بسم الله الرحمن الرحیم
ذکر مبارک ـ درس 28 ـ سوره بقره آیات 183 تا 186 ـ جزء دوم
آیه 183
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر شده، همان گونه كه بر پیشینیان شما مقرّر شد، تا پرهیزكار شوید. (183)
واژه: الصِّیام: روزه، امساک و پرهیز.
1ـ تقوا و پرهیزکاری؛ مهم ترین حکمت روزه:
همانگونه که از مفاد آیه برمیآید، حکم روزه بهطور اجمال در ادیان پیشین نیز بوده است. وجوب چنین عبادتی در تمام ادیان حکایت از تأثیر آن در ایجاد روحیه تقوا و پرهیز از محرمات دارد.
مهمترین علت تشریع روزه نیز به فرمودة قرآن، زمینهسازی این عبادت برای تقواست؛ البته روزه در ایجاد فضایل اخلاقی مانند صبر، همدردی با فقرا و تنگدستان، و نیز یادآوری گرسنگی روز قیامت و حفظ سلامتی تأثیر بهسزایی دارد.
پیام: خطابِ زیبا، گامى براى تأثیر گذارى پیام است. «یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»
در حدیثى از امام صادق علیهالسلام مىخوانیم: «لذّت این خطاب، سختى روزه را آسان مىكند».
آیه 184:
أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
[در] روزهایی چند [روزه بگیرید] ؛ پس هر كه از شما بیمار یا در سفر باشد [به تعداد روزههای قضا شده] از روزهای دیگر [را روزه بگیرد] ؛ و بر آنان كه روزه گرفتن طاقتفرساست، طعام دادن به یك نیازمند [به جای هر روز] كفارة آن است. و هر كه به خواست خودش افزون بر كفارة واجب، بر طعام نیازمند بیفزاید، برایش بهتر است و روزه گرفتن [هر چند دشوار باشد] اگر [فضیلت و ثوابش را] بدانید برای شما بهتر است. (184)
واژه: تَطَوَّعَ: بار سنگین تكلیف و اطاعت را به دوش بگیرد.
(طَوع: رغبت، میل، انقیاد، فرمانبرى و اطاعت)
2ـ تکالیف الهی؛ پایینتر از حد توان:
خداوند هیچگاه بندگان خود را به امری فراتر از توان و طاقتشان تکلیف نمیکند و تشریع حکمی چون روزه به هیچوجه سختگیری بیمورد بر بندگان نبوده؛ بلکه پایینتر از حد توان آنان است.
با این وجود، روزه بر گروهی که همین توان را نیز ندارند یا در سفر میباشند، واجب نیست و آنان باید فدیه داده یا قضای آن را بجا آورند.
پیام: عبادتى سبب رشد و قرب است كه با علاقه و رغبت باشد. «فَمَن تَطَوَّعَ»
آیه 185:
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
[این است] ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده، قرآنی كه سراسرش هدایتگر مردم است و دارای دلایلی روشن از هدایت میباشد، و مایة جدایی [حق از باطل] است. پس كسی كه در این ماه [در وطنش] حاضر باشد باید آن را روزه بدارد، و آن كه بیمار یا در سفر است، تعدادی از روزهای غیر ماه رمضان را [به تعداد روزههای قضا شده، روزه بدارد] . خدا آسانی و راحت شما را میخواهد نه مشقت شما را. و [قضای روزه] برای این است كه: شما روزههایی را [كه به خاطر عذر شرعی افطار كردهاید] كامل كنید، و خدا را بر اینكه شما را هدایت فرموده بزرگ شمارید، و نیز برای این كه سپاسگزاری كنید. (185)
واژه: الیُسر: آسانى. العُسر: دشوارى.
3ـ اهمیّت ماه مبارک رمضان:
رمضان تنها ماهی است که نام آن در قرآن ذکر شده است. (این نام از مادة «رَمض: سوزاندن» گرفته شده است؛ زیرا در آن، گناهان انسان سوزانده مىشود.
در برخی روایات بهعنوان یکی از اسماء الهی نیز، ذکر شده است.
از امام صادق علیهالسلام روایت شده که: «تورات در ششم ماه مبارک، انجیل در دوازدهم، زبور در هجدهم و قرآن در شب قدر نازل گردیده است».
