غدیر از اساسی ترین برنامه هی پیامبر خدا(ص) بری دوام و عزت و شكوه اسلام و قرآن بود. او در بازگشت از حجةالوداع آخرین رسالت خویش را انجام داد. زیرا خدایش فرموده بود:
" یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمك من الناس ان الله لا یهدی القوم الكافرین."(مائده/67)
ای پیامبر، آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ كن و اگر نكنی پیامش را نرساندهی ؛ خداوند تو را از گزند مردم نگه می دارد. خداوند گروه كافران را هدایت نمی كند. (1)
در پی اجری اوامر پروردگار و معرفی وصی و جانشین خود علی بن ابی طالب(ع) آیه اكمال دین: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا؛ امروز دین شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم» نازل (2)و روز غدیر جشن ولایت و وصایت شد.
اهل بیت پیامبر و امامان بر حق شیعه، كه نگاهبان اسلام حقیقی بودند و سعی داشتند آن را از خطرات دور سازند، از هر فرصتی بهره بردند تا غدیر را زنده بدارند و آن خاطره گرامی و به یاد ماندنی را مطرح كنند؛ زیرا در تابش آفتاب غدیراهداف والی پیامبر جامه عمل پوشید و بری فتنهانگیزی كج اندیشان فرصت باقی نماند.
نگاهی گذرا به سیره فاطمه و امیرمؤمنان علیهم االسلام و دیگر امامان راستین شیعه ما را با اهمیت واقعه غدیر و نقش عظیم و سرنوشت ساز آن هدایت و نیكبختی بشر آشنا می سازد.
راویان، نویسندگان و مفسران اهل سنت و شیعه به واقعه غدیر و آیات نازل شده درآن توجه بسیار داشته اند. برخی از علمی شیعه مانند علامه طبرسی روایات(3) نزول آیه تبلیغ(4)در سرزمین غدیر را مشهور دانسته اند. از اهل سنت ابوالقاسم عبیدالله بنعبدالله حسكانی ، از دانشمندان اهل سنت، نیز همین را مطرح می كند. او احادیث غدیر را در دوازده جزوه دسته بندی كرده، آن را «دعاء الهداة الی اداء حق الموالاة» نامیده است. (5)
ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید مشهور به ابنعقده - مورد اعتماد مذاهب چهارگانه اهل سنت - دراین باره كتابی به نام «حدیث الولایة»(6)تدوین كرده است.
علامه امینی نیز كتاب گرانسنگ «الغدیر» را، در یازده مجلد، به رشته نگارش درآورد. آنچه در مجموعه این آثار جلب توجه می كند موضعگیری آشكار ائمه اهل بیت علیهم السلام درباره این واقعه مهم است، موضعگیری هایی كه ازاهمیت غدیر و نقش آن در سعادت بشر پرده برمی دارد. دراین مقاله به بررسی بخشی از این موضعگیری ها می پردازیم:
فاطمه زهرا سلام الله علیها برمزارحمزه سید الشهداء (احد)
روزی در احد بر مزار عموی پدرش «حمزه سیدالشهداء» ایستاده بود و عزاداری می كرد. محمود بن لبید فرصت را غنیمت شمرده، پس ازعزاداری پرسید: دختر پیامبر خدا(ص)، آیا بری امامت و زعامت علی بنابی طالب(ع) از سخنان پیامبرخدا(ص) دلیلی به یاد داری ؟
فاطمه فرمود:
و اعجبا انسیتم یوم غدیر خم؟... اشهد الله تعالی لقد سمعته یقول: علی خیر من اخلفه فیكم و هو الامام و الخلیفة بعدی و سبطی و تسعة من صلب الحسین، ائمة ابرار، لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیكون الاختلاف فیكم الی یوم القیامة. (7)
شفگتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش كردهاید؟... خدا را گواه می گیرم كه خود شنیدم آن بزرگوار می فرمود: علی بهترین كسی است كه او را در میان شما جانشین خود قرار می دهم، علی [علیه السلام] امام و خلیفه بعد از من است.
دو فرزندم حسن و حسین[علیهما السلام] و نه نفر از فرزندان حسین[ع] پیشوایان و امامانی پاك و نیكاند. اگر ازآنان اطاعت كنید، شما را هدایت خواهند كرد و اگر با آنها مخالفت ورزید، تا روز قیامت تفرقه و اختلاف در میانتان حاكم خواهد بود.
