در جهانبيني الهي، جهان هسي و تمام اجزا و عناصر تشكيلدهنده آن، از جمله انسان،براي هدف و غايتي مشخص خلق شدهاند:
"وَمَا خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لاَعِبِينَ " انبياء: 16
ما آسمان و زمين و آنچه در ميان آنهاست را از روي بازي نيافريديم.
بر همين اساس، خلقت انسان نيز غايتي دارد:
"أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدي " قيامة: 36
آيا انسان گمان ميكند بيهدف رها ميشود؟
قرآن كريم ضمن چند آيه، هدف خلقت انسان را بيان ميدارد:
1. "الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَل " ملك: 2
آن كسي كه مرگ و زندگي را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك عمل بهتري داريد.
2. "وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ " ذاريات: 56
و ما جن و انسان را خلق نكرديم مگر براي عبادت.
3. "وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلَّا مَن رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذلِكَخَلَقَهُمْ " هود: 118 و 119
و اگر پروردگار تو ميخواست، قطعاً همه مردم را امت واحدي قرار ميداد، در حالي كه پيوستهدر اختلافند، مگر كساني كه پروردگار تو به آنان رحم كرده، و براي همين آنان را آفريده است.
در آيه اول آزمايش، در آيه دوم عبادت و در آيه سوم رحمت هدف خلقت معرفي شدهاست. اكنون بايد ديد ارتباط اين سه هدف با يكديگر چيست؟ و كدام هدف اصلي و كداميكمقدمي است.
در آيه اول، هدف از آمدن و رفتن انسان در اين جهان آزمايش او معرفي شده است تامعلوم گردد چه كسي عمل صالح انجام ميدهد. با توجه به آيات ديگر قرآن و نيز رواياتمعصومينعليه السلام معلوم ميگردد كه نفس آزمايش، هدف اصلي نيست، بلكه وسيلهاي استبراي رسيدن به آن هدف نهايي. براي نمونه، خداوند كساني را كه در آزمايشهايي همچونسنجش ايمان، هجرت و جهاد، با مال و نفس پيروز گشتهاند، اينگونه به آن هدف نهاييبشارت ميدهد:
"يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ " توبه: 21
پروردگارشان آنها را به رحمتي از ناحيه خود و رضايت خويش( و باغهايي از بهشت بشارتميدهد كه در آن، نعمتهاي جاودانه دارند.
با توجه به آيه اخير، انسان در طول حيات دنيوي، آزمايش ميشود تا در پي عمل صالح دراين آزمايش الهي، به پاداش اخروي برسد كه از آن به رحمت و رضوان الهي ياد شده است.
عليعليه السلام در پاسخ به اين سؤال كه هدف از آزمايش انسان چيست؟ ميفرمايد:
اگرچه خداوند به احوالات مردم از خودشان آگاهتر است، اما اين آزمايش بدان سبب است كهافعالي كه با آن استحقاق ثواب و عقاب را دارند، آشكار گردد.(171
ايشان در جاي ديگر درباره فلسفه حج ميفرمايد:
حج( آزموني بزرگ و امتحاني سخت و آزمايشي آشكار است براي پاكسازي و خالص شدن كهخداوند آن را سبب رحمت و رسيدن به بهشت قرار داد.(172
و در حديث ديگر ميفرمايد:
اي مردم! دنيا سراي گذر است و آخرت خانه قرار و هميشگي؛ در دنيا آزمايشميشويد و براي غير آن آخرت( آفريده شدهايد.(173
از مجموع اين آيات و روايات به دست ميآيد كه آزمايش انسان مقدمهاي است برايرسيدن به قرب الهي و بهرهمند شدن از رحمت او. اين پاداش عظيم در صورتي حاصلميآيد كه انسان از آزمايش الهي سربلند بيرون آيد و با انجام عمل صالح و پاكسازي قلبخود، آزمايشات الهي را پشتسر گذارد.
در آيه دوم، عبادت هدف از خلقت معرفي شده است. عبادت خدا شامل هر نوع عملياست كه در راه خدا انجام گيرد. با توجه به آيات و روايات ديگر، به دست ميآيد كه عبادت همفي نفسه هدف خلقت نيست، بلكه مقدمهاي است براي رسيدن به رحمت حق و تقرب بهدرگاه ذات احديت:
"وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ " نور: 56
و نماز برپا داريد، و زكات را بدهيد، و رسول خدا را اطاعت كنيد تا مشمول رحمت او شويد.
آنطور كه آشكار است ثمره عبادت خدا، رسيدن به رحمت او معرفي شده است. پسميتوان گفت هدف از خلقت انسان عبادت خدا و در پي آن رسيدن به رحمت واسعهپروردگار است. عليعليه السلام ميفرمايد:
لا تنالُ مَرضاتُهُ اِلّا بطاعتِهِ.(174
جز با عبادت خدا نميتوان رضايت او را به دست آورد.
پس عبادت زمينهاي است براي كسب رضايت خدا. طبق وعده الهي نتيجه اين كسبرضايت هم برخورداري از رحمت حق و داخل شدن در بهشت جاودان است.(175
با بررسي دو آيه نخست اين نتيجه حاصل آمد كه آزمايش و عبادت هر دو براي رسيدن بهرحمت الهي است و اين همان هدف نهايي خلقت بشر است كه در آيه سوم تعيين گرديدهاست.