4ـ نزول دفعی و تدریجی قرآن:
از این آیه برمیآید که تمام قرآن در ماه رمضان بر پیـامبر صلیاللهوعلیهوآلهوسلم نازل شده است؛ در حالیکه در آیهای دیگر آمده است: «ما آن را به صورت بخش بخش نازل کردیم تا با درنگ بر مردم بخوانی، و آن را چنان که باید، به تدریج فرو فرستادیم». (اسراء/106) تاریخ نیز حکایت از این دارد که قرآن به تدریج و در طول بیستوسه سال بر پیامبر اکرم صلیاللهوعلیهوآلهوسلم نازل شده است.
از آیات متعدّدی استفاده میشود که قرآن حقیقت دیگری نیز داشته که بالاتر از فهم و درک عادی است. آن حقیقت دارای نوعی اجمال بوده که بعد تفصیل یافته و مجزّا شده است؛ چنانکه فرموده است: «کِتَابٌ اُحکِمَت آیاتُهُ و ثُمَّ فُصِّلَت مِن لَّدُن حَکِیمٍ خَبِیر ـ این کتابی است از جانب حکیمی دانا که آیاتش سربسته و کلّی بوده سپس تفصیل داده شده است».(هود/1) بنابراین، میتوان گفت که تمام قرآن به صورت اجمال در ماه مبارک رمضان و سپس به صورت تفصیل در مدت بیستوسه سال بر پیامبر نازل شده است.
پیام: اسلام براى هر فرد و در هر شرایطى، قانونی مناسب دارد. «وَ مَن كانَ مِنكُم مَرِیضاً اَو عَلى سَفَرٍ»
آیه 186:
وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ
هنگامی كه بندگانم از تو دربارة من بپرسند، [بگو:] بهیقین من نزدیكم، دعای دعا كننده را زمانی كه مرا بخواند اجابت میكنم؛ پس باید دعوتم را بپذیرند و به من ایمان آورند، تا [به حقّ و حقیقت] راه یابند [و به مقصد اعلی برسند]. (186)
واژه: الدّاعِ: خواننده، دعوت کننده (این واژه در اصل «داعی» بوده است.) (دُعاء: خواندن)
دَعانِ: مرا بخواند.
5ـ خدا نزدیک است
در شان نزول این آیه آمده است: كسى از پيامبر صلیاللهوعلیهوآلهوسلم پرسيد: «آيا خداى ما نزديك است تا آهسته با او مناجات كنيم؟ يا دور است تا با صداى بلند او را بخوانيم؟» آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد كه خدا به بندگانش نزديك است.
نزديكتر از آنچه تصور كنيد، نزديكتر از شما به خودتان، و نزديكتر از شريان گردنهايتان چنان كه در جاى ديگر مىخوانيم: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ ـ ما به او از رگ قلبش نزديكتريم». (ق/16)
آرى او به ما نزديك است، چگونه ممكن است از ما دور باشد در حالى كه ميان ما و قلب ما جاى او است! «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ ـ و بدانيد خداوند ميان انسان و قلب او حايل مىشود». (انفال/24)
6ـ دعا؛ کلید نیایش با معبود:
آیة مذکور یکی از زیباترین و لطیفترین تعابیر در بیان رابطه خداوند با بندگان خویش است؛ زیرا در آن خداوند، اجابت دعوت بندگان را به ذات پاک خود نسبت داده و از زبان خویش به آنان وعده داده است که اگر وی را بخوانند، بیدرنگ دعوت ایشان را اجابت خواهد نمود.
همچنین، خود از بندگان درخواست نموده که دعوت وی را اجابت نمایند و او را بخوانند تا مایة رشد ایشان شود.
خداوند، در این آیه هفت بار به ذات پاك خویش و هفت بار به بندگان اشاره کرده است تا ارتباط تنگاتنگ میان معبود و بنده را نمایانتر سازد.
7ـ مفهوم حقیقی دعا:
دعا نوعی عبادت است و در حقیقت، به معنای طلب از معبود است؛ طلبی از درون و با تمام وجود. مفهوم حقیقی دعا، فراتر از نیایش و طلب یا سؤال میباشد. گاهی دعا برای ارتباط و سخن گفتن مخلوق با خالق خویش و اظهار فقر و خشوع در برابر وی است و گاهی افزون بر آن، خواسته و طلبی نیز از پروردگار صورت میگیرد. از این رو، اجابت دعا تنها به معنای برآورده ساختن حاجت و طلب بنده نیست؛ بلکه پذیرفتن عبادت نیز، اجابت دعوت اوست. امام صادق علیهالسلام مىفرمايد: «در نزد خداوند مقاماتى است كه بدون دعا كسى به آن نمىرسد».