علی (ع) و استدلال به غدیر
الف) سلیم بنقیس هلالی می گوید: در زمان خلافت عثمان، در مسجد النبی (ص) نشسته بودم؛ جمعی از مردم نیز در مسجد درحال گفتگو بودند. علی بنابی طالب(ع) به پاخاست، سوابق خویش در خدمت به اسلام را برشمرد و همگی بر درستی گفتارش گواهی دادند حضرت درباره روزغدیرخم فرمود:
مردم درباره ولایت و وصایت از پیامبر خدا(ص) پرسیدند، درآن هنگام خداوند به پیامبرش فرمان داد تا خلیفه و جانشین بعد از خود را معرفی كند و توضیح دهد، همانطور كه درباره نماز، روزه، زكات و حج جزئیات را بیان كرده است. آنگاه امام(ع) ادامه داد: «فنصبنی للناس علما بغدیر خم... فقال(ص): ایها الناس اتعلمون ان الله - عز و جل - مولی و انا مولی المؤمنین و انا اولی بهم من انفسهم قالوا بلی یا رسول الله. قال(ص): قم یا علی ، فقمت. فقال: من كنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه». (8)
درغدیرخم پیامبرخدا(ص) مرا چنین معرفی كرد: ی مردم، آیا می دانید كه خداوند ولی و سرپرست من است و من ولی و سرپرست شما مؤمنان هستم؛ و من نسبت به جانهی شما از خودتان سزاوارترم؟ همگی پاسخ دادند: چنین است ی پیامبر خدا. سپس فرمود: علی به پاخیز. من برخاستم، آنگاه فرمود:
هر كس من ولی و سرپرست او هستم علی بنابی طالب(ع) براو ولایت دارد؛ بار خدایا دوست بدار هركه علی را دوست دارد، و دشمن بدار هر كه علی را دشمن می دارد...
ب) حدیث غدیر در معركه صفین
علی (ع) در یكی از روزها در جمع سپاه خود، كه گروهی از مهاجرین و انصار(9)نیز درآن به چشم می خوردند از زبان پیامبر خدا(ص) فضایل خویش را برشمرد. آیات شریف «انما ولیكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة... (10)» و «لم یتخذوا من دون الله ولا رسوله ولا المؤمنین ولیجه (11)» را تلاوت كرد و فرمود: مردم پرسیدند یا رسول الله، آیا ولایت اختصاص به بعضی از مؤمنان دارد یا بری عموم است؟ درآن هنگام خداوند فرمان داد تا پیامبرش ولایت را همانند نماز، روزه، زكات و حج توضیح دهد و تبیین كند. درآن وقت پیامبر خدا(ص) درغدیرخم مرا ولی امر مردم قرار داد و چنین خطبه خواند: ان الله ارسلنی برسالة... من كنت مولاه فعلی مولاه... (12)
ج) خطبه غدیریه امیرمؤمنان(ع) در زمان حكومت
در دوره حاكمیت علی بنابی طالب(ع) اتفاقا روز عید غدیر با جمعه مصادف شد. مسلمانان حضور چشمگیری پیدا كردند و آن حضرت بری اقامه نماز جمعه و خواندن خطبه ای آن در برابر مردم قرار گرفت. حسین بنعلی (ع) می گوید: پنج ساعت از روز گذشته بود[قبل از اذان ظهر]، كه پدرم خطبه ها را آغاز كرد. او نخست به حمد و ثنی حضرت حق پرداخت، صفات ربوبی اش را برشمرد، حاكمیت مطلق را از آن وی دانست، نعمت هایش را مورد توجه قرار داد و بعد خطاب به مردم فرمود: خداوند تعالی امروز دوعید بسیار بزرگ [جمعه وغدیر] را بری شما در یك زمان قرار داده است؛ دوعیدی كه هر یك فلسفه وجودی دیگری را تكامل می بخشد و به وسیله هر یك هدایت در دیگری اثر می بخشد... سپس فرمود: توحید و ایمان به یگانگی خداوند پذیرفته نمی شود مگر با اعتراف به نبوت پیامبرش محمد(ص) و دین و شریعت محمد(ص) پذیرفته نمی شود مگر با قبول ولایت امر كسی كه خدا فرمان ولایتش را داده است؛ و همه این امور سامان نمی پذیرد مگر بعد از توسل و تمسك به اهل ولایت.
