بسم الله الرحمن الرحیم
ذکر مبارک ـ درس 25 ـ سوره بقره آیات 164 تا 169 ـ جزء دوم
آیه 164
إِنَّ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتىِ تَجْرِى فىِ الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتَهَا وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَاَيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُون
بی تردید در آفرینش آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز و كشتیهایی كه در دریاها [با جابجا كردن مسافر و كالا] به سود مردم روانند و بارانی كه خدا از آسمان نازل كرده و به وسیلة آن زمین را پس از مردگیاش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبندهای پخش كرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانههایی است [از توحید، ربوبیت و قدرت خدا] برای گروهی كه میاندیشند.
واژه: اِختِلاف: پى در پى هم بودن، رفت و آمد. (در اصل، به معنای جانشین شدن یکی پس از دیگری است.)
1ـ نشانه های خداوند برای عاقلان:
این آیه یکی از آیات پرمعنا در بیان آیات و نشانههای الهی در جهان است. قرآن، به صراحت مردم را به مطالعه در آفاق توصیه کرده و از این منظر وجود خداوند متعال، توحید و ربوبیت وی را اثبات نموده است. علوم مختلفی چون کیهانشناسی و نجوم، زمینشناسی، پیدایش شب و روز، زیستشناسی، کشتیسازی و دریانوردی، هواشناسی، کشاورزی و ... با تدبّر در نظم موجود در هر یک از این نشانهها بهدست آمده است.
2ـ ساختههای بشر نیز مخلوق پروردگار است:
در آیة 164 بقره وجود کشتی ـ که ساختة دست بشر است ـ نیز، مانند سایر موجودات و رخدادهای طبیعی از آیات الهی شمرده شده است. زیرا افعال انسان نیز مانند پدیدههای طبیعی مظهر قدرت خدا و منسوب به اوست و مستقل از ارادة او پدید نمیآید. چنانچه در آیة دیگر آمده است: «خدا شما و آنچه را میسازید، آفریده است».(صافات/96)
گروهی دربارة منشأ اعتقاد به خدا و دین پنداشتهاند که در گذشته چون بشر برای هر پدیده علّتی میجسته و علّت بسیاری از حوادث را نمییافته، به این نتیجه میرسیده که خدا آفریننده آن حوادث است، ولی امروزه با پیشرفت دانش و کشف عوامل طبیعی، دیگر جایی برای اعتقاد به خدا نمیماند. بطلان این سخن واضح است؛ زیرا خداباوران ـ با وجود علم به علت بسیاری از پدیدهها ـ مجموعة جهان هستی را نیازمند به علت برتر یا مسببالأسباب میدانند که بدون اعتقاد به وی، سلسلة علل و اسباب، ناقص میماند. بنابراین ـ حتی اگر بشر به درجهای از دانش برسد که مانند خود را بیافریند (بسازد) ـ باز نقش پروردگار و خالق یکتا را انکار ننموده است؛ زیرا این توان را نیز از خالق خویش بهدست آورده است.
پیام: تنها خردمندان از نگاه در هستى، درس خداشناسى مىگيرند. «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ ... لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ».
آیه 165
وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَاب
و برخی از مردم به جای خدا معبودهایی را میپرستند كه آنها را آنگونه كه سزاوار است خدا را دوست داشته باشند، دوست میدارند؛ ولی اهل ایمان محبتشان به خدا بیشتر و قویتر است. و اگر كسانی كه [با انتخاب معبودهای باطل] ستم روا داشتند، چون عذاب را ببینند، بیتردید بفهمند كه همة قدرت ویژة خداست [و معبودهای باطل،پوچاند] و خدا سختكیفر است.
واژه: اَنداداً: شریکها (جمع نِدّ)
3ـ توحید در محبت:
در این آیه، گروهی از مردم که با وجود نشانههای روشن توحید، برای خداوند شریک برگزیدهاند، ملامت میشوند.
آنان شریکان پروردگار را آنچنان دوست دارند که میبایست پروردگار خویش را دوست میداشتند. این محبت و علاقه که به امید کمک و یاری آنان بوده است، در روز قیامت به سود ایشان نخواهد بود و با چشم خویش مشاهده میکنند که یگانه مظهر قدرت ـ که شایستة دوست داشتن و اطاعت است ـ خداوند متعال است.
در مقابل، مؤمنان محبت بیشتری نسبت به خداوند دارند؛ زیرا با مشاهدة نعمتهای بیکران و کمال مطلق خداوند، شناخت بیشتری نسبت به او پیدا میکنند و در سایة این معرفت، محبت و علاقه ایشان نیز بیشتر خواهد شد.
پیام: احساسات بايد در رابطه با اعتقادات باشد. «الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ»
آیه 166
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَ رَأَوُاْ الْعَذَابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَاب.
در آن هنگام پیشوایان [شرك و كفر] از پیروانشان بیزاری جویند، و همگی عذاب را ببینند، و تمام دستآویزها [ی نجاتبخش] از آنان بریده شود.