"إِلَّا مَن رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذلِكَ خَلَقَهُمْ " هود: 119
مگر كساني كه پروردگار تو به آنان رحم كرده، و براي همين آنان را آفريده است.
چگونگي رسيدن به اين رحمت الهي، در دو آيه اول مشخص شد: قبولي در آزمونهايالهي و عبادت خالصانه معبود هستي.
اما جاي اين سؤال وجود دارد كه رحمت الهي، يعني همان پاداش عظيم خداوند در كجانصيب انسان ميگردد. قرآن پاسخ ميدهد:
"إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ * فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ " قمر: 54 و 55
در حقيقت، مردم پرهيزكار در باغها و نهرها در قرارگاه صدق نزد مليك پادشاه( توانايند.
آيه فوق مشخص ميكند كه انسانهاي صالح سرانجام در قرب خداوند به پاداش خوديعني رحمت حق ميرسند. چنانكه از كلمه "عند " در آيه فوق مستفاد است.(176 قرآن كريم درآياتي آخرين مقصد انسان، يعني قرب و آرامش در جوار رحمت خداوند را اينگونه متذكرميشود:
"وَأَنَّ إِلَي رَبِّكَ الْمُنتَهَي " نجم: 42
به حقيقت همه امور به پروردگارت منتهي ميشود.
"إِنَّ إِلَي رَبِّكَ الرُّجْعَي " علق: 8
به حقيقت بازگشت همه( به سوي پروردگار تو است.
"وَإِلَي اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ " بقره: 210
و همه كارها به سوي خدا باز ميگردد.
"وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ " هود: 123
همه كارها به سوي او باز ميگردد.
"إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ " بقره: 156
ما از خداييم و به سوي او باز ميگرديم.
نتيجه اخلاقي اين بحث
از بحثي كه گذشت اين نتيجه حاصل ميآيد كه وقتي انسان در تمام مراحل زندگي درمسير رشد و تعالي گام برداشت، به آن هدف نهايي خلقت خويش نايل خواهد آمد.
توضيح آنكه، انسان موجودي است كه هم ميانديشد و هم كار ميكند. او بايد برايانديشه و كار خود هدف متعالي در نظر گيرد. در بُعد انديشه بايد ديدگاه الهي داشته باشد.قرآن كريم درباره انديشه صحيح انسان ميفرمايد:
"اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِشَيءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيءٍ عِلْمَ " طلاق: 12
خدا همان كسي است كه هفت آسمان و همانند آنها هفت زمين آفريد. فرمان ]خدا[ در ميانآنها فرود ميآيد. تا بدانيد كه خدا بر هر چيزي تواناست و به راستي دانش وي هر چيزي را دربرگرفته است.
مراد آيه آن است كه انسان بايد با ديدگاه الهي ببيند و با ديدگاه الهي بشناسد و توجه داشتهباشد كه همه جهان مخلوق يك مبدأ هستند. مبدأيي به نام خدا كه عين قدرت است "بِكُلِّ شَيءٍقَدِيرٌ "، عين علم است "بِكُلِّ شَيءٍ عِليمِ ".
اينگونه نگرش به جهان هستي براي انسان سازنده است؛ وقتي دانست كه خداوند به همهچيز عالم است، پس مواظب است آلوده گناه نشود و چون دانست خداوند به همه چيزتواناست، مراقب است كارهايش را با او در ميان گذارد و از او ياري بطلبد.
انسان درباره كار خود نيز بايد هدف متعالي را در نظر بگيرد.(177 خداوند خطاب بهرسول اللَّه صلي الله عليه وآله ميفرمايد:
"قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ " انعام: 162
بگو: نماز و تمام عبادات من و زندگي و مرگ من، همه براي پروردگار جهانيان است.
جمع بندي و نتيجه گيري
تمام هستي، از جمله انسان، براي نيل به هدفي آفريده شدهاند. قرآن كريم سه هدف برايخلقت انسان ذكر ميكند: آزمايش، عبادت و برخورداري از رحمت حق. با بررسي آيات وروايات، معلوم ميگردد كه دو هدف نخست - آزمايش و عبادت - مقدمهاي براي رسيدن بههدف نهايي يعني رسيدن به رحمت الهي است.
قرآن كريم جايگاه رسيدن به رحمت را، قرب الهي يعني جوار حضرت حق ميداند./ح
منابع
170 عبداللَّه جواديآملي، زن در آيينه جلال و جمال، ص 36.
171 نهجالبلاغه، ضبط النص صبحي صالح، حكمت 93، ص .
172 همان، خطبه 192، ص .
173 همان، خطبه 194، ص .
174 همان، خطبه 129، ص .
175 سوره فجر(89 ، آيه 30 - 27.
176 براي مطالعه بيشتر ر.ك. معارف قرآن، ص 179 - 170.
177 ر.ك. توصيهها، پرسشها و پاسخها، عبداللّه جوادي آملي، ص 128. |