غدیر از نگاه مولی الموحدین(ع)
علی (ع) سپس فرمود: خداوند در روز غدیر (13)آنچه در باره منتخبین خود اراده كرد بر پیامبرش فرو فرستاد، به او فرمان داد تا ولایت و وصایت را ابلاغ كند و مجال را از كافران و منافقان بگیرد نگران گزند دشمنان نباشد. روزغدیر قدر و منزلت بسیار دارد، در آن روز گشایش الهی فرا رسیده و حجتش بر همه تمام شده است. امروز روز روشنگری و اظهارعقیده از جایگاه بلند و روشن است، امروز روز تكامل دین و روز وفی به عهد است. غدیر روز شاهد (14)[رسول الله(ص)] و مشهود [علی بنابی طالب(ع)] است، روز در هم ریختن پیمانهی زیر پرده كفر و نفاق است، روز آشكار شدن حقایق اصیل اسلام است، روز ذلت و خواری شیطان است، روز استدلال و برهان است، روز جدا شدن صفوف كسانی است كه آن را تكذیب می كردند امروز بزرگترین روزی است كه عدهی از شما از آن اعراض كردید، روز هدایت و امتحان بندگان خداست، روز آشكار شدن كینه ی نهفته در دلها و سینه هاست، روز عرضه نصوص [سخنان بدون ابهام پیامبر(ص)] بر افراد مؤمن و دلباخته [اهل الخصوص] است، غدیر روز شیث پیامبر(ع) است، روز ادریس و یوشع و شمعون و ...
منشور علوی (ع) در عید غدیر
امیر مؤمنان(ع) در قسمت آخر خطبه فرمود: رحمت خدا بر شما ی مسلمانان، بعد از برگشت از این اجتماع بزرگ امروز [غدیر] را عید بگیرید: [و با انجام امور ذیل آن را بزرگ بشمارید].
الف) نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیكی و بخشش پیشه كنید. (15)
ب) به برادران دینی خویش به قدر توان نیكی و بخشش كنید. (17و16)ج) خدی را در برابر نعمت هایی كه به شما ارزانی داشته، شكرگزار باشید.
د) كنار یكدیگر جمع شوید تا خداوند اجتماع شما را فراگیر و گیراتر سازد.
ه) به یكدیگر نیكی كنید تا خداوند به شما الفت و مهربانی بیشتر عنایت كند.
و) نعمت الهی را به یكدیگر تبریك و تهنیت گویید همان طور كه خداوند [در این روز] با اعطی اجر و ثوابی بیش از دیگر اعیاد به شما تهنیت می گوید. بعد فرمود: كمكهی مالی به دیگران درامروز (غدیر) به اموالتان بركت می بخشد و برعمرتان می افزاید: مهربانی به دیگران سبب رحمت و عنایات حق خواهد شد.
ز) با خوشرویی و شادمانی یكدیگر را درآغوش بگیرید.
ح) خداوند را برتوفیقات خویش سپاس گویید.
ط) از فقرا و ضعیفانی كه چشم به كمك شما دارند دیدن كنید، به زیارتشان بروید و با آنان در خوراكشان همراه شوید.
بعد حضرت فرمود: یك درهم كمك به فقرا در روز عید غدیر با دویست هزار درهم برابر است، بلكه بیشتر خواهد بود.
