ایثار
ایثاردامنه گسترده و مصادیق فراوان و درجات متعددی دارد و شهادت نیزازجلوه ها و نمود ها و مصادیق متفاوتی برخورداراست . گذشتن از حقی مادی و منفعتی دنیایی و مقدم داشتن دیگری در استفاده از آن ایثار است و به خطر انداختن جان خود برای نجات دیگری مصداق دیگر ایثار است و گرو گذاشتن آبروی خود و گذشتن از آن برای حفظ آبروی دیگری نوعی دیگر از ایثار است . اهدای جان و خون در جبهه دفاع از اسلام و پیکار با دشمنان دین که جهاد اصغر است مصداق عالی تری از ایثار است و نیز گدشتن از خودیت و منیت و فدا کردن هستی موهوم و تخیلی خود در راه حق تعالی و فنای در محبوب که همان جهاد اکبر است مصداق بالاتری از ایثار است . شهادت نیز مصادیق فراوانی دارد . بارزترین مصداق آن همان جان باختن در جبهه جنگ و معرکه در گیری با دشمنان دین است که آثار شرعی خاصی مثل نیاز نداشتن به غسل و کفن و جواز دفن کردن او در همان لباس شهادت از جمله این آثار است . از دیدگاه قرآن، کسى که در راه خدا قدم بر دارد و در انجام دادن عمل صالح، خلوص نیّت داشته و جز خداوند متعال قصد دیگرى نداشته باشد و تنها براى رضاى خداوند - نه مال یا مقام و... - کارى را انجام دهد و کشته شود یا حتى بمیرد، شهید محسوب مىشود.( حج (22)، آیات 58 و 59 و نیز نگا: المیزان، ج 14، ص399 ) . و نیز فردى که در راه خدا جان را زنده نگه مىدارد و جسم را مىبازد تا جان زندهاش، زندهتر و شکوفاتر گردد، همین که نیتش خدا باشد، در نایل شدن به مقام شهادت براى او کافى است، آل عمران(3)، آیه 169، بقره (2)، آیه 154، نساء(4)، آیه 74، توبه (9)، آیه 111 و.. و همین که انگیزه قتل او، مبارزه برای دفاع ازحق و حق مدارى و خدا و خدا پرستى باشد، براى وصول به این فوز عظیم بس است. بقره (2)، آیه 61، آل عمران (3)، آیات 21، 112 و... در برخی روایات آمده است : من قتل دون ماله فهو شهید ؛ هر کس در راه دفاع از مالش کشته شود ، شهید است .
( وسائل الشیعه 15 122 46- باب جواز قتال المحارب و اللص )
و نیز در روایتی از رسول گرامی اسلام –ص- چنین آمده است : مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلِمَتِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ ؛ هر کس در راه دادخواهی و احقاق حقش کشته شود شهید است . ( کافی ، ج5 ، ص52)
زمخشری از مفسرین معروف اهل سنت درکشا ف از پیامبر گرامی-ص- چنین نقل می کند : مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیدا ؛ هر کس بر محبت آل محمد –ع- بمیرد شهید مرده است . ( بحارالأنوار 23 233 باب 13 )
ایثار فضیلتی است مخصوص افراد اندیشمند که دیگران را بر خود برای رسیدن به هدف عالی و کمال مقدم می دارند و از جان و مال در این راه دریغ نمی ورزند. 2. ایثارگران محرومیت را به عنوان محرومیت تلقی نمی کنند بلکه آن را جزئی از کمال نفس خود میدانند. 3. ایثار در عبادت، مال و جان میتواند محقق شود. 4. پیشوایان دین به خصوص معصومان با رفتار و گفتار خود در سه محور عبادت، مال و جان ایثارگر بوده و آن را به دیگران آموخته اند. 5. ایثارگران و در رأس آنان معصومان علیهم السلام با اندیشه و عقل هدف را انتخاب کرده و آن گاه با روش مناسب به سوی آن گام برداشتهاند و لذا روشهای آنان متفاوت بوده است. 6. ایثار تقدم دیگران بر خود است، برای وصول به هدف معقول و لذا میتواند در گوشه نشینی و انزوا محقق شود و میتواند در تلاش و درگیر شدن با معضلات هر راهی که معقول و مناسب باشد. مآخذ 1. ابن منظور، لسان العرب،داراحیاء التراث العربی،بیروت 1988،ص 72-70. 2. ابن منظور،همان. 3. دهخدا، لغت نامه،مؤسسه لغتنامه دهخدا،واژه ایثار. 4. دعای سحر ماه رمضان. 5. در این خصوص مراجعه شود به تفسیر المیزان جلد اوّل که در تفسیر آیه شریفه «اهدناالصراط المستقیم «و مقایسه آن با آیه «یا ایها الانسان انک کادح....» سخن نغزی دارد. 6. دکترمحمدابراهیم آیتی،تاریخ پیامبر اسلام،دانشگاه تهران،شماره 1779-1366،ص 67-66. 7. دکتر آیتی همان، ص 67. 8. نهج الفصاحه،ترجمه ابوالقاسم پاینده، بی تا، بی محل،ج یک،ص 565
فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت
یکی ازمفاهیم بسیار اساسی و ارزشمند در جهان بینی اسلامی مفهوم « شهادت » است که این مفهوم دارای معنای خاصّی است . در واقع « شهادت » در اصطلاح قرآن و حدیث به معنای « کشته شدن در راه خدا » تلقّی می شود و بر همین اساس « شهید » به کسی گفته می شود که در ضمن جهاد در راه خدا به دست مخالفان دین کشته شود .
