1. غيبت صغري امام زمان)عج( داراي دو مرحله غيبت است؛ مرحله كوتاه مدت كه از آن به »غيبتصغري« تعبير ميشود و مرحله درازمدت كه به آن »غيبت كبري« ميگويند. موضوع غيبت،در گفتار معصومين به عنوان يك سنّت الهي مطرح و مورد تأكيد بوده است.(511) امام صادقعليه السلامدر اين زمينه ميفرمايند: لِلْقائِمِ غَيْبَتانِ إحْداهما طَويلَةٌ والاُخري قَصيرةٌ.(512) براي قائمعليه السلام دو غيبت است؛ يكي از آن دو درازمدت است و ديگري كوتاه مدت. بيشتر مورخان و دانشمندان اسلامي آغاز غيبت صغري را سال 260 هجري، پس ازشهادت امام حسن عسكريعليه السلام و پايان آن را سال 329 هجري و همزمان با درگذشت آخريننائب خاص حضرت مهدي)عج( ذكر كردهاند كه بيش از 69 سال ميشود.(513) 1 - 1. فلسفه غيبت: غيبت امام معصوم سرّي از اسرار الهي است كه حكمت آن بر بندگان مخفي و پوشيدهاست و تنها خداوند متعال حكمت و راز اصلي آن را ميداند. امام صادقعليه السلام فرمود: »همانا براي صاحبالامر غيبتي است تخلّفناپذير. هر جوينده باطلي در آن به شك ميافتد واجازه بيانِ علت آن را نداريم. حكمت غيبت او همان حكمتي است كه در غيبتهاي پيشينوجود داشت و پس از ظهور، روشن خواهد شد. همانند حكمت كارهاي خضرعليه السلام از كشتن پسربچه و برپاداشتن ديوار شكسته، اينها وقتي براي موسيعليه السلام روشن شد كه آن دو، از هم جدإ؛ هشدند. غيبت امري از امور الهي و سرّي از اسرار او است.«(514) بديهي است دليل ظاهري غيبت همانا شرايط بسيار سخت و حساس و خفقانآور دورانامامت حضرت هاديعليه السلام و حضرت عسكريعليه السلام است. در اين دوران، فشار خلفاي عباسيبر آن دو بزرگوار به ويژه امام حسن عسكريعليه السلام مضاعف شده بود؛ چرا كه دشمنان از طريقاخبار و روايات فهميده بودند كه از نسل آن امام، مهدي صاحب الزمان ظهور خواهد كرد.پيشواي دوازدهم شيعه، در هشتم ربيعالاول سال 260 هجري، پس از رحلت پدر ارجمندشدر حالي كه كمتر از پنج سال داشت، عهدهدار امامت شد. امامت آن حضرت در شرايطي آغازشد كه مسند امامت از جهت سياسي وارد بحرانيترين وضعيت خود شده بود و حكمرانانعباسي به كمك دستگاههاي اطلاعاتي خود، تمام تلاش خويش را به كار گرفته بودند تاپرونده امامت را براي هميشه ببندند. در نتيجه خداوند متعال به وسيله غيبت امام دوازدهم، جان ايشان را از شر دشمنان حفظنمود. اگر موضوع غيبت امام مهدي)عج( مطرح نميشد، خلفاي عباسي ايشان را نيز مانندپدران بزرگوارشان شهيد ميكردند و زمين از حجّت خداوند خالي ميشد.(515) 1 - 2. نايبان خاص امام زمان)عج(: هر چند در غيبت صغري، عموم مردم از فيض وجود و شرفيابي به حضور آن حضرتمحروم شدند، ليكن ارتباط آن گرامي با مردم، بويژه شيعيان و دوستدارانش بهطور كل قطعنشد و مردم ميتوانستند از طريق سفيران آن حضرت )نوّاب اربعه(، ديدگاهها و نظرات امامزمان)عج( را درباره مسائل مختلف به دست آورند. سفيران در زمان لازم با پيشوايشان ديدارميكردند و مشكلات و مسائل و خواستههاي شيعيان را به محضر امام زمان)عج( ارائهمينمودند و رهنمودها و پاسخهاي كتبي يا شفاهي آن حضرت را به شيعيان منتقل ميكردند.اين سفيران و نايبان خاص در دوران غيبت صغري عبارت بودند از: 1- ابوعمرو عثمانبن سعيد عَمْري 2- ابوجعفر محمدبن عثمان عَمْري 3- ابوالقاسم حسينبن روح نوبختي 4- ابوالحسن عليبن محمد سَمُري 2. غيبت كبري غيبت كبري از سال 329 هجري شروع شده و تاكنون ادامه دارد و هر زمان خداوند متعالمصلحت بداند به اين غيبت پايان ميدهد و آن حضرت را براي برپايي قسط و عدل در زمين،آشكار ميسازد. در اين دوره، مانند دوره غيبت صغري نايبان خاص وجود ندارد، بلكه علما و فقهايواجد شرايط، نايبان عام آن حضرت محسوب ميشوند و مردم موظف هستند به آنان رجوعنمايند. امام حسن عسكريعليه السلام در اين باره ميفرمايد: فامّا كمن كان مِنَ الفُقهاءِ صائناً لِنَفْسِه، حافظاً لِدينُه، مُخالفاً علي هواهُ، مطيعاً لِامر مولاه فَلِلْعوامأن يُقَلِّدوه.