با اینكه آیات متعددى در اهمیت نافله شب در قرآن كریم آمده است اما جهت اختصار به دو آیه اكتفا مى كنیم.
آیه اول:
و من اللیل فتهجد به نافلة لك عسى ان یبعثك ربك مقاما محمودا (سوره اسرى آیه 79)
آیه دوم:
ان ربك یعلم انك تقوم ادنى من ثلثى اللیل و نصفه و ثلثه و طائفة من الذین معك و الله یقدر اللیل و النهار... (سوره مزمل آیه 20)
در آیه اول خداوند ((مقام محمود)) كه تفسیر به مقام شفاعت شده محصول نافله شب پیامبر مى شمارد و آینده اى این چنین با ارزش را براى نافله شب بیان مى كند. مى فرماید: مقدارى از شب را به بیدارى بگذران در حالى كه به نافله پرداخته اى امید است پروردگارت به تو مقام محمود عنایت كند.
در آیه دوم: نافله شب را بر پیامبر صلى الله علیه و آله واجب مى كند مى فرماید: یا ایها المزمل قم اللیل الا قلیلا. اى گلیم به خود پیچیده! شب را به پاخیز مگر مقدار كمى.
قطب راوندى در فقه القرآن معتقد است كه این آیه وجوب نماز شب را بر پیامبر مسلم مى كند. كه امام صادق علیه السلام به این وجوب تصریح دارد عمار ساباطى گفت ما در منى خدمت امام صادق علیه السلام نشسته بودیم یك نفر از حاضران پرسید شما درباره نافله چه مى فرمایید؟ فرمود: واجب است (از شنیدن این جواب هم ما و هم سوال كننده تعجب كردیم) امام كه متوجه وحشت و تعجب ما بود فرمود منظورم نماز شب است كه بر پیامبر صلى الله علیه و آله واجب است خداوند در این آیه مى فرماید:
و من اللیل فتهجد به نافلة لك
بعضى از علما مى گویند از باب تاءسى به پیامبر صلى الله علیه و آله بر مومنین نیز واجب بوده ولى آیه سوره اسرى ((نافله لك)) كه خطاب به شخص پیامبر مى نماید مومنین را از حكم وجوب خارج مى كند.
بالاخره از آیات قبل مخصوصا آیه سوره مزمل استفاده مى شود كه گروهى از مومنین به شب زنده دارى اهتمام داشته اند كه مى فرماید:
ان ربك یعلم انك تقوم ادنى من ثلثى اللیل و نصفه و ثلثه و طائفه من الذین معك.
پروردگارت مى داند تو و گروهى از كسانى كه با تو هستند نزدیك دو ثلث از شب یا نصف و یا ثلث شب را به پا مى خیزند.
بر عشرت سلمان چه خورى حسرت و راهش
بپذیر و تو خود بوذر و سلمان دگر باش
گرچه ما از جهت تشویق، پیوسته رفتار و كردار پاك مردان صدر اسلام را به عنوان الگو یاد مى كنیم، اما بالاخره در این میان ما خود چه كرده ایم و چه باید بكنیم.
نماز شب بسیار با اهمیت و كارساز است، غفلت از آن همراه با یك محرومیت غیر قابل جبران خواهد بود: غوغاى زندگى روزانه از جهات مختلف انسان را به خود جلب مى كند و فكر آدمى را به وادیهاى گوناگون مى كشاند كه جمعیت خاطر حضور قلب كامل در آن بسیار مشكل است اما در دل شب به هنگام سحر و فرو نشستن غوغاى زندگى مادى و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقدارى خواب، حالت توجه و نشاط خاصى به انسان دست مى دهد كه بى نظیر است.
آرى در این محیط آرام دور از هرگونه ریا و تظاهر و خودنمایى تواءم با حضور قلب حالت توجهى به انسان دست مى دهد كه فوق العاده روح پرور و تكامل آفرین است.
