سراج اندیشه

بسم الله‎‏ الرحمن الرحیم
ذکر مبارک ـ درس 39 ـ سوره بقره آیات 238 تا 245 ـ جزء دوم

آیه 238
حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتينَ
بر همة نمازها و به ویژه نماز میانه [كه بر اساس پاره‎ای از روایات، نماز ظهر است] محافظت كنید، و [هنگام عبادت] فروتنانه برای خدا قیام كنید‌.
واژه: قانِتین: خضوع کنندگان.
1ـ نماز وسطی
پیامبر اکرم صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم در گرمای شدید تابستان، نماز ظهر را به جماعت می‌خواند و این امر برای برخی از یاران او گران می‌آمد. این آیه نازل گردید و اهمیت نماز را به طور کلّی و نماز ظهر را به طور خاص بیان نمود.
«وُسطی» مؤنّث «اَوسَط» است و نماز وُسطی نمازی است که در میان نمازهای دیگر قرار گرفته باشد. از آیات قرآن نمی‎توان به دست آورد که مقصود از آن کدام نماز است. از امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام به سندهای مختلفی نقل شده است که نماز «وُسطی»، همان نماز ظهر است. در برخی از روایات نیز، نماز میانه به نماز جمعه تفسیر شده است. البته میان این روایات تنافی نیست؛ زیرا از مجموع روایاتی که دربارة نماز جمعه و نماز ظهر نقل شده است، استفاده می‌شود که نماز میانه همان نماز ظهر است که در ایام هفته چهار رکعت و در روز جمعه با شرایطی که دارد، دو رکعت خوانده می‌شود.
2ـ مراد از «قنوت»
«قانتین» از مادة «قنوت» به دو معنی آمده است:
1ـ پیروی و اطاعت كردن؛
2ـ خضوع و خشوع و تواضع.
بعید نیست كه در آیة فوق نیز به هر دو معنی باشد.
پیام: همة مردم مسئول حفظ نمازند. «حافِظُوا»
 

آیه 239
فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
پس اگر [از دشمن یا حیوانات درنده یا خطر دیگر] ترس داشتید، [نماز را] پیاده یا سواره بخوانید و هنگامی كه امنیت یافتید، خدا را [با خواندن نماز] یاد كنید، نمازی كه آن را در ضمن سایر برنامه‎های دینی كه دانای به آن‌ها نبودید، به شما آموخت‌.
واژه: رِجالاً:‎ پیاده‎ها. (جمع راجِل: پیاده)
3ـ وجوب نماز در همه حال
طبق روایات، اصل نماز در هیچ حالتی ساقط نمی‌شود، امّا کیفیت ادای آن ممکن است تغییر کند. این آیه اشاره دارد که در زمان جنگ و نظایر آن که چیزی مانند ترس مانع نماز خواندن به صورت عادی می‌شود، باید در حالت پیاده یا سواره نماز بخوانید. امام کاظم علیه‌السلام در پاسخ به این سؤال که اگر کسی گرفتار حیوان درند‌ه‌ای شود و وقت نماز فرا رسد و از ترس آن درنده نتواند حرکت کند، چگونه نماز بخواند، فرمود: «با همان وضعی که دارد، باید نماز را بخواند؛ هر چند پشت به قبله باشد، رکوع و سجود را با اشاره، در حالی که ایستاده است انجام دهد». این نماز، همان نماز خوف است که فقها به‌طور مشروح دربارة آن بحث کرده‎اند.
پیام: نماز بهترین مصداق «ذکر» است. « فَاِذَا اَمِنتُم فَاذكُرُوا اللَّهَ »
 

آیه 240
وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ في ما فَعَلْنَ في أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ
از شما كسانی كه مرگ‌شان نزدیك می‌‌شود، و همسرانی به جا می‌‌گذارند، باید برای همسران‌شان وصیت كنند كه آنان را تا یك سال بدون بیرون كردن از خانه از هزینة زندگی بهره‎مند سازند. پس اگر [به اختیار خود] بیرون رفتند، در آن‌‌چه نسبت به خود [از ازدواج یا انتخاب شغل] به‌طور شایسته انجام دهند، بر شما [وارثان میت به سبب نپرداختن هزینة زندگی آنان] گناهی نیست؛ و خدا توانای شكست‎ناپذیر و حكیم است‌.
واژه: یذَرُونَ: باقی می‌گذارند. (وَذَر: به جای گذاردن)
4ـ حکم طلاق پیش از تعیین مهریه
بنا بر مفاد این آیه، زن می‌توانست تا یک سال پس از مرگ شوهر در خانة او بماند و هزینة زندگی را از اموال متوفّی تأمین نماید، ولی با نزول آیه 234، حکم عدّة چهار ماه و ده روز تعیین گردید و این آیه نسخ شد؛ اگرچه برخی از مفسران، نسخ در آیه را قبول ندارند و حکم این آیه را به این معنا می‌دانند که در هر حال، بهتر است که مرد پیش از مرگ، به وارثان خود وصیت كند كه تا یک سال، همسرش را از خانه بیرون نكنند و هزینة زندگی وی را بپردازند تا فرصتی برای بازسازی روحی خویش داشته باشد؛ اما روایات به نسخ این آیه تصریح دارد.
پیام: مردان، بخشی از مال خود را برای همسران‌شان وصيّت كنند. «وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ ... وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِم»
 

