جبعى عاملى است و هرگاه با يكديگر ذكر شوند, مقيّد به قيد شهيد اول و ثانى مى شود.
الحسن:
مراد حسن بن أبى عقيل عمانى است.
ابن على مراد احمد بن جنيد اسكافى (381هـ.ق.) است.
شيخ وتلميذه:
مراد شيخ طوسى و شاگردش قاضى عبدالعزيز بن برّاج (400 ـ 481هـ.ق.) است.
الفقيه:
مراد پدر شيخ صدوق, على بن بابويه قمى (329هـ.ق.) است.72
فقيهين:
مراد شيخ صدوق (381هـ.ق.) و پدرش على بن بابويه (329هـ.ق.) است.73
ابنا بابويه:
مراد شيخ صدوق و پدرش على بن بابويه است.
ابن بابويه:
به طور مطلق مراد شيخ صدوق (381هـ.ق.) است, نه پدرش على بن بابويه (329هـ.ق.)
الشيخ فى كتابى الفروع:
منظور, تهذيب الاحكام واستبصار است.
الشيخ فى كتابى الخلاف:
مراد, مبسوط و خلاف است.
كتابى القاضى:
مراد مهذب و كامل است.
الشيخ فى كتابى الاخبار:
مراد شيخ طوسى (460هـ.ق.) و كتاب شريف تهذيب الاحكام و استبصار است.
صاحب رياض و رياض:
هرگاه در كتابهاى فقهى گفته مى شود, صاحب رياض, مراد سيد على طباطبائى74 (1231هـ.ق.) صاحب كتاب شريف رياض المسائل شرح مختصرالنافع محقق حلّى است. اين كتاب, در برهه اى درسى بوده و افزون بر چاپ حجرى, دو نوبت توسط مؤسسه آل البيت و مؤسسه نشر اسلامى به چاپ رسيده است.
اما مراد از صاحب رياض, در مقام بيان تراجم و كتابهاى ترجمه, ميرزا عبدالله أفندى, صاحب رياض العلماء است.
هرگاه مسأله فقهى را به رياض حواله دهند, مراد رياض المسائل و هرگاه ترجمه و تاريخ را به رياض حواله دهند, مراد رياض العلماء است.
صاحب الكفاية:
هرگاه در كتابهاى فقهى گفته مى شود, صاحب الكفاية, مراد محمد باقر مؤمن سبزوارى (1091هـ.ق.) از فقيهان برجسته قرن يازدهم است. او در اصفهان رشد يافته و با حاج آقا حسين خوانسارى (1098هـ.ق.) معاصر بوده و در فقه, اصول و فلسفه تبحر داشته و پنج اثر مهم از خود به يادگار گذاشته است:
1. ذخيرةالمعاد فى شرح ارشاد الأذهان: اين اثر, شرحى است بر بخش عبادات از كتاب ارشاد الأذهان علاّمه حلّى. محمّد باقر مؤمن سبزوارى در اين كتاب بسيار از مدارك الاحكام, نوشته سيد محمد عاملى (1009هـ.ق.) اثر پذيرفته كه گويى مدارك متن است و ذخيرةالمعاد شرح آن.
2. كفايةالاحكام: اين اثر, دوره كامل فقه است و در اصفهان به گونه حجرى به چاپ رسيده است. از آراى معروف او در اصول آن است كه صيغه امر دلالت بر وجوب نمى كند.
محدث بحرانى (1186هـ.ق.) در كتاب حدائق الناضره وى را به شدت مورد حمله قرار داده است. ايشان, اصالة الطهاره را نيز نمى پذيرد. محقق وحيد بهبهانى (1205هـ.ق.) در الفوائد الحائريه, نقدى بر آن دارد. در غناء نيز آراى خاصى دارد. شيخ انصارى (1281هـ.ق.) در مكاسب محرمه, آراى او را به بوته نقد و بررسى مى نهد.
3. شخصيت ديگرى كه از صاحب الكفاية اراده مى شود, محمد كاظم خراسانى هروى, صاحب كفايةالاصول است. بويژه دركتابهاى اصول, هرگاه گفته مى شود: صاحب الكفاية, مراد آخوند خراسانى است.
المشايخ الثلاثة:
اين اصطلاح در چندين جا كاربرد دارد و در هرجا چيزى مراد است:
الف. هرگاه در كتابهاى فقهى مى آيد: اين روايت را مشايخ ثلاثة روايت كرده اند, مراد, شخصيتهاى زير است:
1. محمد بن يعقوب كلينى (328هـ.ق.) پديد آورنده كافى.