به همین دلیل دوستان خدا همیشه از عبادتهاى آخر شب براى تصفیه روح و حیات قلب و تقویت اراده و تكمیل اخلاص نیرو مى گرفته اند در آغاز اسلام نیز پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله با استفاده از همین برنامه روحانى مسلمانان را پرورش داد و شخصیت آنها را آنقدر بالا برد كه گویى آن انسان سابق نیستند، از آنها انسان تازه اى آفرید. مصمم، شجاع، با ایمان، پاك، با اخلاص و شاید مقام محمود كه در آیات قبلى به عنوان نتیجه نافله شب آمده است اشاره به همین حقیقت باشد این عبادت تاءثیر فوق العاده اى در صفاى روح و تهذیب نفس و تربیت معنوى انسان و پاكى قلب و بیدارى دل و تقویت ایمان و اراده و تحكیم پایه هاى تقوى در دل و جان دارد كه حتى با یك مرتبه آزمایش انسان آثار آن را به روشنى در خود احساس مى كند. " 16 "
با اینكه نماز شب از نمازهاى مستحبى است ولى كرارا در قرآن مجید به آن اشاره شده، این نشانه اهمیت فوق العاده آن است تا اینجا كه قرآن آن را وسیله وصول به مقام محمود و مایه روشنى چشم شمرده است. در روایات اسلامى نیز فوق العاده روى این نوع راز و نیاز شبانه و بیدارى در سحر گاهان تكیه شده است.
در یك جا پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله آن را كفاره گناهان مى شمرد و مى فرماید: یا على ثلاث كفارات منها التهجد باللیل و الناس نیام. سه چیز موجب كفاره گناهان است كه یكى از آنها شب زنده دارى است در حالى كه مردم خوابند.
از امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه كانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون چنین نقل شده كانوا اقل اللیالى تفوتهم لا یقومون منها كمتر شبى بر آنها مى گذشت كه بیدار نشوند و عبادت نكنند.
باز در حدیث دیگرى آمده كه پیامبر مى فرماید: الركعتان فى جوف اللیل احب الى من الدنیا و ما فیها. " 17 "
دو ركعت در دل شب محبوبتر است نزد من از دنیا و آنچه در دنیا است.
بالاخره در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى بینیم كه به سلیمان دیلمى (یكى از یارانش) مى فرماید: لا تدع قیام اللیل فان المغبون من حرم من قیام اللیل. مبادا شب زنده دارى را رها كنى زیرا زیانكار كسى است كه از شب زنده دارى محروم باشد.
در واقع باید گفت: زندگى بدون شب زنده دارى پوچ و بى مایه و بى نمك است. دل دادن به خدا در دل شب آنچنان لطیف و پرمایه و لذت بخش است كه مى توان گفت ((یدرك و لا یوصف)) نمى توان گفت چگونه است، باید خود شب زنده دار باشى تا بفهمى چقدر عالى و عظیم است.
در داستان زندگى امام حسین علیه السلام پیشتاز میدان جان بازى مى خوانید كه در عصر تاسوعا سپاه عمر سعد عازم حمله شده بود امام حسین علیه السلام برادرش ابوالفضل را فرستاد تا از عمر سعد آن شب را مهلت بخواهد تا به شب زنده دارى مشغول شوند. فرمود خدا مى داند من به نماز و قرآن علاقه دارم، امشب از قرآن و نماز وداع كنم.
سید بن طاووس در لهوف مى نویسد: و لهم دوى كدوى النحل ما بین راكع و ساجد و قائم آن شب چنان زمزمه اى از خیمه هاى امام بلند بود همانند لانه زنبوران. یكى در ركوع، دیگرى در سجده و یكى در حال قیام! فضاى كربلا را چنان عطر آگین كرده بودند كه گروهى از سپاه عمر سعد از همین زمزمه ها بخود آمدند و به امام حسین علیه السلام پیوستند.
آنها كه توفیق رفیق ایشان گردیده قدر ساعات شب را بیشتر بدانند به همین مناسبت چند روایت را تذكر مى دهیم.
1. عن بحر السقاء قال سمعت الصادق علیه السلام یقول ان من روح الله تعالى ثلاثه التهجد باللیل و افطار الصائم و لقاء الاخوان " 18 "
سه چیز از نسیم هاى روح افزاى خداوند براى مومنین است: نافله شب، افطار به روزه داران و دید و بازدید از برادران (دینى) كه این سه چیز از عنایات خاص خدا است به مومن.
2. ابن عباس مى گوید از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم.