« شهادت » در جهان بینی اسلامی دارای جایگاه و ارزش والایی است . این واژه در فرهنگ اسلامی دارای دو معنای متفاوت است : معنای خاص و معنای عام و گسترده . معنای خاصّ « شهادت » همان کشته شدن در راه خدا در میدان جهاد است که احکام خاصّی در فقه اسلامی دارد ، از جمله عدم نیاز به غسل و کفن و تدفین آنان با لباس خونین خود . امّا معنای عام و گسترده « شهادت » آن است که انسان در مسیر انجام وظیفه الهی کشته شود یا بمیرد . بنابراین هر کس که در حین انجام چنین وظیفه ای به هر صورت از دنیا رود « شهید » محسوب می شود ولی آن احکام خاص را ندارد ؛ مانند کسانی که در راه طلب علم و دانش و یا بوسیله بیماریهای خاصّی مثل طاعون و … کشته شوند .
« شهادت » پایان بخشیدن به حیات طبیعی و مادّی برای دفاع از ارزش های والای انسانی و و حرکت به مقام بلند شهودی است . « شهادت » عالی ترین مقام و بالاترین کرامتی است که نصیب بندگان خاص و خالص پرودگار می شود . « شهادت » نشانه کرامت ، بزرگواری ، مجد و شرف آدمی و منشأ سرفرازی انسان در دنیا و آخرت است . « شهادت » بُرنده ترین سلاح برای احیاء شرف و کیان امّت اسلامی بوده و در اعلای کلمه توحید و پیشبرد مکتب سرافراز اسلام در ادوار و اعصار مختلف ، اثر قطعی و ممتد داشته است . « شهادت » شکستن قفل مادّیات و آزادشدن و رهیدن از منزل فانی مادّه و زندگی پست و پوشالی دنیا و روآوردن به سرای جاودانه و همیشگی است . « شهادت » دریچه وصال محبوب و نزدیکترین راه برای ملاقات با خداوند بزرگ است . از اینرو « شهادت » بزرگترین آرمان و آرزوی اولیای الهی و اصحاب خاصّ آنان بوده است که آن بزرگواران در مواقع و مناسبت های مختلف و در قالب دعا و نیایش از خداوند ، توفیق شهادت در راه خدا را خواستار شده اند .
« شهادت » حرکت ارزشمندی است که نتایج اثر بخش آن همواره در جامعه جاری است . یاد و نام شهیدان ، فکر و اندیشه آنان و اهداف و راه شهدا همواره در عملکرد افراد جامعه نقش داشته و زمینه ساز حرکت های سازنده در جامعه بوده است .
« شهادت » نه تنها برای کسانی که توفیق آن را می یابند « فوز عظیم » و رستگاری بزرگ محسوب می شود ، بلکه در بعد اجتماعی آن باعث حفظ و بقای موجودیّت نظام اسلامی و ارزشهای دینی می شود .
