ولادت و تحصیل
در سال 1259ق .در روستای لاشک در منطقه کجور مازندران، یکی از روحانیان صالح و مورد اعتماد مردم ، صاحب فرزندی شد و او را فضل الله نام نهاد . فضل الله پس از پشت سرگذاشتن دوران کودکی به تحصیل علوم اسلامی رو ی آورد. تحصیلات ابتدایی را در (بلده) ( مرکز منطقه نور ) آغاز کرد. پس از آن به تهران مهاجرت کرد وتحصیلات خویش را تا پایان دوره سطح در آنجا ادامه داد . سپس برای تکمیل دانش خویش به نجف میرزا حبیب الله رشتی و شیخ راضی به تحصیل پرداخت و بعد از مدتی در درس «میرزای شیرازی بزرگ » شرکت کرد. هیبت ، وقار و تیز هوشی استاد ، طلبه جوان را آنچنان شیفته وی ساخت که با هجرت میرزای شیرازی به سامرا، وی نیز حوزه نجف را رها کرد و راهی سامرا شد . حضور مستمر در درس میرزای بزرگ و هشت سال حضور در درس شیخ راضی ومیراز حبیب الله رشتی به همراه پشتکار و مداومت درس و تحصیل ، از شیخ فضل الله مجتهدی برجسته و فقیهی نامدار ساخت .
بازگشت به ایران
موقعیت حساس سیاسی واجتماعی ایران موجب شد تا شیخ فضل الله بااشاره میرزای شیرازی و برای هدایت و پیشوایی جامعه ایران در سال «1303 ق» روانه تهران شود . شیخ فضل الله پس از مهاجرت به تهران ، به اقامه جماعت و تالیف و تدریس علوم اسلامی و حوزوی پرداخت . مهارت او در فقه و اصول و سایر علوم اسلامی و شناخت او از مسائل روز جامعه ، موجب شد تا خیلی زود مورد استقبال و توجه طلاب وروحانیون قرار گیرد .
مجلس درس شیخ در تهران دارای اعتبار و اهمیت فوق العاده ای بود و بسیاری از روحانیان به شرکت در درس او مباهات داشتند و مجتهدان بسیاری در حوزه درس او حاضر و اغلب علمای تهران از افاضات علمی او بهره می بردند. از چنین حوزه تعلیم و تدریسی شخصیت های بزرگواری برخاسته اند، از آ نجمله اند: حاج شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه علمیه قم ، حاج آقا حسین قمی ، آقا سید محمود مرعشی ( پدر آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی ) ، علامه محمد قزوینی و....
تاثیر وی در نهضت مشروطه
با قتل ناصرالدین شاه، فرزندش مظفرالدین شاه که از علم و تدبیر بی بهره بود، به سلطنت رسید. از این رو اوضاع کشور آشفته بود . این اوضاع نابسامان، ملت را تحت فشار قرار داده بود، مردم که یک بار پیروزی در نهضت تنباکو را تجربه کرده بودند، درصدد تغییر وضع موجود برآمدند. از این زمان انجمن هایی برای هدایت مبارزات مردم تشکیل شد که مهم ترین آن انجمن مخفی بود که به وسیله آیت الله طباطبایی اداره می شد. در محرم سال 1323 ه.ق سخنرانان در مجالس مذهبی به انتقاد از دولت پرداختند.درهمین زمان عکسی از «مسیونوژ» بلژیکی که در اداره گمرک ایران کار می کرد با لباس روحانی پخش شد. عالمان ومردم مذهبی این عکس را توهین به جامعه روحانیت دانستند و همین موضوع موجب تظاهراتی در بازار شد... باتحصن رهبران روحانی و مردم در حرم عبدالعظیم (ع) شاه مجبور به پذیرش
خواسته های آنان شد ( مهم ترین آنها اجرای قوانین اسلامی و ایجاد عدالتخانه بود) اما عین الدوله که پذیرش خواسته ها قدرتش را محدود می کرد با خواسته های آنها مخالفت کرد و به زندان و تبعید عدالت طلبان پرداخت . مردم نیز مبارزات خود را تشدید کردند . این امر موجب هجرت روحانیان و عالمان ( آیت الله طباطبایی ، آیت الله بهبهانی وشیخ فضل الله نوری که به حمایت از نهضت عدالتخانه به مبارزان پیوسته بود) به شهر قم شد.
