اميرالمؤمنین(ع) ضمن خطبه اي فرمود:«تَصْفِيَةُ الْعَمَلِ اَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ؛پاك داشت عمل مهم تر از خود عمل است».(703) منظور از صيانت اعمال همان دور نگه داشتن آنها از آسيب ها يا آفت هايي است كه هنگام انجام اعمال يا بعد از آن ممكن است بدان ها گزندي برساند و از پاداش و ثواب آن ها بكاهد يا به طور كلي آن ها را باطل و بيهوده نمايد.
قرآن مجيد از مؤمن، عمل صالح و خالص طلب كرده كه بدون هر گونه ناخالصي تقديم بارگاه الهي شود؛ «فَمَن كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً. ؛ هر كس به لقاي پروردگارش اميد دارد بايد به كار شايسته بپردازد و هيچ كس را در پرستش پروردگار خود شريك نسازد».(كهف،آیه110)
نكته اساسي در انجام عمل، دور داشتن آن از ريا و خودنمايي است كه در روايات از آن به شرك خفي ياد شده است چنان كه رسول خدا(ص) در تفسير آيه ياد شده فرمود:«هر كس از روي ريا نماز بگزارد يا زكات بدهد يا روزه بگيرد و حج گزارد مشرك است».(704) پس، مؤمن بايد در مرحله نخست، اعمال خويش را با قصد قربت به حق تعالي و آراسته از ريا كاري و نفاق به جاي آورد.
در مرحله بعد - كه پس از انجام عمل شروع مي شود - بايد تلاش كند كاري انجام ندهد كه سبب بي خاصيت شدن عمل يا فساد آن گردد كه اصطلاحاً به آن حبط عمل مي گويند.
در برابر حبط عمل، تكفير مطرح است، بدين معنا كه مؤمن پس از انجام برخي گناهان، كارهاي خوبي انجام دهد كه سبب جبران گناه و پاكي از آلودگي و رهايي از كيفر از آنها گردد. در زير به برخي از عوامل حبط عمل يا تكفير گناهان اشاره مي كنيم.
حبط بدين معناست كه برخي گناهان موجب از بين رفتن ثواب و پاداش برخي طاعات مي شود. تكفير نيز به اين معناست كه بعضي طاعات و حسنات، بدي ها و گناهان انسان را مي پوشاند و چه بسا آنها را به حسنات تبديل مي كند:
1. عوامل حبط عمل
قرآن كريم موارد زير را حبط كننده عمل خوانده است:
1 - 1. كفر
«أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْن؛ آنان كساني اند كه آيات پروردگارشان و لقاي او را انكار كردند، در نتيجه اعمال شان تباه گرديد و روز قيامت براي آنها قدر و ارزشي نخواهيم نهاد».( كهف،آیه 105) (705)
1 - 2. شرك
«وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاكانُوا يَعْمَلُون؛ اگر شرك ورزند آن چه را كه انجام داده اند باطل و بي اثر مي شود».( انعام،آیه88) (706)
1 - 3. انكار معاد
«وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَاكَانُوا يَعْمَلُون؛ و كساني كه آيات ما و ديدار آخرت را دروغ پنداشتند، اعمالشان تباه شده است. آيا جز در برابر آن چه مي كردند كيفر مي بينند؟». (اعراف،آیه 147)
1 - 4. نفاق
«أُولئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذلِكَ عَلَي اللَّهِ يَسِيراً؛ آنان در واقع به خدا و اسلام ايمان نياوردند، پس خداوند كارهاي آنان را حبط و باطل ساخت واين كار بر خداوند آسان است».(احزاب،آیه 19) (707)
1 - 5. ارتداد
«وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الْدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُون؛ و هر كس از شما از دين خود برگردد و در نتيجه در حال كفر بميرد، اعمال شان در دنيا و آخرت حبط مي شود و ايشان اهل آتش اند و در آن ماندگار خواهند بود».( بقره،آیه 217)
1 - 6. كشتن پيامبران و مؤمنان
«إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ أُولئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُم مِن نَاصِرِين؛ كساني كه به آيات خدا كفر مي ورزند و پيامبران را به ناحق مي كشند و داد گستران را به قتل مي رسانند، آنان را از عذابي دردناك خبر ده. آنان كساني اند كه در دنيا و آخرت، اعمالشان به هدر رفته و براي آنان هيچ ياوري نيست».( آل عمران،آیه22 - 21)
1 - 7. بي توجهي به ساحت مقدس رسول اكرم(ص)
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلاَ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُم ْلِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تَشْعُرُون؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، صدايتان را بلندتر از صداي پيامبر نكنيد و هم چنان كه بعضي از شما با بعضي ديگر بلند سخن مي گوييد با او به صداي بلند سخن نگوييد، مبادا بي آن كه بدانيد كرده هايتان تباه شود!». (حجرات،آیه2)
1 - 8. منّت و آزار پس از صدقه
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَي...؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، صدقه هاي خود را با منت و آزار باطل مكنيد».(بقره،آیه264)
گفتني است در زمينه از بين رفتن كارهاي نيك بر اثر اعمال زشت و گناهان رواياتي نيز از پيشوايان دين رسيده است. از جمله پيامبر اعظم(ص) مي فرمايد:«اِيَّاكُمْ وَالْحَسَدَ فَاِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الْحَسَناتِ كَما تَأْكُلُ النَّاُر الْحَطَبَ؛ از حسد بپرهيزيد؛ چرا كه حسد كارهاي نيك را از بين مي برد، به همان سان كه آتش هيزم را نابود مي كند!». (708)