با گسترش « فرهنگ شهادت » و روحیه « شهادت طلبی » در جامعه و ترویج آن در بین عامّه مردم و به خصوص نسل جوان می توان به نتایج بزرگی در تثبیت و تقویت پایه های دینی و مبانی اعتقادی و اسلامی رسید . « فرهنگ شهادت » تضمین کننده امنیت و سلامت جامعه از تعرّض دشمنان و بیگانگان است و دارای کارکردهای مختلفی در جامعه است که مهمترین آنها عبارتند از : فداکردن جان برای حفظ ارزش ها ، عزّت بخشیدن به افراد جامعه ، ایجاد روحیّه ظلم ستیزی و عدالت طلبی ، ترویج فرهنگ ایثار ، استقلال و حفظ تمامیّت ارضی کشور ، توجه به آخرت و بی اعتنایی به دنیا ، اصلاح و سازندگی جامعه.
در قرآن کریم « شهادت » به معنای « کشته شدن در راه خدا » تلقّی شده که دارای آثار و مزایای فراوانی است . خداوند در ضمن آیاتی از قرآن کریم به موضوع « شهید و شهادت » پرداخته وبه تفصیل پیرامون آن سخن گفته است .
به منظور بدست آوردن دیدگاه قرآن پیرامون موضوع « شهید و شهادت » و استخراج آیات آن ابتدا با مراجعه به قرآن کریم و معجم های موضوعی مختلف و همچنین نرم افزلرهای موضوعی قرآنی ، آیات شهادت استخراج و سپس با مراجعه به مهمترین تفاسیر شیعه و سنّی که افزون بر بیست تفسیر می باشد ، به شرح و توضیح آنها پرداخته ایم . قرآن کریم در ده مورد بحث « شهید و شهادت » را مطرح کرده و در آن به مواردی چون حیات و زنده بودن شهیدان ، نائل شدن به رحمت و مغفرت الهی ، بخشش گناهان شهید و داخل شدن در بهشت ، همنشینی شهیدان با پیامبران و صدیقان و…. اشاره کرده است . خداوند در ابتدا ذهنیّت مردم نسبت به مرده انگاشتن شهیدان را نفی کرده و آنرا مورد سرزنش و نکوهش قرار داده است و حیات و برخورداری آنان از رزق و روزی در جوار رحمت الهی را برای شهیدان اثبات نموده است .
در احادیث و روایات « شهادت » معنای عام و گسترده ای داشته و حتی به غیر کشته شدگان در راه خدا نیز « شهید » اطلاق شده است که ما با عنوان « در حکم شهید » از آنها یاد کرده ایم . در روایات « شهادت » جایگاه مهم و ارزشمندی دارد تا آنجایی که شهادت در راه خدا بالاترین نیکی ها ست که هیچ عمل نیک دیگری بالاتر از آن وجود ندارد به منظور بیان دیدگاه احادیث پیرامون « شهید و شهادت » با استفاده از نرم افزارهای اسلامی موجود روایات استخراج و سپس طبقه بندی شده است .
« شهادت » دریچه وصال محبوب و نزدیک ترین راه برای ملاقات با خداوند بزرگ است . از اینرو شهادت بزرگترین آرمان و آرزوی اولیای الهی و مردان خدا بوده است .
« شهادت » نه تنها برای کسانی که توفیق آن را می یابند « رستگاری بزرگ » محسوب می شود بلکه در بعد اجتماعی آن باعث حفظ و بقای موجودیّت نظام اسلامی و ارزش های دینی می شود . با گسترش « فرهنگ شهادت » و روحیّه « شهادت طلبی » در جامعه و ترویج آن در بین عامّه مردم به خصوص نسل جوان می توان به نتایج بزرگی در تثبیت و تقویت پایه های دینی و مبانی اعتقادی و اسلامی رسید .
قرآن کریم در ده مورد به طور صریح به مسئله « شهید و شهادت » پرداخته و به مواردی چون حیات شهیدان ، برخورداری آنان از نعم مادّی و معنوی ، آمرزش گناهان شهید و دخول در بهشت اشاره کرده است . در روایات نیز که « شهادت » معنای وسیعی داشته و حتّی غیر کشته شدگان در راه خدا را نیز شامل می شود ، به فضیلت و ارزشمندی شهیدان و جایگاه آنان در آخرت به طور مفصّل پرداخته شده است تا جایی که « شهادت » به عنوان بالاترین نیکی ها بیان شده است .
نگارش : مجتبی نوروزی.
«شهید» کسی است که در راه عقیده کشته شده است. کسی است که برای خودش کار نکرده است. کسی است که در راه حق و حقیقت و فضیلت قدم برداشته است.