واژه: تَبَرَّاَ: بیزارى میجوید. (تَبَرّى: اظهار بیزاری و دوری از چیزی)
3ـ بیزاری پیشوایان و پیروان کفر از یکدیگر:
در آیات متعددی از قرآن کریم آمده که یکی از عذابهای جهنمیان این است که همواره صحنة جدال و نفرین و بیزاری اهل آن نسبت به یکدیگر میباشد.
گروهی از مردم که بدون بررسی و تحقیق، پیرو گروهی دیگر گشته و سرپرستی آنان را پذیرفته و در برابر انحرافات آنان سکوت اختیار میکنند و گروه دیگر که از جهل و بیبصیرتی مردم سوء استفاده کرده و موجب انحراف آنان گشتهاند، یکدیگر را مقصر اعمال خویش خوانده و از هم بیزاری میجویند.
نه قدرت و ریاست پیشین سردمداران به کمک پیروان آنان میآید و نه حمایت و اطاعت پیروان به کمک پیشوایان.
پیام: محبّت، زمینة پیروی و اطاعت است و بدون آن معنا ندارد. (یُحِبُّونَهُم) (اتَّبَعُوا)
آیه 167
وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّا كَذَالِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِم وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّار.
و آنان كه [به جای خدا از پیشوایان شرك و كفر] پیروی كردند، گویند: كاش برای ما بازگشتی [به دنیا] بود تا ما هم از آنان بیزاری میجستیم، همانگونه كه آنان از ما بیزاری جستند. خدا اینگونه اعمالشان را كه برای آنان مایة اندوه و دریغ است، به آنان نشان میدهد و اینان هرگز از آتش بیرون آمدنی نیستند.
واژه: حَسَرات: اندوهها (جمع حَسرَة: اندوه و غم نسبت به آنچه از دست رفته است.)
4ـ روز حسرت:
یکی از نامهای قیامت ـ که در آیة 39 سورة مریم به آن اشاره شده است ـ «یَومُ الحَسرَة» است. این حسرت و پشیمانی بدین جهت است که همگان با مشاهدة حقیقت اعمال خویش و نتیجة آن آرزو میکنند که ای کاش به این جهان باز گشته و فرجام بهتری برای خویش رقم میزدند.
5ـ نمونة حسرت در قیامت:
ذیل عبارت شریف «این چنین خداوند اعمالشان را برایشان بهصورت حسـرتها مجسّـم میکند»، از امـام صـادق علیهالسلام روایت شده است: «این همان مردی است که مالش را رها کرده و آن را از روی بُخل در طاعت خداوند خرج نمیکند، سپس میمیرد و آن را برای کسی بهجا میگذارد که به طاعت خدا یا نافرمانیاش مشغول است. پس اگر (وارث) با آن مال به طاعت خداوند مشغول شود، او (در روز قیامت) آن عمل را در ترازوی دیگری میبیند، و حسرت میخورد؛ زیرا (آن ثواب، نتیجه) مال او بوده است، و اگر آن (وارث) مال را در نافرمانی خدا خرج کند، (بازهم حسرت میخورد، چرا که) او با آن مال وارث را در نافرمانی خدا تقویت کرده است».
6ـ جهنّم موقّتی است یا ابدی؟
در این که عذاب دوزخ همیشگی است یا پایانی دارد، دیدگاهها گوناگون است. دلیل جاودانگی عذاب، آیات متعدّد قرآن و روایات فراوانی است که از طریق اهل بیت به ما رسیده است. از جمله آیاتی که عذاب را بهطور صریح دائمی میداند، آیة 166 بقره است. البته پس از جمعبندی آیات و روایات به این نتیجه میرسیم که اهل جهنّم دو دستهاند: یک دسته جاودان در دوزخ اند و دستة دیگر مدّتی در جهنّم به سر برده و پس از آن، از آتش دوزخ خلاصی مییابند.
پیام: تا طاغوتها ما را در قيامت رها نكردهاند، آنها را در دنيا رها كنيم. «فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ»
آیه 168
يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فىِ الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِين
ای مردم! از آنچه [از انواع میوهها و خوردنیها] در زمین حلال و پاكیزه است بخورید و از گامهای شیطان پیروی نكنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنی آشكار است.
واژه: خُطُوَات: گامها. (جمع خُطوَة: فاصلة میان دو پا در هنگام راه رفتن)
7ـ قانونگذار فقط خداست:
برخی از طوایف عرب قسمتی از زراعت و حیوانات را بر خود حرام کرده بودند (حتى تحريم آن را به خدا نسبت مىدادند) این آیه نازل شد و آنها را تکذیب نمود. يكى از انواع شرك اين است كه انسان غير خدا را قانونگذار بداند، آيات مورد بحث اين عمل را يك كار شيطانى معرفى كرده است، در واقع هرچه در برابر دستور خداست حكم شيطان اس، زیرا تنها ملاك شناخت حلال و حرام فرمان خداوند است، از اين رو افراط و تفريط در حلال و حرام، یا حرام دانستن حلال و حلال دانستن حرام الهي، «بدعت» و نسبت دادن آن به خداوند «افتراء» است.
