1. غيبت صغري
امام زمان (عج) داراي دو مرحله غيبت است؛ مرحله كوتاه مدت كه از آن به "غيبت صغري" تعبير مي شود و مرحله درازمدت كه به آن "غيبت كبري" مي گويند. موضوع غيبت، در گفتار معصومين به عنوان يك سنّت الهي مطرح و مورد تأكيد بوده است.(511) امام صادق (عليه السلام)در اين زمينه مي فرمايند: لِلْقائِمِ غَيْبَتانِ إحْداهما طَويلَةٌ والاُخري قَصيرةٌ.براي قائم (عليه السلام) دو غيبت است؛ يكي از آن دو درازمدت است و ديگري كوتاه مدت.(512)
بيشتر مورخان و دانشمندان اسلامي آغاز غيبت صغري را سال 260 هجري، پس ازشهادت امام حسن عسكري(عليه السلام) و پايان آن را سال 329 هجري و هم زمان با درگذشت آخرين نائب خاص حضرت مهدي (عج) ذكر كرده اند كه بيش از 69 سال مي شود.(513)
1 - 1. فلسفه غيبت:
غيبت امام معصوم سرّي از اسرار الهي است كه حكمت آن بر بندگان مخفي و پوشيده است و تنها خداوند متعال حكمت و راز اصلي آن را مي داند. امام صادق (عليه السلام) فرمود: "همانا براي صاحب الامر غيبتي است تخلّف ناپذير. هر جوينده باطلي در آن به شك مي افتد و اجازه بيانِ علت آن را نداريم. حكمت غيبت او همان حكمتي است كه در غيبت هاي پيشين وجود داشت و پس از ظهور، روشن خواهد شد. همانند حكمت كارهاي خضر (عليه السلام) از كشتن پسر بچه و برپاداشتن ديوار شكسته، اين ها وقتي براي موسي (عليه السلام) روشن شد كه آن دو، از هم جدا شدند. غيبت امري از امور الهي و سرّي از اسرار او است."(514)
بديهي است دليل ظاهري غيبت همانا شرايط بسيار سخت و حساس و خفقان آور دوران امامت حضرت هادي (عليه السلام) و حضرت عسكري (عليه السلام) است. در اين دوران، فشار خلفاي عباسي بر آن دو بزرگوار به ويژه امام حسن عسكري (عليه السلام) مضاعف شده بود؛ چرا كه دشمنان از طريق اخبار و روايات فهميده بودند كه از نسل آن امام، مهدي صاحب الزمان ظهور خواهد كرد. پيشواي دوازدهم شيعه، در هشتم ربيع الاول سال 260 هجري، پس از رحلت پدر ارجمندش در حالي كه كمتر از پنج سال داشت، عهده دار امامت شد. امامت آن حضرت در شرايطي آغازشد كه مسند امامت از جهت سياسي وارد بحراني ترين وضعيت خود شده بود و حكمرانان عباسي به كمك دستگاه هاي اطلاعاتي خود، تمام تلاش خويش را به كار گرفته بودند تا پرونده امامت را براي هميشه ببندند.
در نتيجه خداوند متعال به وسيله غيبت امام دوازدهم، جان ايشان را از شر دشمنان حفظ نمود. اگر موضوع غيبت امام مهدي (عج) مطرح نمي شد، خلفاي عباسي ايشان را نيز مانند پدران بزرگوارشان شهيد مي كردند و زمين از حجّت خداوند خالي مي شد.(515)
1 - 2. نایبان خاص امام زمان (عج):
هر چند در غيبت صغري، عموم مردم از فيض وجود و شرفيابي به حضور آن حضرت محروم شدند، ليكن ارتباط آن گرامي با مردم، خاصه شيعيان و دوستدارانش به طور كل قطع نشد و مردم مي توانستند از طريق سفيران آن حضرت (نوّاب اربعه)، ديدگاه ها و نظرات امام زمان(عج) را درباره مسائل مختلف به دست آورند. سفيران در زمان لازم با پيشوايشان ديدارمي كردند و مشكلات و مسائل و خواسته هاي شيعيان را به محضر امام زمان(عج) ارائه مي نمودند و رهنمودها و پاسخهاي كتبي يا شفاهي آن حضرت را به شيعيان منتقل مي كردند. اين سفيران و نائبان خاص در دوران غيبت صغري عبارت بودند از:
1- ابوعمرو عثمان بن سعيد عَمْري
2- ابوجعفر محمدبن عثمان عَمْري
3- ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي
4- ابوالحسن علي بن محمد سَمُري
2. غيبت كبري
غيبت كبري از سال 329 هجري شروع شده و تاكنون ادامه دارد و هر زمان خداوند متعال مصلحت بداند به اين غيبت پايان مي دهد و آن حضرت را براي برپايي قسط و عدل در زمين، آشكار مي سازد.