(516) پس هر كدام از فقها كه خويشتندار، حافظ دين، مخالف هواي نفس و مطيع امر مولايش باشدبر مردم است كه از او اطاعت كنند. و نيز حضرت وليعصر)عج( در پاسخ نامه محمدبن عثمان عمري )دومين نائب خاصحضرت( مينويسد: وَ اَمّا الحوادث الواقعه فَارجعوا فيها إلي رُواةِ حديثنا فإنّهم حجّتي عليكم و أنا حجّةاللَّه عليهم.(517) و اما در حوادثي كه رخ ميدهد، درباره آنها به راويان حديث ما رجوع كنيد، چه، آنان حجّت منبرشمايند و من حجت خدا بر آنان هستم. در اين دوران )غيبت كبري(، امام زنده و موجود است و فقط از ديدهها غايب ميباشد. درواقع ايشان ظاهر نيست وليكن »حاضر« است و به همين دليل آمدن حضرت را »ظهور«گفتهاند.(518) ايشان چه بسا كه ممكن است ميان مردم باشد ولي كسي آن حضرت را نشناسد.همانگونه كه در روايات آمده، ايشان هر ساله در مراسم حج حضور مييابد ولي مردم ايشانرا نميشناسند.(519) 3. آثار وجودي حضرت، در زمان غيبت در روايات امام مهدي)عج( را به خورشيد پشت ابر تشبيه كردهاند و اين تشبيه به حديثياز خود حضرت بازميگردد كه ميفرمايند: »چگونگي سودرسانيام در زمان غيبتم، بهسانِ سودرساني خورشيد است زماني كه ابرها آن رااز چشم پنهان نمايند«.(520) اينگونه احاديث روشن ميكنند كه آن حضرت گرچه در زمان غيبت تصرّفي آشكار درزعامت سياسي و هدايت مردم ندارند، داراي بقيه شئون و اختيارات خود هستند و بركاتوجوديشان به شيعيان، كه به همه اهل زمين ميرسد. امام خمينيرحمهم الله همه بركات را از اسلامو وجود حضرت وليعصر ميدانستند.(521) خورشيد وجود امام مهدي)عج( در زمان غيبت، داراي آثار گوناگوني است كه برخي ازاين آثار را در اينجا برميشماريم: 3 - 1. هدايت معنوي: خداوند در قرآن كريم ميفرمايد: »وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ« )انبياء: 73) آنان را امام قرار داديم كه به وسيله امر ما مردم را هدايت كنند و انجام كارهاي نيك را به آنهاوحي كرديم. همچنين ميفرمايد: »وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا« )سجده: 24) ما بعضي از آنان را امام قرار داديم تا مردم را به وسيله امر ما هدايت كنند، زيرا آنان صبر كردند. از اين آيات شريفه استفاده ميشود كه امام علاوه بر ارشاد و هدايت ظاهري، داراي يكنوع هدايت و جذبه معنوي است كه از سنخ عالم امر و تجرّد ميباشد و به وسيله حقيقت ونورانيت باطن ذاتش در قلوب شايسته مردم تأثير و تصرف مينمايد و آنها را به سوي مرتبهكمال و غايب ايجاد جذب ميكند.(522) بديهي است كه حضور و غيبت جسماني امام در اين بابتأثيري ندارد و امام از راه باطن به نفوس و ارواح مردم اشراف و اتصال دارد، اگرچه از چشمجسماني ايشان مستور است.(523) 3 - 2. امام، واسطه فيض: اراده خداوند بر اين تعلق گرفته كه آنچه از ذات ملكوتش به موجودات افاضه ميشود، ازطريق اسباب و مجاري مشخص صورت گيرد. فيوضات تكويني خداوند نيز از اين امرمستثنا نيست و با واسطه به موجودات ميرسد و آن واسطه وجود »ولياللَّه« )يعني پيامبر ياوصي معصوم او( است. در »زيارت جامعه كبيره« كه درس امامشناسي است و مراتب،مقامات، درجات و اوصاف امامان معصوم را از زبان امام هادي نقل ميكند، امامان - و از جملهامام مهدي)عج( - وارثان پيامبران، هاديان امت پس از پيامبر، چراغهاي روشن مسير الهي وواسطههاي فرود بركات الهي خوانده شدهاند.(524) 3 - 3. نويدبخش آينده روشن: اعتقاد به وجود امام غايب معصوم كه در آينده براي نجات انسانيت ظهور ميكند،التيامبخش آلام و موجب اميد به آيندهاي درخشان است. اثر رواني اين طرز فكر در زندهنگهداشتن اميد در دلها و تشويق افراد به خودسازي، تلاش و كوشش در راه اصلاح امور ومبارزه با ظلم و فساد و همچنين آمادگي براي انقلاب جهاني او، به خوبي قابل درك است؛بهويژه اين كه امامعليه السلام در دوران غيبت، بهطور مداوم مراقب حال شيعيان و پيروان خويشاست و طبق الهام الهي از اعمال آنها آگاه ميگردد.