هر كه به شب زنده دارى بپردازد با اخلاص وضویى بگیرد و به نماز بایستد با نیت صادق و قلب سلیم و بدن خاشع و چشم گریان. خداوند پشت سر او نه صف از ملائكه را قرار مى دهد كه در هر صف آنقدر فرشته است كه جز خداوند عدد آنها را نمى داند. یك طرف صف در مشرق و طرف دیگر در مغرب است وقتى از نماز فارغ شد به تعداد تمام فرشته ها به او درجات خیر مى دهند. " 19 "
روایت سوم: امام صادق علیه السلام مى فرماید: صلوة اللیل كفاره لما اجترح بالنهار. نماز شب كفاره گناهان روز است. " 20 "
روایت چهارم: عن النبى صلوه اللیل سراج لصاحبها فى ظلمة القبر. نماز شب چراغ روشنى بخش تاریكى قبر است.
روایت پنجم: از پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله است: صلوه اللیل مرضاه الرب و حب الملائكه و سنه الانبیاء و نور المعرفه و اصل الایمان و راحه الابدان و كراهیه الشیطان و سلاح على الاعداء و اجابه الدعاء و قبول الاعمال و بركه فى الرزق و شفیع بین صاحبها و بین ملك الموت و سراج فى قبره و فراش تحت جنبه و جواب منكر و نكیر و مونس و زائر فى قبره الى یوم القیامه. فاذا كان یوم القیامه كانت الصلوة ظلا فوقه و تاجا على راءسه و لباسا على بدنه و نورا یسعى بینه و بین النار و حجة للمومن بین یدى الله و ثقلا فى المیزان و جوازا على الصراط و مفتاح الجنه لان الصلوة تكبیر و تحمید و تمجید و تقدیس و قرائه و دعا و ان افضل الاعمال كلها الصلوة لوقتها " 21 "
فرمود نماز شب سبب خشنودى خدا و محبت ملائكه و سنت انبیا است. نماز شب نور معرفت و ریشه ایمان و موجب آسایش بدنها است نماز شب موجب ناراحتى شیطان و اسلحه براى دفع دشمنان و موجب اجابت دعا و قبولى اعمال است. نماز شب روزى را افزایش مى دهد و واسطه است بین نمازگزار و ملك الموت و چراغ روشنى بخش قبر است.
نماز شب چون بستر گرم و نرمى در قبر بوده و پاسخى است براى منكر و نكیر و مونس انسان و زائر و خبر گیرنده است در قبر تا روز قیامت. وقتى روز قیامت مى شود نماز شب سایبانى بر سر اوست و تاجى بر سرش و لباسى بر تنش و نورى است كه در مقابلش روشن است و پرده اى است كه فاصله مى اندازد بین او و آتش جهنم و حجت مومن است در پیشگاه پروردگار و موجب سنگینى ترازوى عمل و عبور از صراط و كلیدى براى بهشت است این همه به دلیل اینست كه نماز مشتمل بر تكبیر، تحمید، تسبیح، تقدیس و قرآن و دعا مى باشد. در پایان فرمایش خود فرمود: بهترین اعمال، خواندن نماز در وقت آن مى باشد.
روایت ششم: سمعت الصادق علیه السلام یقول ثلاثه فخر المومن و زینته فى الدنیا و الاخره الصلوه فى آخر اللیل و یاءسه عما فى ایدى الناس و ولایه الامام من آل محمد صلى الله علیه و آله. " 22 "
سه چیز در دنیا و آخرت مومن و زینت اوست. اول نماز در آخر شب. دوم نا امیدى از امكانات مردم و سوم ولایت نسبت به امام از آل محمد صلى الله علیه و آله.
روایت هفتم: عن ابى عبدالله علیه السلام قال ما من عمل یعمله العبد الا و له ثواب فى القرآن الا صلوه اللیل فان الله لم یبین ثوابها لعظم خطرها عنده فقال: تتجافى جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قره اعین جزاء بما كانوا یعملون " 23 "
فرمود: هیچ عملى نیست كه بنده انجام دهد مگر اینكه خداوند در قرآن ثوابى براى آن بیان كرده جز نماز شب كه ثوابى براى آن مشخص نكرده بواسطه ارزش زیادى كه نزد خداوند عزیز داشته لذا در این آیه مى فرماید: از بسترهاى گرم حركت مى كنند و از روى بیم و امید به دعا مى پردازند و از امكانات خود انفاق مى كنند هیچ كسى نمى داند خداوند چه چیزها براى آنها پنهان كرده كه موجب روشنى چشم ایشان مى شود، به پاداش اعمالى كه انجام مى دهند.
روایت هشتم: اباذر در كنار خانه خدا موعظه مى كرد، ضمن مواعظ خود گفت: و صل ركعتین فس سواد اللیل لوحشة القبور " 24 "
دو ركعت نماز شب بخوان براى برطرف شدن وحشت قبر.