پیام: شیطان، انسان را قدم به قدم منحرف مىكند؛ باید از همان قدم اوّل مواظبت كرد. (خُطُواتِ الشَّیطانِ)
آیه 169
إِنَّمَا يَأْمُرُكُم بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ وَ أَن تَقُولُواْ عَلىَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُون
او شما را فقط به بديها و كار زشت فرمان مىدهد؛ (و نيز دستور مىدهد) آنچه را كه نمىدانيد، به خدا نسبت دهيد.
واژه: الفَحشاء: اعمال منافى عفت، گناهانى كه حد شرعى دارد. (از مادة «فُحش» به معناى هر كارى است كه از حد اعتدال خارج گردد و صورت قبیح به خود بگیرد).
8ـ سخن باید مدرک داشته باشد:
شيطان پس از آنكه كسي را به بدی و زشتی واداشت او را كه به جاهلانه سخن گفتن عادت داده به تدريج وادار ميكند تا جاهلانه سخن گفتن را در مسائل اعتقادي اخلاقي، فقهي و حقوقي به مرز بدعت برساند و چيزي را كه نميداند با علم و عمد به خداوند نسبت دهد. چنين نسبتي، از بزرگترين گناهان و در حدّ كفر است.
اگر مردم مقيد باشند كه هر سخنى را مىگويند متكى به يك مدرك قطعى بوده باشد، بسيارى از نابسامانيها و بدبختيها از جامعه بشرى برچيده مىشود.
در واقع تمام خرافات در اديان و مذاهب الهى از همين رهگذر نفوذ كرده است، و قسمت مهمى از انحرافات به خاطر عدم رعايت همين اصل اساسى است.
پیام: شيطان، هم دستور به گناه مىدهد، هم راه توجيه آنرا نشان مىدهد. فرمان به سوء و فحشا، همان دستور به گناه و فرمان افترا بستن به خدا، دستور به توجيه گناه است. «يَأْمُرُكُمْ ... وَ أَنْ تَقُولُوا»
سؤالات پژوهشی
1. سه برهان که در آیة 164 برای توحید و یگانگی خداوند، اقامه شده است را بیان کنید. (المیزان، تسنیم)
2. معنای دیگر «اختِلاف الَّیلِ و النَّهار» چیست؟ چه نکتة علمی در این زمینه وجود دارد؟
3. از عبارت «كُلُوا مِمَّا فِی الاَرضِ حَلالاً طَیِّباً» چه قواعد و نکات کلی فهمیده می شود؟ (المیزان، تسنیم)
سؤالات چهار گزینهای
1ـ کدام لغت به معنای «گامها» است؟
الف) اختلاف
ب) انداد
ج) خطوات
د) حسرات
2ـ کدام گزینه صحیح نیست؟
الف) افعال انسان نیز مانند پدیدههای طبیعی مظهر قدرت خدا و منسوب به اوست و مستقل از ارادة او پدید نمیآید
ب) اگر بشر به بتواند مانند خود را بیافریند شاید حق داشته باشد نقش پروردگار را انکار نماید
ج) خداوند فرموده است: « خدا شما و آنچه را میسازید، آفریده است»
د) در قرآن وجود کشتی ـ که ساختة دست بشر است ـ نیز، مانند سایر موجودات و رخدادهای طبیع از آیات الهی شمرده شده است
3ـ کدام آیه اشاره به این دارد که قانونگذاری و اعلام حلال و حرام فقط کار خداست؟
الف) وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَاب
ب) وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّا
ج) كُلُواْ مِمَّا فىِ الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ
د) إِنَّمَا يَأْمُرُكُم بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ وَ أَن تَقُولُواْ عَلىَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُون
4ـ کدام آیه اشاره به این دارد که شيطان، هم دستور به گناه مىدهد، هم راه توجيه آنرا نشان مىدهد.
الف) وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَاب
ب) وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّا
ج) كُلُواْ مِمَّا فىِ الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ
د) إِنَّمَا يَأْمُرُكُم بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ وَ أَن تَقُولُواْ عَلىَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُون
5ـ کدام گزینه پیام آیه زیر است؟ (محتوا به عبارت « یُحِبُّونَهُم » در آیه قبل اشاره دارد)
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَ رَأَوُاْ الْعَذَابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَاب.
الف) در آن هنگام پیشوایان [شرك و كفر] از پیروانشان بیزاری جویند، و همگی عذاب را ببینند
ب) تا طاغوتها ما را در قيامت رها نكردهاند، آنها را در دنيا رها كنيم
ج) محبت نسبت به طاغوتها و شیاطین، انسان را قدم به قدم منحرف مىكند؛ باید از همان قدم اوّل مواظبت كرد
د) محبّت، زمینة پیروی و اطاعت است و بدون آن معنا ندارد
نکته: برای اجرای کامل و بدون نقص پاورپونت های نورمبین از powerpoint 2013 به بالا استفاده کنید.
|