2. عوامل تكفير
در قرآن كريم از عوامل چندي نام برده شده كه مي توانند بدي ها را از بين ببرند، از جمله:
2 - 1. ايمان به خدا و عمل صالح
«وَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِن رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بَالَهُمْ؛ و آنان كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند و به آن چه بر محمد(ص) نازل آمده گرويده اند - كه آن خود حق و از جانب پروردگارشان است - خدا نيز بدي هايشان را زدود و امرشان را اصلاح نمود». (محمد،آیه2) (709)
2 - 2. هجرت، جهاد و شهادت در راه خدا
«فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُم سَيِّآتِهِم ْوَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ...؛ پس كساني كه هجرت كرده و از خانه هاي خود رانده شده و در راه من آزار ديده و جنگيده و كشته شده اند بدي هايشان را از آنها مي زدايم و آنان را در باغ هايي در مي آورم كه از زير درختان آن نهرها روان است».(آل عمران،آیه195)
2 - 3. اجتناب از گناهان بزرگ
«إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُم و َنُدْخِلْكُم مُدْخَلاً كَرِيماً؛ اگر از گناهان بزرگي كه از آنها نهي شده ايد دوري گزينيد، بدي هايتان را پاك مي كنيم و شما را در جايگاهي ارجمند برسانیم».(نساء،آیه31)
2 - 4. توبه و ندامت از گناه
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَي اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسَي رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سِيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْجَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، به درگاه خدا توبه اي راستين كنيد، اميد است كه پروردگارتان بدي هاي تان را از شما بزدايد و شما را به باغ هايي درآورد كه از زير درختان آن جويبارها روان است».(تحريم،آیه8)
و گاه درباره توبه كنندگان از بشارت فوق هم فراتر رفته به آنان نويد مي دهد كه علاوه بر بخشايش گناهانشان، بدي هاي آنان را نيز به حسنات تبديل كند:«فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ؛ پس خداوند بدي هايشان را به نيكي ها تبديل مي كند».(فرقان،آیه70)
2 - 5. تقوا پيشگي
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَل لَكُمْ فُرْقَاناً وَ يُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظِيمِ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد اگر از خدا پروا كنيد، براي شما نيروي تشخيص حق از باطل قرار مي دهد و گناهانتان را مي پوشاند و شما را مي آمرزد و خدا داراي بخشش بزرگ است».(انفال،آیه29)
2 - 6. صدقه پنهاني
«إِن تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِن تُخْفُوهَا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُم مِنسَيِّآتِكُم وَ اللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ؛ اگر صدقه ها را آشكار كنيد، اين كار خوبي است و اگر آن را پنهان داريد و به مستمندان بدهيد،اين براي شما بهتر است و بخشي از گناهانتان را مي پوشاند و خداوند به آن چه انجام مي دهيد آگاه است».(بقره،آیه271)
حضرت علي(ع) نيز درباره صدقه پنهاني مي فرمايد: «وَ صَدَقَةُ السِّرِ فَاِنَّها تُكَفِّرُ الْخَطِيئَةِ وَ صَدَقَةُ الْعَلانِيَةِ فَاِنَّها تَدْفَعُ ميتَةَ السُّوءِ؛ صدقه پنهاني كفاره گناهان است و صدقه آشكارا از مرگ بد جلوگيري مي كند».(710)
2 - 7. انجام دادن نيكي ها
قرآن كريم به نقش كلي انجام نيكي ها در بر طرف كردن گناهان و بدي ها اشاره دارد و مي فرمايد: «إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ؛ خوبي ها، بدي ها را از بين مي برد».(هود،آیه114)
رسول خدا (ص) نيز درباره نقش اعمال نيك در محو زشتي ها مي فرمايد:«وَ اِذا عَمِلْتَ سَيِّئَةً فَاعْمَلْ حَسَنَةً تَمْحُوها؛ هرگاه كار بدي مرتكب شدي، به دنبالش كار نيكي انجام بده تا آن بدي را محو كند».(711)
جمع بندي و نتيجه گيري
- اعمال آدمي تا قيامت باقي مي ماند، بدين سبب بايد پاكيزه و دور از شرك و ريا انجام پذيرد. اما برخي از اعمال، عبادات و كارهاي نيك آدمي را از بين مي برند و به اصطلاح حبط مي كنند. از همين رو، بعد از انجام عمل نيك، بايد مواظب بود تا عمل و پاداش آن، حبط نشود! هم چنين برخي كارهاي خوب سبب مي شود كه سيئات او پوشانده و حتي تبديل به حسنات شود كه از آن به تكفير ياد مي شود.
- كفر، شرك، انكار معاد، نفاق، ارتداد، كشتن پيامبران و مؤمنان، اسائه ادب به ساحت مقدس پيامبر (ص) و منت و آزار پس از صدقه دادن، عمل را حبط مي كند و ايمان و عمل صالح، هجرت و جهاد و شهادت، خودداري از گناهان كبيره، توبه، تقوا، صدقه پنهاني و كارهاي نيك سبب تكفير سيئات مي شود و حتي مي تواند گناهان را به كارهاي نيك مبدل سازد! /ح
|