(525) اين انديشه ضمن اينكه سبب ميشود همهمعتقدان به آن حضرت همواره مراقب اعمال خود باشند، مانند يك قوه مبقيه، طرفداران حقو عدالت را در برابر دستگاههاي باطل مقاوم و پايدار ميسازد و با نويد نصرت الهي برروشني چراغ اميدواري و ثبات قوم آنها ميافزايد. مقام معظم رهبري در اين زمينهميفرمايند: »منتظران صاحب الزمان)عج( به منورشدن چشمانداز زندگي شر و پايان دوره ظلم و تجاوزاميدوارند وصايات و ستم و تزوير سردمداران استكبار جهاني نميتواند چشمه اميد را دردلهاي آنان خاموش كند.«(526) 3 - 4. حفظ شيعيان و حل مشكلات آنان: در توقيع مبارك آن حضرت براي شيخ مفيد آمده است: »ما در رسيدگي و سرپرستي شما كوتاهي نكرده شما را از ياد نبردهايم، كه اگر جز اين بود،دشواريها و مصيبتها بر شما فرود ميآمد و دشمنان شما را ريشهكن ميكردند.«(527) در دوران غيبت، عالمان بسياري در حضورش شرفياب شده و پاسخ مشكلات و مسائلخود را گرفتهاند. افراد بسياري نيز به واسطه شفاعت ايشان نزد خداوند، به خواستههاي خودرسيدهاند و گرفتاريهايشان رفع شده است.(528) جمعبندي و نتيجهگيري - امام زمان)عج( داراي دو غيبت است: غيبت صغري و غيبت كبري. غيبت صغري در سال 260 ه. )سال شهادت امام عسكري( شروع شد و تا سال 329 ه.ادامه يافت كه 69 سال بود. - غيبت امامعليه السلام سرّي از اسرار الهي است اما دليل ظاهري آن شرايط حساس و خفقانآوردوران امام زمان)عج( و احتمال قتل حضرت و قطع سلسله امامت بود و اين كه خداوندنميخواست هيچگاه زمين از حجتش خالي باشد. غيبت كبري از سال 329 هجري شروع شده و تا زماني كه خداوند مصلحت بداند ادامهدارد. در دوران غيبت صغري ارتباط امام زمان)عج( با مردم از طريق نايبان خاص بود كهچهار نفر بود )نوّاب اربعه(، ولي در دوران غيبت كبري، فقهاي واجد شرايط نايب عام آنحضرت ميباشند و مردم وظيفه دارند به آنان رجوع كنند و مشكلات ديني خود را از آنطريق برطرف سازند. امام زمان)عج( در دوران غيبت همانند خورشيد در پشت ابر ميباشند و وجودشان آثارگوناگوني دارد كه از جمله آنهاست: هدايت معنوي مردم، وساطت فيض، اميربخشي بهمؤمنان، حفظ شيعيان و حل مشكلات آنها. منبع :پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه --------------------------------------- پاورقی: 511) ر.ك: الغيبه، شيخ طوسي، ص 101 و 102، مؤسسه اهلالبيت. 512) غيبت، نعماني، ص 170، مؤسسه الاعلمي. 513) البته برخي از علما مثل شيخ مفيد آغاز غيبت صغري را سال 255 هجري، يعني زمان ولادت حضرت حجت ذكركردهاند كه در اين صورت مدت غيبت صغري 74 سال خواهد بود. )ر.ك: الارشاد، ص 346). 514) كمالالدين و تمام النعمه، شيخ صدوق، ج 2، ص 482، مؤسسه النشر الاسلامي. 515) الغيبه، شيخ طوسي، ص 203. 516) كمالالدين و تمام النعمه، ج 2، ص 483. 517) وسائل الشيعه، ج 18، ص 101، دار احياء التراث العربي. 518) بحارالانوار، علامه مجلسي، ج 2، ص 88، دارالكتب الاسلاميه. 519) كمالالدين و تمام النعمه، ج 2، ص 440. 520) عمادالدين و تمام النعمه، شيخ صدوق، ص 253، درالكتب الاسلاميه. 521) صحيفه نور، ج 20، ص 99. 522) شيعه در اسلام، علامه طباطبايي، ص 188، انتشارات اسلامي. 523) همان، ص 224. 524) ر.ك: مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، زيارت جامعه كبيره. 525) اصول كافي، ج 1، ص 219، دارصعب و دارالتعارف. 526) روزنامه جمهوري، 1370/12/1. 527) بحارالانوار، ج 52، ص 175. 528) ر.ك: النجم الثاقب، باب هفتم، ص 412 - 207؛ بركات حضرت مهدي، علياكبر نهاوندي، ص 476 - 457،انتشارات جمكران. |