روایت نهم: عن جعفر بن محمد علیه السلام قال المال و البنون زینة الحیوة الدنیا و ثمان ركعات من آخر اللیل و الوتر و زینة الاخره و قد یجمعها الله لا قوام " 25 "
امام صادق علیه السلام فرمود مال و فرزند زینت زندگى دنیا است هشت ركعت نماز آخر شب (و سه ركعت) وتر زینت آخرت است گاهى خداوند براى بعضى از مومنین جمع بین هر دو زینت مى كند.
روایت دهم: عن ابى جعفر علیه السلام قال لهو المومن فى ثلاثه اشیاء التمتع بالنساء و مفاكهة الاخوان و الصلوة باللیل.
امام باقر علیه السلام فرمود سرگرمى مومن در سه چیز است 1. بهره بردن از مسائل جنسى با همسر خود 2. شوخى و مزاح با دوستان 3. و نماز شب.
علامه مجلسى (رضوان الله علیه) ذیل خبر مى نویسد: امام نماز شب را جزء سرگرمیهاى مومن نام برده و با تمتع از زنان و مزاح با دوستان در یك ردیف قرار داده است براى توجه دادن باینكه مومن از مناجات با خدا و دل بستن به او در شبهاى تاریك لذت مى برد.
روایت یازدهم: اینك ببینید ترك نماز شب چگونه است:
مردى به امیر المومنین علیه السلام گفت: یا امیر المومنین انى قد حرمت الصلوه باللیل، فقال امیر المومنین علیه السلام انت رجل قد قیدتك ذنبك " 26 "
من از خواندن نماز شب محرومم فرمود تو شخصى هستى كه گناهان مهارت نموده اند.
روایت دوازدهم: قال رسول الله صلى الله علیه و آله من صلى باللیل حسن وجهه بالنهار هر كه نماز در شب بخواند چهره اش در روز زیبا مى شود (نماز شب چهره انسان را نورانى و زیبا مى نماید) از زین العابدین علیه السلام پرسیدند ما بال المتهجدین من احسن الناس وجها قال انهم خلوا بربهم فكساهم الله نوره " 27 "
از زین العابدین علیه السلام سوال كردند: چرا شب زنده داران زیباترین چهره را دارند. فرمود آنها (به شب) با خداى خود خلوت مى كنند از نور خویش چهره آنان را منور مى كند.
روایت سیزدهم: ان العبد لیقوم فى اللیل فیمیل به النعاس یمینا و شمالا و قد وقع ذقنه على صدره فیامر الله تبارك و تعالى ابواب السماء تفتح ثم یقول لملائكته انظروا الى عبدى ما یصیبه فى التقرب الى بمالم افرض علیه راجیا منه لثلاث خصال: ذنبا اغفره او توبة اجددها او رزقا ازیده فیه اشهدكم انى قد جمعتهن له " 28 "
مومنى كه براى نماز شب بیدار مى شود گاه به دلیل خواب آلودگى تعادل نداشته و به طرف راست و چپ خم مى شود، خداوند به ملائكه مى فرماید درهاى آسمان را بگشایند بعد مى فرماید تماشا كنید بنده مرا در راه تقرب به من چه خستگى را تحمل مى كند براى نمازى كه بر او واجب نكرده ام به امید اینكه سه چیز نصیبش شود. گناهش را ببخشم یا توبه مجددى بر او بنمایم یا روزیش را فراوان نمایم. ملائكه من! شما را گواه مى گیرم من هر سه را به او مى دهم.
روایت چهاردهم: عن انس بن مالك قال سمعت رسول الله صلى الله علیه و آله یقول الركعتان فى جوف اللیل احب الى من الدنیا و ما فیها " 29 "
پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله فرمود دو ركعت نماز در دل شب نزد من محبوبتر است، از دنیا و هر چه در آن است.
روایت پانزدهم: دیگر از مزایاى نماز شب در بیان امام صادق علیه السلام فراوانى روزى است.
از ثواب الاعمال صدوق (رضوان الله علیه) نقل مى شود خدمت امام صادق علیه السلام رسید و از فقر و تنگدستى شكایت كرد بطورى كه حكایت از گرسنگى در همان حال مى نمود. امام به او فرمود نماز شب مى خوانى؟ گفت: بلى. امام روى به حاضرین نموده فرمود: كذب من زعم انه یصلى باللیل و یجوع بالنهار ان الله عزوجل ضمن بصلاة اللیل قوت النهار. " 30 "
دروغ مى گوید كسى كه مدعى است نماز شب مى خواند ولى در روز گرسنه است زیرا خداوند براى نماز شب خوانان ضامن روزى شده است.
معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام نقل كرد كه فرمود صلوة اللیل تحسن الوجه و تحسن الخلق و تطیب الریح و تدر الرزق و تقضى الدین و تذهب بالهم و تجلوا البصر
نماز شب انسان را زیبا و خوش اخلاق و خوشبو مى نماید و موجب افزایش روزى و اداى قرض و از بین رفتن رنج و ناراحتى مى شود.
روایت شانزدهم: خانه اى كه در آن نماز شب خوانده مى شود براى آسمان نشینان چون ستاره مى درخشد.
عن ابى عبدالله علیه السلام قال ان البیوت التى یصلى فیها باللیل بتلاوة القرآن تضى لاهل السماء كما یضى نجوم السما لاهل الارض " 31 "
امام صادق علیه السلام فرمود خانه هایى كه در آنها نماز شب با تلاوت قرآن به پا داشته مى شود براى اهل آسمان چنان مى درخشد كه ستاره ها براى اهل زمین.
روایت هفدهم: امام صادق علیه السلام به یكى از یاران خود فرمود: لا تدع قیام اللیل فان المغبون من حرم قیام اللیل. از شب زنده دارى دست برمدار. مغبون كسى است كه از شب زنده دارى و عبادت در شب محروم گردد. " 32 "
روایت هجدهم: محرومیت از نماز شب گاهى بواسطه گناه در روز مى باشد.
امام صادق علیه السلام فرمود: ان الرجل لیكذب الكذبة و یحرم بها صلوة اللیل فاذا حرم بها صلوة اللیل حرم بها الرزق " 33 "
شخص گاهى دروغى مى گوید و موجب محرومیت از نماز شب مى گردد. هنگامى كه از نماز شب محروم شد از روزى (و مواهب مادى و معنوى) نیز محروم مى گردد.
روایت نوزدهم: با اینكه مى دانیم كسى همچون على علیه السلام هرگز ترك نماز شب نمى كرد، در عین حال اهمیت موضوع تا آن پایه است كه پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله در وصایایش به او تاكید و چنین مى گوید
اوصیك فى نفسى بخصال فاحفظها ثم قال اللهم عنه...... و علیك بصلوة اللیل و علیك بصلوة اللیل و علیك بصلوة اللیل. " 34 "
تو را به امورى سفارش مى كنم، همه را حفظ كن سپس فرمود خداوندا او را بر انجام این امور مدد فرما.. تا آنجا كه فرمود بر تو باد نماز شب، بر تو باد نماز شب، بر تو باد نماز شب " 35 "
روایت بیستم: پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله فرمود: خیركم من اطاب الكلام و اطعم الطعام و صلى باللیل و الناس نیام " 36 "
بهترین شما كسى است كه در سخن گفتن مودب است و گرسنگان را سیر مى كند (سفره گسترده دارد و مهمان نواز است) و به نماز شب مى پردازد موقعى كه مردم در خوابند.
----------------------------------
17- بحارالانوار ج 87 ص 122 از لفظ امر و دستور در قرآن استفاده وجوب مى شود
18- با استفاده از تفسیر نمونه ج 12 ص 227 و جلد 15 ص 173
19- تفسیر نمونه جلد 22 ص 326 تا 337
20- بحارالانوار ج 87 ص 143
21- امالى صدوق ص 42
22- بحارالانوار ج 60 ص 871
23- ارشاد القلوب ص 316 به نقل بحار ج 87 ص 161
24- بحارالانوار ج 87 ص 14
25- بحارالانوار ج 87 ص 14
26- پبحارالانوار ج 87 ص 140. آیه در سوره سجده شماره 16
27- بحارالانوار ج 87 ص 140. آیه در سوره سجده شماره 16
28- بحارالانوار ج 87 ص 14
29- بحارالانوار ج 87 ص 14
30- بحارالانوار ج 87 ص 146
31- بحارالانوار ج 87 ص 159
32- بحارالانوار ج 87 ص 148
33- بحارالانوار ج 87 ص 148
34- ثواب الاعمال ص 38 و 39
35- ثواب الاعمال ص 38 و 39
36- تفسیر نمونه ج 12 ص 228 |