در اين دوره، مانند دوره غيبت صغري نایبان خاص وجود ندارد، بلكه علما و فقهاي واجد شرايط، نایبان عام آن حضرت محسوب مي شوند و مردم موظف هستند به آنان رجوع نمايند. امام حسن عسكري (عليه السلام) در اين باره مي فرمايد: فامّا كمن كان مِنَ الفُقهاءِ صائناً لِنَفْسِه، حافظاً لِدينُه، مُخالفاً علي هواهُ، مطيعاً لِامر مولاه فَلِلْعوامأن يُقَلِّدوه؛ پس هر كدام از فقها كه خويشتن دار، حافظ دين، مخالف هواي نفس و مطيع امر مولايش باشد بر مردم است كه از او اطاعت كنند.(516) و نيز حضرت وليعصر (عج) در پاسخ نامه محمدبن عثمان عمري (دومين نائب خاص حضرت) مي نويسد: وَ اَمّا الحوادث الواقعه فَارجعوا فيها إلي رُواةِ حديثنا فإنّهم حجّتي عليكم و أنا حجّةاللَّه عليهم ؛ و اما در حوادثي كه رخ ميدهد، درباره آنها به راويان حديث ما رجوع كنيد، چه، آنان حجّت منبرشمايند و من حجت خدا بر آنان هستم.(517) در اين دوران (غيبت كبري)، امام زنده و موجود است و فقط از ديده ها غايب مي باشد. در واقع ايشان ظاهر نيست وليكن "حاضر" است و به همين دليل آمدن حضرت را "ظهور" گفته اند.(518) ايشان چه بسا كه ممكن است ميان مردم باشد ولي كسي آن حضرت را نشناسد. همان گونه كه در روايات آمده، ايشان هر ساله در مراسم حج حضور مي يابد ولي مردم ايشان را نمي شناسند.(519)
3. آثار وجودي حضرت در زمان غيبت
در روايات امام مهدي (عج) را به خورشيد پشت ابر تشبيه كرده اند و اين تشبيه به حديثي از خود حضرت بازمي گردد كه مي فرمايند:"چگونگي سود رساني ام در زمان غيبتم، بهسانِ سود رساني خورشيد است زماني كه ابرها آن را از چشم پنهان نمايند".(520) اين گونه احاديث روشن مي كنند كه آن حضرت گرچه در زمان غيبت تصرّفي آشكار در زعامت سياسي و هدايت مردم ندارند، داراي بقيه شئون و اختيارات خود هستند و بركات وجوديشان به شيعيان، كه به همه اهل زمين مي رسد. امام خميني(ره) همه بركات را از اسلام و وجود حضرت وليعصر مي دانستند.(521) خورشيد وجود امام مهدي (عج) در زمان غيبت، داراي آثار گوناگوني است كه برخي ازاين آثار را در اينجا برمي شماريم:
3 - 1. هدايت معنوي:
خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ ؛ آنان را امام قرار داديم كه به وسيله امر ما مردم را هدايت كنند و انجام كارهاي نيك را به آنها وحي كرديم».(انبياء،آیه 73) هم چنين مي فرمايد:«وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا؛ ما بعضي از آنان را امام قرار داديم تا مردم را به وسيله امر ما هدايت كنند، زيرا آنان صبر كردند».(سجده،آیه24)
از اين آيات شريفه استفاده مي شود كه امام علاوه بر ارشاد و هدايت ظاهري، داراي يك نوع هدايت و جذبه معنوي است كه از سنخ عالم امر و تجرّد مي باشد و به وسيله حقيقت و نورانيت باطن ذاتش در قلوب شايسته مردم تأثير و تصرف مي نمايد و آنها را به سوي مرتبه كمال و غايب ايجاد جذب مي كند.(522) بديهي است كه حضور و غيبت جسماني امام در اين باب تأثيري ندارد و امام از راه باطن به نفوس و ارواح مردم اشراف و اتصال دارد، اگرچه از چشم جسماني ايشان مستور است.(523)
3 - 2. امام، واسطه فيض:
اراده خداوند بر اين تعلق گرفته كه آنچه از ذات ملكوتش به موجودات افاضه مي شود، ازطريق اسباب و مجاري مشخص صورت گيرد. فيوضات تكويني خداوند نيز از اين امر مستثنا نيست و با واسطه به موجودات مي رسد و آن واسطه وجود "ولي اللَّه" يعني پيامبر يا وصي معصوم او است. در زيارت جامعه كبيره كه درس امام شناسي است و مراتب، مقامات، درجات و اوصاف امامان معصوم را از زبان امام هادي نقل مي كند، امامان - و از جمله امام مهدي (عج) - وارثان پيامبران، هاديان امت پس از پيامبر، چراغ هاي روشن مسير الهي و واسطه هاي فرود بركات الهي خوانده شده اند.(524)
3 - 3. نويدبخش آينده روشن:
اعتقاد به وجود امام غايب معصوم كه در آينده براي نجات انسانيت ظهور مي كند، التيام بخش آلام و موجب اميد به آيندهاي درخشان است. اثر رواني اين طرز فكر در زنده نگهداشتن اميد در دل ها و تشويق افراد به خودسازي، تلاش و كوشش در راه اصلاح امور و مبارزه با ظلم و فساد و هم چنين آمادگي براي انقلاب جهاني او، به خوبي قابل درك است؛ به ويژه اين كه امام (عليه السلام) در دوران غيبت، به طور مداوم مراقب حال شيعيان و پيروان خويش است و طبق الهام الهي از اعمال آنها آگاه مي گردد.(525) اين انديشه ضمن اينكه سبب مي شود همه معتقدان به آن حضرت همواره مراقب اعمال خود باشند، مانند يك قوه مبقيه، طرفداران حق و عدالت را در برابر دستگاه هاي باطل مقاوم و پايدار مي سازد و با نويد نصرت الهي بر روشني چراغ اميدواري و ثبات قوم آنها مي افزايد. مقام معظم رهبري در اين زمينه مي فرمايند:"منتظران صاحب الزمان(عج) به منور شدن چشم انداز زندگي شر و پايان دوره ظلم و تجاوز اميدوارند وصايات و ستم و تزوير سردمداران استكبار جهاني نمي تواند چشمه اميد را دردل هاي آنان خاموش كند."(526)
3 - 4. حفظ شيعيان و حل مشكلات آنان:
در توقيع مبارك آن حضرت براي شيخ مفيد آمده است: "ما در رسيدگي و سرپرستي شما كوتاهي نكرده شما را از ياد نبرده ايم، كه اگر جز اين بود، دشواري ها و مصيبت ها بر شما فرود مي آمد و دشمنان شما را ريشه كن مي كردند."(527) در دوران غيبت، عالمان بسياري در حضورش شرفياب شده و پاسخ مشكلات و مسائل خود را گرفته اند. افراد بسياري نيز به واسطه شفاعت ايشان نزد خداوند، به خواسته هاي خود رسيده اند و گرفتاري هايشان رفع شده است.(528)
جمع بندي و نتيجه گيري
- امام زمان(عج) داراي دو غيبت است: غيبت صغري و غيبت كبري.
غيبت صغري در سال 260 ه.ق شروع شد و تا سال 329 ه.ق ادامه يافت كه 69 سال بود.
- غيبت امام(عليه السلام) سرّي از اسرار الهي است اما دليل ظاهري آن شرايط حساس و خفقان آور دوران امام زمان (عج) و احتمال قتل حضرت و قطع سلسله امامت بود و اين كه خداوند نمي خواست هيچ گاه زمين از حجتش خالي باشد. غيبت كبري از سال 329 هجري شروع شده و تا زماني كه خداوند مصلحت بداند ادامه دارد. در دوران غيبت صغري ارتباط امام زمان(عج) با مردم از طريق نایبان خاص كه چهار نفر بود، ولي در دوران غيبت كبري، فقهاي واجد شرايط نایب عام آن حضرت مي باشند و مردم وظيفه دارند به آنان رجوع كنند و مشكلات ديني خود را از آنطريق برطرف سازند.
امام زمان(عج) در دوران غيبت همانند خورشيد در پشت ابر مي باشند و وجودشان آثار گوناگوني دارد كه از جمله آنهاست: هدايت معنوي مردم، وساطت فيض، اميربخشي به مؤمنان، حفظ شيعيان و حل مشكلات آنها. /ح
|