2. محمد بن حسن طوسى (460هـ.ق.) پديدآورنده تهذيب الاحكام واستبصار.
3. ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى (381هـ.ق.) پديد آورنده من لايحضره الفقيه.
ب. هرگاه در فقه گفته مى شود: مشايخ ثلاثه به اين مضمون و مسأله فتوى داده اند, مراد همان چيزى است كه از كلمة الثلاثه اراده مى شود: يعنى:
1. محمد بن محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد (413هـ.ق.) نويسنده مقنعه.
2. محمد بن حسن طوسى (460هـ.ق.) نويسنده نهايه و مبسوط.
3. سيد مرتضى علم الهدى (336هـ.ق.) نويسنده انتصار.
اطلاق اول در كتابهاى فقهى بسيار است; بويژه در مقام جبران ضعف روايت گفته مى شود: اين حديث را مشايخ ثلاثه روايت كرده اند. امّا تعبير دوم: شيخ انصارى در خيار الشرط مى نويسد:(يظهر من المحكى عن المشايخ الثلاثه فى تلك المسألة تجويز اشتراط الخيار فى الواقف.)75
ج. هرگاه در كتابهاى رجالى گفته مى شود: مشايخ ثلاثه, بدين گونه:
(نقل مشايخ ثلاثة, دليل توثيق راويِ است.)و يا:(مرسلات مشايخ ثلاثة معتبر است.)
مراد از مشايخ ثلاثه افراد زير است:
1. محمّد بن أبى عمير (217هـ.ق.)
2. صفوان بن يحيى.
3. احمد بن أبى نصر بزنطى.
و هرگاه در كتابهاى رجالى عبارت بدين گونه باشد كه مشايخ ثلاثه او را توثيق كرده اند, مراد شخصيتهاى زير است:
1. احمد بن على النجاشى (450هـ.ق.).
2 . محمد بن عمر الكشى.
3. ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى (460 هـ.ق.)
الحليّين الأربعه:
1. ابوالمكارم ابن زهره حلبى (585هـ.ق.) صاحب غنية النزوع.
2. عبدالعزيز بن برّاج حلبى (400 ـ 481هـ.ق.)
3. ابوالصلاح حلبى (374 ـ 447هـ.ق.) صاحب الكافى فى الفقه.
4. علاءالدين ابوالحسن عليّ بن أبى الفضل حسن بن أبى مجد حلبيّ, صاحب أشارة السبق الى معرفة الحقّ.
الأردبيلى وأتباعه:
مراد علاّمه ملاأحمد أردبيلى (993هـ.ق.) صاحب مجمع الفائدة والبرهان و فقيهانى است كه پس از او آمده و با واسطه و يا بدون واسطه شاگرد او بوده اند.
اينان عبارتند از:
1. سيّد محمد عاملى (1009هـ.ق.)
2. شيخ حسن عاملى (1011هـ.ق.)
3. محمد باقر مؤمن سبزوارى (1091هـ.ق.)
الأخباريّون, الأخباريّين:
اين اصطلاح در كتابهاى اصولى و فقهى بر پيروان مكتب أخباريگرى اطلاق مى شود كه به دست ميرزا محمد أمين استرآبادى (1028 هـ.ق.) بنيان نهاده شده است.
او در دو كتاب: الفوائد المكيّة, والفوائد المدنيّه, پايه هاى مكتب اخبارى را استوار ساخت. از جمله پيروان اين مكتب عبارتند از:
1. علاّمه محمد تقى مجلسى (1070هـ.ق.).
2. علاّمه محمد باقر مجلسى (1111هـ.ق.)
3. سيد نعمت اللّه جزائرى (1112هـ.ق.)
4. شيخ حرّ عاملى (1104هـ.ق.)
5. ملامحسن فيض كاشانى (1091هـ.ق.)
6. سيّد ماجد بحرانى (1028هـ.ق.)
7. سيد هاشم بحرانى.
8. شيخ يوسف بحرانى (1186هـ.ق.)
و…
الاصوليون, المجتهدون:
علماى اصولى كه ظواهر قرآن را حجت مى دانسته اصل براءت را در شبهات حكميه جارى مى ساخته و خلاصه به علم اصول معتقد بوده اند, در دوره قدماء, در برابر محدثين (شيخ صدوق, محمد بن يعقوب كلينى) قرار داشته اند و در دوره متأخرين در برابر پيروان مكتب اخباريگرى./م
---------------------------------------
پى نوشتها:
1. (المكاسب), شيخ انصارى, تصحيح و تحقيق كلانتر, ج97/14.