ی ) وقتی یكدیگر را ملاقات كردید مصافحه كنید، به هم تبریك بگویید و سلام كنید، كه پیامبر خدا(ص) به من چنین فرمان داد. (18)
غدیر خم در خطبه امام مجتبی (ع)
حسن بنعلی (ع) در برابر طاغوت شام و مردم كوفه خطبهی خوانده، مردم را به بالاترین نعمت از دست رفته، كه حاكمیت اهل بیت(ع) بود، توجه داد. شایستگی و لیاقت خویش و مشروعیت خلافتش را متذكر شد و داستان روز بیاد ماندنی غدیر را چنین بازگو كرد: «وقد سمعت هذه الامة جدی - صلی الله علیه و آله - یقول: ما ولت امة امرها رجلا و فیهم من هو اعلم منه الا لم یزل یذهب امرهم سفالا حتی یرجعوا الی ما تركوه و سمعوه - صلی الله علیه و آله - یقول لابی : انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی . و قد راوه و سمعوه(ص) حین اخذ بید ابی بغدیر و قال لهم: من كنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاده ثم امرهم ان یبلغ الشاهد منهم الغائب ثم قال... (19)»
مردم سخن جدم پیامبر(ص) را به یاد دارند كه می فرمود: هر گاه مردم كسی را به رهبری خویش برگزینند در حالی كه لایق تر و آگاه تر از آن فرد وجود داشته باشد، بری خویش تیره بختی خریدهاند مگر این كه دوباره بدانچه رها كردند و به فراموشی سپردند بازگردند و آنچه را كه از پیامبرشان درباره پدرم شنیده اند دنبال كنند، رسول خدا می فرمود: ی علی تو بعد از من مانند هارون پس از موسی هستی ، او جانشین برادرش موسی بوده تو نیز جانشین و خلیفه منی ؛ تنها تفاوت [میان آنها و ما] این است كه بعد از من پیامبری و نبوت نخواهد بود. امام مجتبی (ع) سپس فرمود: این مردم پیامبر خود را دیدند و سخنانش را در«غدیر خم» شنیدند. درآن روز جدم رسول خدا(ص) دست پدرم(ع) را گرفت و در برابر آنان گفت: هر كس من مولا و سرپرست او هستم علی مولی او خواهد بود؛ خدایا، دوست بدار هر كس او را دوست دارد و دشمن بدار هر كس او را دشمن دارد... سپس جدم پیامبر(ص) دستور اكید داد كه، حاضران مطالب غدیر را به غایبان برسانند.
امام حسین(ع) و حدیث غدیر در منا
یك سال قبل از مرگ معاویه، امام حسین علیه السلام به زیارت بیت الله الحرام درمراسم پر شكوه، حج مشرف شد عبدالله بن عباس و عبدالله بن جعفراو را همراهی نمودند. آن سال عده زیادی از زنان و مردان بنی هاشم حضور داشتند. امام حسین(ع) درایام تشریق آنان را در سرزمین منا جمع نمود درآن اجتماع عظیم بیش از هفتصد نفراز مردان تابعین و دویست نفر از صحابه پیامبر خدا(ص) گرداگرد وجودش زیر خیمه حلقه زدند و منتظر سخنان امام خویش بودند، حضرت بپا خاست و پس از حمد و ثنی الهی فرمود:
شما شاهد و ناظر تجاوزات معاویه جنایتكار نسبت به ما و شیعیان هستید و ازآنها اطلاع دارید، سخنان مرا گوش كنید و بنویسید [تا بری آیندگان بماند] و به دیگر شهرها و قبائل و افراد مؤمن و مورد اعتماد خود برسانید و آنان را دعوت به اداء حق ما (اهل بیت) كنید ترس آن دارم كه وقتش بگذرد و حقوق ما مغلوب ستمگر گردد، گر چه خداوند بالاترین پشتیبان است. سپس فرمود: شما را به خدا سوگند: بیاد نمی آورید كه پیامبر خدا(ص) روزغدیرخم پدرم علی (ع) را وصی و امام بعد از خود قرار داد و حدیث ولایت را بر شما خواند و فرمود همگی باید این پیام را به دیگران برسانید پاسخ دادند: چرا ما بیاد داریم. (20)
امام محمد باقرعلیه السلام وغدیر
فضیل بن یسار، بكیر بناعین، محمد بن مسلم، برید بن معاویة و ابوالجارود همگی در محضر امام باقر(ع) بودند حضرت در باره ولایت علی بنابی طالب(ع) و روز غدیر فرمودند:
خداوند پیامبرش را مامور به ولایت علی [علیه السلام] كرد و این آیه شریفه را نازل كرد: «انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزكاة»(21)با نزول آیه فوق ولایت اولی الامر واجب گردید ولكن عدهی نفهمیدند اولی الامر چه كسانی هستند؟ خداوند به محمد - صلی الله علیه و آله - دستور داد تا آن را توضیح دهد و همانند نماز و زكات و روزه و حج مصادیق خارجی آن را روشن سازد. در آن هنگام اضطراب او را فرا گرفت و ترسید عدهی به واسطه آن از آیین اسلام برگردند و او را تكذیب كنند او به خدا پناه برد درآن هنگام آیه تبلیغ (یا ایها الرسول بلغ... (22)) نازل گشت پیامبر خدا(ص) امر حق را اجرا نمود و در غدیر خم ایستاد و فرمان اجتماع مردم و زوار بیت الله الحرام را داد و درآنجا علی بنابی طالب(ع) را ولی بعد از خود معرفی كرد و دستور داد آنانی كه درآنجا (غدیر خم) بودند پیام خداوند (ولایت علی (ع)) را به دیگر افراد برسانند.