شهید به خون خودش ارزش می دهد. یک نفر به ثروت خودش ارزش می دهد و به جای آن که ثروتش در بانک ها ذخیره شود، آن را در راه خیر مصرف می کند که هر یک ریالش به مقیاس معنا، بیش از صدها هزار ریال ارزش داشته باشد؛ ثروت خود را به صورت یک موسسه عالم المنفعه مفید فرهنگی، مذهبی و اخلاقی در می آورد و با این عمل، به آن ارزش می دهد. دیگری به فکر خودش ارزش میدهد، به خودش زحمت می دهد و یک کتاب مفید و اثر علمی به وجود می آورد. دیگری به ذوق فنی خودش ارزش می دهد و صنعتی را در اختیار بشر قرار می دهد، و دیگری به خون خودش ارزش می دهد و در راه بشریت خون خودش را فدا می کند. کدام یک بیشتر خدمت کرده اند؟ شاید خیال کنید علما، مخترعین، مکتشفین و ثروتمندان بیشتر به بشر خدمت کرده اند؛ خیر، هیچ کس به اندازه شهدا به بشریت خدمت نکرده است؛ چون آنها هستند که راه را برای دیگران باز می کنند و برای بشر آزادی را به هدیه می آورند. آنها هستند که برای بشر محیط عدالت به وجود می آورند که دانشمند به کار دانش خود مشغول باشد. مخترع با خیال راحت به کار اختراع خودش مشغول باشد. تاجر تجارت کند. محصل درس بخواند و هر کسی کار خودش را انجام دهد. اوست که محیط مناسب را برای دیگران به وجود می آورد.
مثل شهید، مثل شمع است که خدمتش از نوع سوخته شدن و فانی شدن و پرتو افکندن است. تا دیگران در این پرتو که به بهای نیستی او تمام شده، بنشینند و آسایش بیابند و کار خویش را انجام دهند. آری، شهدا شمع محفل بشریتند. سوختند و محفل بشریت را روشن کردند.
شهادت، قداست خود را از این جا کسب می کند که فدا کردن آگاهانه تمام هستی خود است در راه هدف مقدس.
اگر شور یک عارف عاشق پروردگار را با منطق یک نفر مصلح با همدیگر ترکیب کنید، از آنها منطق شهید در می آید. منطق شهید، منطق سوختن و روشن کردن است. منطق حل شدن و جذب شدن در جامعه برای احیای جامعه است. منطق دمیدن روح به اندام مرده ارزشهای انسانی است. منطق حماسه آفرینی است، منطق دورنگری، بلکه بسیار دورنگری است.
این که هاله ای از قدس دور کلمه «شهید» را گرفته است و این کلمه در میان همه کلمات عظیم، فخیم و مقدس، وضع دیگری دارد برای همین جهت است. اگر بگوییم قهرمان، مافوق قهرمان است؛ بگوییم مصلح، مافوق مصلح است؛ هر چه بخواهیم بگوییم، مافوق اینهاست.
چون شهید با منطق عقل و عاطفه به فکر اصلاح جامعه است و با نثار جان و تمام هستی خویش زمینه ای فراهم می آورد تا پایه های عدالت و حقیقت در جامعه مستحکم گردد، شهدا با این رویکرد، راست قامتان جاودانه تاریخند، ویژگی های آنان درس آموز، صدها بلکه هزارها انسان دیگر می شود، چرا که خون شهید به هدر نمی رود و در حقیقت به زمین نمی ریزد بلکه به فرموده پیغمبر بزرگوار اسلام(ص): «هیچ قطره ای در مقیاس حقیقت و در نزد خدا از قطره خونی که در راه خدا ریخته شود، بهتر نیست. بله شهید از راه خون خود، اجتماع را جاوید می کند و رمز و راز تأثیرپذیری اجتماع از شهید این است که او:
1. از جان می گذرد. «برای اصلاح جامعه وبرقراری ارزشهای دین جانش را هم تقدیم می کند». چه بسیار جوانان ایران اسلامی در چند سال گذشته برای امر به معروف و نهی از منکر مورد تهاجم کسانی قرار گرفتند، که صرفا به همان مهاجمان گفته بودند وقتی در اجتماع اسلامی (در پارک، خیابانها...) قرار می گیرد با حجاب ناموس خود را احترام کنند.
2. فقط برای خدا زندگی می کند و لذا برای رضای خدا، در زندگی:
الف) درد دیگران را بر درد خود مقدم می کند.
ب) فقر و بی مالی دیگران را بر فقر خود مقدم می کند تلاش می کند تا رفع گرفتاری مالی دیگران کند.