2. (المنهاج شرح صحيح مسلم), محى الدين نورى, ج38/1.
3. (منتهى المقال), بوعلى محمد بن اسماعيل حائرى, ج6/1.
4. (التنقيح الرائع), فاضل مقداد سيورى ج10/1.
5. (روضات الجنات), محمد باقر خوانسارى, ج114/2.
6. (التنقيح الرائع), ج10/1; (المعتبر), جعفر بن حسن حلّى, ج33/1.
7. (روضات الجنات), ج114/2; (ريحانة الادب), ج401/7; (رياض العلماء), ج8/4; (فقهاء نامدار شيعه)42/.
8. (آشنايى با علوم اسلامى), شهيد مطهرى 297/; (روضات الجنات), ج114/2; (فقهاء نامدار شيعه)42/.
9. (فقهاء نامدار شيعه)42/.
10. (المعتبر), ج33/1.
11. (فقهاء نامدار شيعه)47/.
12. (الغدير), علاّمه امينى, ج180/4 ترجمه رضى.
13. (خلاصه الاقوال فى علم الرجال)148/; (معالم العلماء)80/; (فهرست منتجب الدين)107/.
14. (خلاصة الرجال)86/; (رجال ابن داود)104/; (امل الآمل), ج124/2.
15. (روضات الجنات), ج370/2.
16. (المكاسب), ج14.
17. (غنية الفروع), مقدمه به قلم جعفر سبحانى; (رياض العلماء), ج202/2. (روضات الجنات), ج374/2; (اعيان الشيعه), ج249/6.
18. (الوسيله), مقدمه14/; (روضات الجنات), ج262/6; (رياض العلماء), ج16/6; (امل الامل), ج186/2; (الفهرست)164/.
19. (روضات الجنات), ج114/2.
20. (جوامع الجامع), ج2/1, مقدمه.
21. (المعجم الكبير), ج17/1, مقدمه; (ميزان الاعتدال), ج195/2.
22. (مجمع البيان), ج224/5.
23. همان133/.
24. همان; (فوائد الاصول), ج246/1.
25. (جوامع الجامع), ج6/1, مقدمه.
26. (فقه القرآن), ج13/1, مقدمه; (امل الامل), ج125/2; (تنقيح المقال), ج21/2; (الكنى والالقاب), ج72/3; (روضات الجنات), ج8/4.
27. (روضات الجنات), ج168/7; (تنقيح المقال), ج244/3; (مقابس الانوار)14/ مقدمه; (تلخيص الخلاف), ج2/1 ـ13.
28. (فقهاء نامدار شيعه)139/.
29. (بحارالانوار), ج40/1; (امل الآمل), ج64/2; (رياض العلماء), ج258/3; (لؤلؤة البحرين)199/; (المقابس13/; (روضات الجنات), ج264/4; (الكنى والالقاب), ج487/2; (فوائد الرضويه)257/; (اعيان الشيعه), ج100/8.
30. (فقهاء نامدار شيعه)155/; (روضات الجنات), ج5/6; (امل الامل), ج579/1; (شهداي الفضيله)80/; (ريحانة الادب, ج276/3; (مجالس المؤمنين), ج579/1; (تنقيح المقال), ج191/3.
31. (كنزالعرفان), مقدمه; (التنقيح الرائع), مقدمه; (رياض العلماء), ج216/5; (الكنى والالقاب), ج10/3; (بحارالانوار), ج41/1, (تنقيح المقال), ج245/3.
32. (بحارالانوار), ج17/1; (رياض العلماء), ج64/1; (المقابس)14/; (روضات الجنات), ج71/4; (مستدرك الوسائل), ج434/3; (الكنى والالقاب), ج380/1.
33. (آشنايى با علوم اسلامى)301/.
34. (امل الآمل), ج345/2; (رياض العلماء), ج242/5; (اعيان الشيعه), ج288/1.
35. (ريحانة الادب), ج272/5; (جامع المقاصد), مقدمه; (فقهاء نامدار شيعه)175/; (حبيب السير), ج609/4; (امل الآمل), ج121/1; (شهداء الفضيله)108/; (الكنى والالقاب), ج161/3; (لؤلؤة البحرين)151/; (روضات الجنات), ج360/4.