امام صادق(ع) در مسجد غدیر
حسان جمال می گوید: همراه امام صادق(ع) از مدینه به مكه مسافرت كردم. در نزدیكی میقات جحفه، چون به «مسجد غدیر» رسیدیم امام - علیه السلام - به جانب چپ مسجد نگریست و فرمود: این مكانی است كه پیامبر خدا(ص)، در روزغدیر، علی را جانشین خود معرفی كرد و فرمود: من كنت مولاه فعلی ، مولاه. آنگاه امام(ع) به جانب دیگر نگاه كرد، جایگاه خیمه ی دیگران را نشان داد و فرمود: سالم غلام ابوخذیفه و ابوعبیده جراح نیزدرآنجا بود؛ گروهی از مردم چون علی (ع) را بر روی دست پیامبر دیدند با حسادت به وی نگریستند و به یكدیگر می گفتند: به دو چشم او [پیامبر] نگاه كنید، چگونه همانند دیوانه به اطراف خویش می نگرد و قرار ندارد. دراین هنگام جبرئیل نازل شد (23)و این آیات را بر پیامبر خدا(ص) قرائت كرد:
«و ان یكادالذین كفروا لیزلقونك بابصارهم لما سمعوا الذكر و یقولون انه لمجنون و ما هو الا ذكر للعالمین». (24)
آنان كه كافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود كه تو را چشم بزنند؛ آنها می گفتند: او واقعا دیوانه است، در حالی كه قرآن جز بیداری و آگاهی بری جهانیان نیست. (25)
امام كاظم(ع) و مسجد غدیر
عبدالرحمان بنحجاج گفت: خدمت موسی بن جعفر(ع) رسیدم. در حالی كه قصد سفر داشتم، از آن حضرت در باره مسجد غدیر خم پرسیدم.
امام - علیه السلام - فرمود: درآن مسجد نماز بخوانید كه فضیلت و ثواب بسیار دارد، پدرم [به هر كه عازم آن دیار بود] فرمان می داد تا در مسجد غدیر نماز بگزارد. (26)
امام رضاعلیه السلام وغدیر
الف) عرشیان و روزغدیر
احمد بن محمد بنابی نصر بزنطی می گوید: در منزل امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع) نشسته بودم، جمع بسیاری نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند كه گفتگو درباره روزغدیر آغاز شد؛ بعضی از افراد وجود روزغدیر را در صدر اسلام منكر شدند و بعضی آن را از شعائر اسلامی می دانستند. در این هنگام، علی بن موسی الرضا(ع) فرمود: پدرم از جدم «جعفر بن محمد» چنین نقل می كرد:
آسمانیان روزغدیر را بهتر از زمینیان می شناسند، خداوند در بهشت برین ساختمان بزرگی را به خود اختصاص داده است؛ این ساختمان از آجری نقره و طلا ساخته شده، درآن صد هزار گنبد از یاقوت سرخ و صد هزار گنبد از یاقوت سبز وجود دارد، خاك و گلی به كار گرفته شده دراین قصر از مشك و عنبر است، در آن چهار جوی (یا رودخانه) به چشم می خورد كه در هر یك از آنها خمر و آب زلال و شیر و عسل جریان دارد؛ دراطراف این جویبارها درختان انبوهی از میوه های مختلف روییده، بر روی آنها پرندگانی پرواز می كنند كه بدنشان از لؤلؤ و پرهایشان از یاقوت است؛ آنها با پرواز خویش صداهی دلنوازی ایجاد می كنند.