8ـ شرط استجابت دعا:
عبارت «اِذا دَعانِ» بیانگر دو شرط برای استجابت دعا است:
1ـ دعا، حقیقی باشد؛ یعنی مصلحت فرد را در بر داشته باشد؛ چون فقط دعایی حقیقی است که به نفع دعاکننده باشد.
2ـ اخلاص در دعا باشد و فرد دعاکننده فقط خدا را بخواند. امام صادق علیهالسلام مىفرمايد: «خداوند دعاى غافلدلان را مستجاب نمىكند».
بنابراین وعدة خداوند در استجابت دعای بندگان، با وجود این دو شرط، هیچگاه تخلف نمیپذیرد و مواردی که دعای ما به ظاهر مستجاب نمیشود، به دلیل این است که یا خدا را بهواقع نخواندهایم و یا مصلحت ما در آن نبوده و خواستة واقعی ما با خواستة ظاهری تفاوت دارد.
ذکر این نکته نیز ضروری است که دعا، آداب و شرایطی دارد که در کمال استجابت آن تأثیر دارد. بهعنوان مثال امام صادق علیهالسلام فرمودهاند: «مبادا هيچ يك از شما از خدا تقاضايى كند مگر اينكه نخست حمد و ثناى او را بجا آورد و درود بر پيامبر و آل او بفرستد بعد به گناه خود نزد او اعتراف (و توبه) كند سپس دعا نمايد».
پیام: دعا، زمینهساز رشد و هدایت است. «لَعَلَّهُم یَرشُدُونَ»
برای مطالعه بیشتر میتوانید در تفسیر نمونه (ج1 ص639) به موضوعات:
1ـ فلسفه دعا و نيايش 2ـ مفهوم واقعى دعا 3ـ شرائط اجابت دعاء؛ مراجعه نمایید.
سؤالات پژوهشی
1. روزه در امتهای پیشین چگونه بوده است؟ (نمونه)
2. چرا در آیة 185 از دو تعبیر «هدًى» و «بَیِّناتٍ مِنَ الهُدى» استفاده شده است. تفاوت این دو تعبیر چیست؟ (المیزان)
3. شرایط استجابت دعا چیست؟ (نمونه، نور)
سؤالات چهار گزینهای
1ـ کدام لغت به معنای «رغبت، میل، انقیاد، فرمانبرى و اطاعت» است؟
الف) الدّاعِ
ب) دَعانِ
ج) تَطَوَّعَ
د) طَوع
2ـ به فرمودة قرآن مهمترین علت تشریع روزه چیست؟
الف) ایجاد فضایل اخلاقی مانند صبر، همدردی با فقرا و تنگدستان،
ب) زمینهسازی برای تقوا
ج) یادآوری گرسنگی روز قیامت
د) آزمایش الهی برای اینکه معلوم شود چه کسانی بهتر عمل میکنند
3ـ نزول قرآن چگونه بوده است؟
الف) به صورت یکجا در شب قدر برای پیامبر و به صورت تدریجی برای مردم در طول بیستوسه سال
ب) نزول ابتدایی آن در ماه مبارک رمضان و تکمیل آن در مدت بیستوسه سال
ج) تمام قرآن به صورت اجمال در ماه مبارک رمضان و سپس به صورت تفصیل در مدت بیستوسه سال بر پیامبر نازل شده است
د) تمام قرآن به صورت تفصیل در ماه مبارک رمضان و سپس به صورت اجمال در مدت بیستوسه سال بر پیامبر نازل شده است
4ـ کدام آیه بیانگر نزدیکی خداوند به بندگان است؟
الف) وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ
ب) نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
ج) وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ
د) هر سه مورد
5 کدام عبارت پیام آیه زیر است؟
فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ
الف) عبادتى سبب رشد و قرب است كه با علاقه و رغبت باشد
ب) اسلام براى هر فرد و در هر شرایطى، قانونی مناسب دارد
ج) خطابِ زیبا، گامى براى تأثیر گذارى پیام است
د) همه موارد
نکته: برای اجرای کامل و بدون نقص پاورپونت های نورمبین از powerpoint 2013 به بالا استفاده کنید.
|