ج) از اخلاص بالایی برخوردار است. به عنوان نمونه: در نیمه های شب نگهبانی خود را انتخاب می کنند تا بتوانند هم نگهبانی بدهد و هم به نماز شب بپردازد.
د) از غذای خود می زند تا دیگران گرسنه نمانند. موارد زیادی در تاریخ اسلام و در دفاع مقدس به تبعیت از اهل بیت(ع)، رزمندگان ما غذای جیره خود را به اسرایی که در دست آنان قرار گرفته بودند، می دادند.
و بالاخره در یک کلام شهدا با ویژگی 1. ایثار همه جانبه: مالی، آبروئی، جانی. 2. اخلاص. 3. ارتباط با خدا 4. اراده و عزم جدی همراه به شجاعت بی نظیر در دوران زندگی دنیایی آن چنان مردانگی و انسانیتی والا از خود نشان می دهند که مجذوب همه دوستان و آشنایان و حتی انسان های ناآشنای با خویش می شوند، که هزاران دل و انبوه جمعیت ها را به دنبال خود چه در دوران حیات مادی و چه پس از آن می کشانند.
شهادت دو رکن دارد: یکى این که در راه خدا و فى سبیل الله و هدف، مقدس باشد و انسان بخواهد جان خود را فداى هدف نماید. دیگر این که آگاهانه صورت گرفته باشد. شهادت به حکم این که عملى آگاهانه و اختیارى است و در راه هدفى مقدّس است و از هر گونه انگیزهى خودگرایانه منزّه و مبراست، تحسینانگیز و افتخارآمیز است و عملى قهرمانانه تلقّى مىشود.
در میان انواع مرگ و میرها این نوع از مرگ است که ارزش آن از حیات و زندگى برتر و مقدّستر است(قیام و انقلاب مهدى، به ضمیمه شهید از استاد مطهرى).
انسانى که با چنین شرایطى به استقبال مرگ مىشتابد شهید است و اجر شهید را نیز مىبرد. در احکام شهید مىخوانیم کسى که به امر معصوم(ع) یا نایب او به جبهه برود و در میدان نبرد کشته شود شهید است و غسل و حنوط و کفن از او ساقط است، بلکه با لباس خودش دفن شود»(امام خمینى، تحریرالوسیله، ج 1، ص 66).
با این حال روایتها و اخبارى هست مبنى بر این که اگر کسى بمیرد، در حالى که داراى محبّت اهل بیت باشد، شهید از دنیا رفته است، و نیز آمرزیده مىشود و نیز با ایمان کامل از دنیا مىرود(تفسیر کشّاف، ج 3، ص 403. این حدیث طولانى است که از حضرت رسول اکرم(ص) نقل شده است).
در روایتی آمده است: «المؤمن علی ای حال مات و فی ای ساعه قبض، فهو شهید»؛ «مؤمن در هر حال و زمانی که بمیرد، شهید است. V}(میزان الحکمه، ج 5، ح 9803). {V
یا در روایتى دیگر از رسول خدا(ص) نقل شده است که حضرت فرمود: مَن عاشَ مداریاً مات شهیداً هر کس طورى زندگى کند که مردم از او آزارى نبینند و در حال مداراى با مردم از دنیا برود، شهید از دنیا رفته است(کنزالعمّال، حدیث 7173 و 7171).
این گونه روایتها به این موضوع اشاره مىکند: کسى که با چنین شرایطى از دنیا برود، اجر شهید را مىبرد. ولى حکم شهید را ندارد. یعنى غسل، حنوط، و کفن از او ساقط نمىشود، بلکه باید او را غسل داد یعنى احکام اموات را باید درباره او اجرا کرد.
رسول گرامی اسلام(ص) در روایتی می فرماید: «فوق کل بر بر حتی یقتل الرجل فی سبیل الله، فاذا قتل فی سبیل الله عزوجل فلیس فوقه بر»؛ «بالاتر از هر نیکی، نیکی دیگری است تا اینکه انسان در راه خدا کشته گردد، هنگامی که کسی در راه خداوند متعال شهید گردد، هیچ نیکی و خیری بالاتر از آن نیست. V}(میزان الحکمه، ج 5، ح 9748). {V
و در روایت دیگری می فرماید: «اشرف الموت قتل الشهاده»؛ «شرافتمندانه ترین مرگ، کشته شدن به صورت شهادت است». V} (همان، ح 9750).{V
برای آگاهی بیشتر ر.ک: کتاب شهید، تألیف استاد مرتضی مطهری.
http://alireza-n.persianblog.com/
|