روزغدیردراین قصر بزرگ باز می شود؛ فرشتگان و اهل آسمان ها تسبیح گویان به قصر داخل می شوند؛ آن پرندگان به پرواز درآمده در جویبارها خود را مرطوب می سازند و سپس به آن مشك و عنبر آغشته كرده، و عطرش را در فضی ملكوتی قصر منتشر می سازند؛ فرشتگان الهی به نام فاطمه زهرا(س) به یكدیگر هدیه می دهند؛ چون پایان روزغدیر فرا می رسد، به فرشتگان گفته می شود به جایگاهی خویش برگردید شما تا سال آینده، مثل چنین روزی ، از اشتباه و لغزش در امان هستید و بدانید همه این موهبت ها به خاطر عظمت پیامبر ما محمد و وصی او علی بنابی طالب - علیهما السلام - است.
ب) بركات عید غدیر
سپس علی بن موسی الرضا(ع) رو به احمد بن محمد ابی نصر كرد و فرمود:
فرزند ابونصر، هر جا كه بودی روز غدیر سمت مرقد امیرمؤمنان - علیه السلام – بشتاب که:
1 - خداوند گناهان شصت ساله هر مؤمن زیارت كننده او را می آمرزد.
2 - خدواند، به بركت روزغدیر دو برابر گروهی كه در ماه رمضان، شب قدر و شب عید فطر آزاد می كند، از آتش جهنم می رهاند.
3 - پروردگار یك درهم انفاق به مستحق را هزار برابر پاداش خواهد داد.
سپس فرمود: روزغدیر به برادران دینی خود برتری و فضیلت ده و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما. (27)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت ها:
1- برابر نقل اسباب النزول واحدی نیشابوری ، ص 135 و تفسیر كبیر فخر رازی ، ج 12،ص ص49 – 50؛ شان نزول آیه، غدیر خم و معرفی علی بنابی طالب(ع) بوده است.
2- درالمنثور، سیوطی ، ج 2، ص256/ تاریخ بغداد، خطیب نیشابوری ، ج6، ص 290.
3- مجمعالبیان، علامه طبرسی ، ج3، 4، ص223.
4- مائده،67.
5- شواهد التنزیل، حاكم حسكانی ، ج 1، ص 252.
6- الطرائف، سید بن طاووس، ج 1، ص 140.
7- بحارالانوار، ج36، ص353 – 354/ اسمی المناقب، علامه شمسالدین ابنجزری ، ص 32/ نهج الحیاه، ص 38.
8- احتجاج طبرسی ، ج 1،صص213 - 214.
9- ابوهیثم بنتیهان، خالد بنزید، ابوایوب انصاری ، عمار بن یاسر و ... مجموعا هفتاد نفر از مهاجرین و انصار بدری حضور داشتند.
10- مائده، 55.
11- توبه،16.
12- بحارالانوار، ج33، صص147 -146.
13- از روزغدیرخم در روایت تعبیر به «یوم الدوح» شده است كه این واژه هم در روایات و هم در اشعار به كار گرفته شده است. (بحارالانوار، ج 94، ص 115).
14 و 15 - تفسیر شاهد و مشهود را می توان در موارد ذیل یافت: اصول كافی ، ج 1، ص 425، ح69/ بحارالانوار، ج 35، ص386، ح 1/ ج36، ص 114، ح 61.
16 و 17 - در ترجمه عبارات تلفیق شده است.
18- بحارالانوار، ج 95، ص 118 - 112، ح 8، مقداری از خطبه امیرالمؤمنین(ع) توسط امام حسین(ع) نقل شده و ما آن را ترجمه و تلخیص نمودیم.
19- ینابیع المودة، قندوزی حنفی ، ج3، ص153/ بحارالانوار، ج 10، ح 5، صص 144 - 138.
20- موسوعة كلمات الامام الحسین(ع)، ص 270/ الغدیر، ج 1، ص 198، ح9، چاپ چهارم.
21- مائده، 55.
22- مائده،67.
23- فاصله مسجد غدیر با میقات جحفه سه میل (تقریبا 5760 متر) می باشد. (معجم معالم الحجاز، ج 2، ص 124).
24- قلم، 52 - 51.
25- فروع كافی ، ج 4، ص566/ نورالثقلین، ج 5، ص399. روایات دیگری نیز در شان این آیه وارد شده است كه همین مضمون را نشان می دهد.
26- وسائل الشیعه، ج3، ص549، ح 2، ب 61/ فروع كافی ، ج 4، ص566، ح 1/ تهذیب الاحكام، ج6، ص 18، ح 21، ب16/ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص559، ح3143.
27- تهذیب الاحكام، ج6، ص 24، ح9، باب19/ بحارالانوار، ج 94، صص9 - 18.
|