آیه 241
وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقينَ
و [سزاوار است از سوی شوهران] به صورتی شایسته، كالا و وسایل زندگی به زنان طلاق داده شده پرداخت شود كه این حقّی لازم بر عهدة پرهیزكاران است‌.
واژه: مَتَاعُ: بهره، برخورداری.
5ـ مردان، هدیه‌ای مناسب به زنان مطلقه بدهند
این آیه به یكی دیگر از دستورهای انسانی اسلام اشاره می‌کند که برای پیشگیری از انتقام‎جویی‌ها و كینه‌توزی‌های ناشی از طلاق، مناسب است که مردان، هدیه‌ای مناسب و درخور به زنان مطلقه بدهند. از تعبیر «حَقًّا عَلَی المُتَّقِین» برداشت می‌شود که این حکم برای همة زنان مطلقه مستحب و عمومیت دارد؛ اگرچه طبق آیه 236 برای زنانی که مهریه‌ای از قبل برای‌شان تعیین نشده است، واجب می‌باشد.
پیام: هديه دادن كه نقش كدورت زدايی و دلجويی دارد، نشانة پرهيزكاران است. «مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِين».
 

آیه 242
كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
این گونه خدا آیاتش را برای شما بیان می‌‌كند كه بیندیشید‌.
واژه: یبَینِ: بیان می‌كند.
6ـ تعقل باید منجر به عمل شود
از مطالعه در آيات و روايات به‌دست می‌آيد كه در اغالب موارد «عقل» در مواردی به‌كار می‌رود كه «ادراك و فهم» با «عواطف و احساسات» آميخته گردد و به دنبال آن عمل باشد، اگر قرآن نمونه‌هايی از نظام شگفت‌انگيز اين جهان را بيان كرده و می‌گويد تعقل كنيد «لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» منظور اين نيست كه تنها اطلاعاتی از نظام طبيعت در مغز خود جای دهيد زيرا علوم طبيعی اگر هيچ‌گونه تاثيری در ايجاد دوستی و آشنايی با آفريدگار جهان نداشته باشد ارتباطی با مسائل توحيدی و خداشناسی نخواهد داشت.
پیام: در احكام و دستورات الهی، باید اندیشید تا به مصالح آن پی ‎برد. « یبَینُ اللَّهُ لَكُم آیاتِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلُونَ ».
 

آیه 243
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ
آیا به داستان كسانی كه [در زمان‌‎های گذشته] از ترس مرگ از خانه‌‎های خود بیرون آمدند در حالی كه هزاران نفر بودند، اندیشه نكردی؟ پس خدا به آنان فرمود: بمیرید [و آنان بدون فاصله مردند،] سپس آنان را زنده كرد [تا بدانند رهایی از چنگ مرگ ممكن نیست] . خدا نسبت به مردم دارای فزون‌‎بخشی است، ولی بیشتر مردم سپاس نمی‌‎گزارند‌.
واژه: دِیارِهم: خانه‌ها. (دِیار: جمع ‎دار)
7ـ عاقبت فرار از جهاد
«حِزقیل نَبی»، امت خویش را به جنگ با دشمنان فراخواند، ولی مردم به بهانة این‌که میدان جنگ، زمینة شیوع بیماری طاعون را بیشتر می‌کند، از جهاد سرباز زدند. خداوند آنان را به دلیل سرپیچی، آنان را مبتلا ساخت و طاعون به سرعت در میان‌شان گسترش یافت و یکی پس از دیگری از بین رفتند. به همین دلیل، ده‌ها هزار نفر از آنان به قصد فرار از طاعون، به بیابان‌ها گریختند، ولی باز هم به آن دچار شدند؛ تا جایی که به‌کلی از میان رفتند. پس از مدتی، هنگامی که این پیامبر الهی از بیابان عبور می‌کرد و اجساد بی‌شمار مردگان را مشاهده کرد، از خداوند درخواست کرد تا آنان را دوباره به زندگی دنیا برگرداند. خداوند نیز دعوت وی را پاسخ گفت و خیل بی‌‌شمار مردگان را زنده ساخت تا عبرتی برای دیگران گردد.
پیام: خداوند در همین دنیا بارها مردگان را زنده كرده است. «ثُمَّ اَحیاهُم» (شیعه، به رجعت و زنده شدن گروهی از افراد قبل از قیامت، اعتقاد دارد و علاوه بر صدها حدیث، از آیاتی هم‌چون این آیه، امكان وقوع آن را استفاده می‌كند.)
 