36. (الروضه البهيه), مقدمه, به قلم محمد مهدى آصفى; (فقهاء نامدار شيعه)188/.
37. (لؤلؤة البحرين)472/5.
38. (مقابس الانوار) 17/; (فوائد الرضويه), ج425/2; (علامه مجلسى), على دوانى 241/.
39. (علامه مجلسى) على دوانى 243/; (رياض العلماء), ج39/5; (جامع الرواة), ج235/1; (امل الآمل), ج101/2; (سلافة العصر)419/.
40. (ريحانة الادب), ج24/1; (علامه مجلسى), على دوانى293/; (امل الامل), ج56/2; (جامع الرواة), ج164/1; (رياض العلماء), ج114/1; (مقابس الانوار)17/; (روضات الجنات), ج213/2; (فوائد الرضويه), ج83/1; (تتميم امل الآمل)107/.
41. (علامه مجلسى), على دوانى296/; (فوائد الرضويه), ج477/2; (روضات الجنات), ج111/7 ـ 116; (مستدرك الوسائل الشيعه), ج402/3.
43. (غنائم الايّام), ج35/1, مقدمه; (ريحانة الادب), ج125/4; (الكلام البررة), شماره 52/113; (هدية الاحباب)36/.
44. (كشف اللثام, ج1, مقدمه; (ريحانةالادب), ج183/2; (مستند الشيعه), ج214/1; ج63/4.
45. (آشنايى با علوم اسلامى)298/; (التنقيح), ج10/1; (المعتبر) ج32/1.
46. (المهذب البارع), ج76/1; ج27/5 ـ 49; (التنقيح), ج10/1.
47. (التنقيح), ج11/1; (روضات الجنات), ج114/2.
48. (الرعاية)93/.
49. (المكاسب), تصحيح و تحقيق كلانتر ج193/14.
50. (المهذب البارع), ج75/1; (التنقيح الرائع), ج10/1.
51. (ريحانة الادب), ج60/6; (هدية الاحباب)82/.
52. (الاعلام), ج159/5; (بغية الرعاة), ج196/2; (تاريخ الادب العربية), ج253/3; (تاريخ الادب العربى), ج216/2; (حبيب السير), ج89/8; (الضوء اللامع), ج328/5.
53. (روضات الجنات), ج114/2; (التنقيح), ج11/1; (المهذّب البارع), ج75/1.
54. (مفاخر اسلام), على دوانى, ج19/3.
55. (روضات الجنات), ج114/2; (التنقيح), ج11/1; (المهذب البارع), ج75/1.
56. همان.
57. (امل الآمل), ج316/2; (رياض العلماء), ج202/5; (مستدرك الوسائل), ج477/3; (الكنى والالقاب), ج192/2.
58. (روضات الجنات), ج114/2.
59. (غنية النزوع), ج3/1, مقدمه; (معجم البلدان), ج282/2; (اعيان الشيعه), ج201/1; (روضات الجنات), ج115/2.
60. همان114/.
61. (المكاسب), تصحيح و تحقيق كلانتر, ج97/14.
62. (رياض العلماء), ج131/3; (مستدرك الوسائل), ج445/3, (الكنى والالقاب), ج162/3.
63. (المكاسب), ج97/14.
64. همان, ج99/1.
65. (ايصال المطالب), ج233/12.
66. (المكاسب), ج56/1, چاپ كنگره شيخ انصارى.
67. (منتهى المطلب), ج9/1; (التنقيح), ج10/1; (المعتبر), ج34/1; (المهذب البارع), ج74/1.
68. (التنقيح), ج10/1; (المعتبر), ج34/1.
69. (تنقيح المقال), ج284/2; (ميزان الاعتدال), ج223/2; (تاريخ بغداد), ج402/11; (الغدير), ج4 / 246; (التنقيح الرائع), ج10/1; (الكنى والالقاب), ج439/2; (معجم الادباء), ج173/5; (الكامل), ج181/9; (لسان الميزان), ج141/5; (منهج المقال)231/.
70. (التنقيح), ج11/1.
71. همان.
72. (المهذب البارع), ج69/1.
73. همان.
74. (ريحانة الادب), ج428/3; (هدية الاحباب)174/.
75. (المكاسب), ج152/5, كنگره شيخ انصارى./م
كاوشى نو شماره : 25-26
محمد حسن ربانى
|