تحصن در سفارتخانه انگلیس
با هجرت روحانیان و عالمان به قم ، دولت استعمار انگلستان فرصت یافت با انتشار شایعه حمله دولت به مردم ، زمینه رابرای تحصن مردم در سفارتخانه اش آماده کند از پیشگامان این تحصن حاج امین الضرب و حاجی شاهرودی و چندنفر دیگر بودند .« معروف بود که این آقایان از ا هل فراموشخانه (فراماسونری) هستند و یک رمز و قراردادی باهم دارند.) از این مرحله، نهضت عدالتخانه که ماهیتی اسلامی داشت با تغییر نام به نهضت مشروطیت مبدل شد و با حمایت دولت انگلستان به پیش رفت و روشنفکران غربزده و فراماسون های وابسته ، در شمار رهبران اصلی آن درآمدند. و بسیاری از مردم نیز بدون آگاهی از ماهیت حکومت مشروطه ، از ان حمایت کردند. به دنبال پذیرش خواست های مبارزان عالمان و روحانیان متحصن در قم به تهران بازگشتندو فرمان مشروطیت و دستور تشکیل مجلس شورای اسلامی به وسیله مظفر الدین شاه صادر شد. اما متحصنین در سفارت انگلستان خواستار تغییر مجلس شورای اسلامی به مجلس شورای ملی شدند و پس از گفتگو و تغییر مجلس شورای اسلامی به مجلس شورای ملی از سفارتخانه خارج شدند پس از آن با انتخاب نمایندگان، در روز یکشنبه هجدهم شعبان 1324ه.ق مجلس افتتاح شد.
تدوین قانون اساسی
در مورد قانون اساسی دودیدگاه متفاوت مطرح بود. روحانیان و در رأس آنها شیخ فضل الله خواهان قانونی بودند که بر پایه اسلام و شریعت باشد و روشنفکران غربزده و فراماسون ها، قانونی همسان قوانین کشورهای غربی می خواستند واین اختلاف که ناشی از دیدگاه فکری و اعتقادی آنهابود ،سرآغاز تفرقه بین دسته های مبارزان شد .... هر چند که با تلاش شیخ و حمایت عالمان نجف اصل نظارت فقها با تغییراتی به عنوان اصل دوم متمم قانون اساسی تصویب شد ، اما او که هر روز شاهد توهین رزونامه ها به دین و ائمه معصومین (ع) بود، دریافت که هیچ تضمینی برای اصل نظارت فقها و تطبیق باشریعت اسلام وجو.د ندارد ، به همین دلیل پیشنهاد کرد: عنوان حکومت «مشروطه مشروعه » باشد.
دراین میان بسیاری از عالمان و روحانیان شهرهای بزرگ و تهران به حمایت از آراء او پرداختند ، اما با این همه ، تبلیغات مشروطه طلبان چنان قوی و گمراه کننده بود که جو سیاسی و اجتماعی به طور کامل موافق با مشروطه خواهان بود و همین موجب شد تا جمعی خواهان تبعید شیخ شوند و گروهی ، حمله به منزل او را طرح ریزی کنند. شیخ فضل الله نیز برای اینکه پیام خود را بهتر به مردم برساند با همراهان خویش به حضرت عبدالعظیم (ع) هجرت کرد و با انتشار روزنامه ای به نام« لایحه»به بیان اهداف خود پرداخت . مجلس که از افشاگری و تبلیغات آنهااحساس خطر می کرد ، با انتشار اطلاعیه ای اعلام کردکه کلمه مشروطه نمی تواند چپیزی مخالف با دین و احکام شرعی باشد . این اطلاعیه که پاسخی در حد گفتار و نوشتار به خواستهای متحصنین بود موجب شد شیخ فضل الله و یارانش حرم را ترک کنند ، و به شهر باز کردند، اما مشروطه خواهان در عمل همان مسیر سابق را می پیمودند . شیخ فضل الله نیز مشغول درس و بحث علوم اسلامی شد و چون گذشته در موضع مخالفت با مشروطه باقی ماند.
سقوط و ظهور دوباره مشروطیت
با مرگ مظفر الدین شاه ، محمد علی شاه که در روسیه پرورش یافته بود ، با خوی استیدادی به سلطنت رسید .او با حکومتی که بر اساس خواست ومنافع انگلستان روی کارآمد موافق نبود .از این رو یه وسیله سربازان دولتی و قزاقان روسی به مجلس حمله کرد . عده ای از نمایندگان کشته شدند و برخی دستگیر و تبعید شدند و بساط مشروطه برچیده شد . خبر حمله به مجلس و کشتن مشروطه خواهان موجب شد تا نیروهای شمال به رهبری سپهدار تنکابنی و نیروهای بخیتاری به رهبری سرداراسعد بختیاری بهبه تهران حمله کرده ، شهر را به تصرف خود درآوردند. با شکست نیروی های دولتی و فتح تهران محمد علی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد.فاتحان تهران مجلسی با عنوان (مجلس عالی در بهارستان) تشکیل داند. این مجلس محمدعلی شاه را از سلطنت خلع و احمد شاه را به پادشاهی برگزیدو بقیه مناصب حکومت را ، بین خود تقسیم کردند. اکثر مشروطه خواهانی که حکومت را بدست گرفتند ازعوامل روسیه و انگلستان بودندو به این ترتیب ( حکومت و مجلس دوم هر دو، به دست فئودال ها و خدمتگزاران به امپریالیسم افتاد.) پیشنهادهای مختلفی به شیخ فض الله رسید که به جایی پناهنده شود اما هر بار با مخالفت شیخ مواجه شدند...
سرانجام
مشروطه طلبان برای انتقام از شیخ فضل الله به منزل وی حمله کردند و با دستگیری و محاکمه وی او را به دار آویختند و پس از مدتی پیکر پاکش را به قم بردند و در یکی از اتاق های صحن مطهر حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپردند./ح |