آیه 244
وَ قاتِلُوا في سَبيلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَميعٌ عَليمٌ
و در راه خدا پیكار كنید و بدانید كه به یقین خدا شنوا و داناست‌.
واژه: قاتِلُوا: پیکار کنید.. («قتال» عبارت است از مهيّا شدن برای رويارويی نظامی و كشتن و كشته شدن، اما «جهاد» هم می‌تواند با جان باشد و هم با مال و هم با امور ديگر.)
8ـ دستور پیکار در راه خدا
با توجه به آيه قبل و اين‌كه اگر مقدر شود كه انسان بميرد، خواهد مرد و فرار فايده‌ای ندارد، اينك در اين آيه دستور پیکار در راه خدا را می‌دهد. مسلم است كه اگر ملتی از مرگ نهراسد و آن را امری مقدر بداند كه در موقع خود سراغ آدمی می‌آيد و فرار از آن بی‌فايده است، از نبرد با دشمن نمی‌هراسد. همين روحيه و اعتقاد بود كه مسلمانان را در جنگ‌های صدر اسلام به پيروزی می‌رسانيد هر چند كه از لحاظ امكانات و تعداد نفرات از دشمن ضعيف‌تر بودند. شعار مسلمانان در جنگ‌ها اين بود:
«قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا ـ بگو بر ما نخواهد رسيد مگر آن‌چه كه خدا نوشته است او مولای ماست».(توبه/ 51)
پیام: برای فرار از جهاد، عذرتراشی نكنيد. زيرا خداوند نيّت شما را می‌داند و بهانه‌های شما را می‌شنود. «سَمِيعٌ عَلِيم‌»
 

آیه 245
مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ
كیست كه برای جلب خوشنودی خدا «به نیازمندان» قرض‌‎الحسنه بپردازد، تا آن را برایش چندین برابر بیفزاید؟ و خداست كه [روزی را] تنگ می‌گیرد و وسعت می‌دهد؛ و [همة شما را برای دریافت پاداش] به سوی او بازمی‎گردانند‌.
واژه: یقرِضُ: وام می‌دهد. (اصل «قَرض» به معنای بریدن است و به وام نیز «قَرض» می‌گویند؛ گویا شخص وام‌دهنده جزیی از مال خود را بریده و به دیگری می‌دهد.)
9ـ قرض دادن به خدا
تعبیر قرض دادن به خداوند، به همان معنای انفاق در راه وی است؛ خواه انفاق برای جهاد و تأمین هزینه‌های مربوط به آن باشد ـ که در ارتباط این آیه و آیة قبل گفته شده است ـ و خواه هر نوع انفاق و احسان دیگر. خداوند نهایت لطف خویش را به بندگان مبذول داشته است و با آن که خود مالک همة دارایی‌هاست، انفاق به مخلوقات را قرض به خود خوانده و تضمین نموده است که در عوض آن، چندین برابر پاداش دهد. در روایات، پاداش «قرض‌الحسنه» هجده برابر، ولی پاداش صدقه ده برابر بیان شده است.
پیام: اگر گشایش و تنگ دستی را به دست خدا بدانیم، راحت انفاق می‎كنیم. «وَ اللَّهُ یقبِضُ وَ یَبصُطُ»

سؤالات پژوهشی
1ـ عقل در آیات قرآن به چه نوع ادراکی گفته می‌شود؟ قرآن برای ادراکات گوناگون از چه واژگانی بهره گرفته است و هر یک از آنان چه جایگاهی دارد؟ (المیزان، نمونه)
2ـ عبارات انتهایی آیات 240 و 244 چه ارتباطی با جملات قبل دارد و چه نکته‌‌ای را می‌رساند؟ (نمونه، نور)
3ـ در روایات، چه مصادیقی برای قرض دادن به خدا ذکر شده است؟ (نور، نورالثقلین)
 

	دریافت فایل بروشور درس سی و نه PDF
	دریافت فایل  word درس سی و نه
	پرده نگار (پاورپوینت) درس سی و نه در حال آماده سازی

 

 نکته: برای اجرای کامل و بدون نقص پاورپونت های نورمبین از powerpoint 2013 به بالا استفاده کنید.