پرسش:
مراحل عبادت و توجه به معاد چيست؟
پاسخ:
همان گونه كه عبادت مراتب دارد، توجه به معاد هم درجاتي دارد. احاديثي از امامان معصوم(ع) رسيده (نهج البلاغه/حكمت237) كه فرمودهاند: عبادت كنندگان سه گروهند؛ عدهاي را ترس از جهنّم و گروهي را شوق به بهشت و برخي را هم محبت خدا، به عبادت سوق ميدهد. البته اين مراتب در طول يكديگر است، نه در عرض هم؛ كسي كه به خاطر ترس ازجهنّم عبادت ميكند، شوق به بهشت هم دارد منتها خوف از جهنّم، شوق به بهشت را تحت الشعاع قرار داده است. و آن كه شوق به بهشت دارد، ترس از جهنّم هم دارد گرچه تحت الشعاع شوق به بهشت قرار گرفته است.
البته گرچه ممكن است اثبات طولي بودن خوف و رجاء آسان به نظر نرسد، ليكن هر يك از اين دو مرحله نسبت به مرحله سوم كه لقاء الله باشد حتماً طولي است و كسي كه به مرتبه عبادت محبان و پرستش احرار رسيده است، يقيناً خوف و رجاء و هراس و طمع ممدوح را خواهد داشت. كسي كه به خاطر محبت حق عبادت ميكند، ترس از جهنّم و شوق به جنت نيز دارد، ليكن شوق و خوف او تعديل شده و عقل او سايه افكن بر آنهاست؛ وي خوف و رجا را به عنوان مرحله متوسط دارد و چون نفس مطمئنه دارد منتظر لقاء الله است.
در سيره رسول اكرم(ص) همه اين مراحل وجود دارد، گرچه بعضي از آنها تحت الشعاع مرتبه برتر قرار گرفته و به طور مستقل ظهوري ندارد. از اين رو در روايات و دعاهايي كه از آن حضرت نقل شده، گاهي ترس از جهنّم، گاه شوق به بهشت و زماني لقاء الله مطرح است. قرآن كريم هم هر سه موضوع را از آن حضرت نقل كرده است: «قل أَغير الله أَتخذ ولياً فاطر السَموات و الأرض وهو يُطْعِم و لا يُطْعَم قل اني أُمرت أَن اَكون أول مَن أَسلم ولا تَكونَن مِن المُشركين قُل اِني أخاف اِن عصيتُ رَبي عَذاب يَوم عظيم» انعام/14-15. در قسمت اول اين آيه كه به مرحله عاليه عبوديّت اشاره شده است، خداوند به عنوان وليّ و فاطر نظام آفرينش معرفي شده و از اين رو شايسته معبود شدن ميباشد و صاحب چنين عبوديتي است كه ميگويد: «وجدتك أهلاً للعبادة» (بحار186/67)مرحله شوق به نعمت با اين عبارت كه «خداوند منعم و مطعم است» كه كنايه از هرگونه اِنعام الهي است ياد شده و خوف از عذاب با اين تعبير كه «اگر گناه كنم از عذاب روز بزرگ هراسناكم» بيان شده است.
همان طور كه پرستش مبدأ، مراحل مزبور را دارد توجه به معاد هم اين مراحل را داراست. برخي بر اساس هراس از دوزخ و مواقف قيامت و عدهاي براي بهرهوري از نعمتهاي بهشت و گروهي هم به خاطر لقاء الله، كه در حقيقت همان رجوع به مبدأ است، به ياد معادند. در قرآن كريم هر سه مرحله، يعني هم ترس از جهنّم و هم شوق به بهشت و هم لقاء الله و رضوان حق مطرح است: «وَ في الاخرة عَذاب شَديد و مَغفرة مِن الله و رضِوان» حديد/20.
كساني كه به رسول خدا(ص) اقتدا ميكنند درجاتي دارند؛ گروهي در هراس از دوزخ، گروهي در شوق به بهشت و برخي هم كه اوحدي از انسانها هستند در رسيدن به لقاء الله به آن حضرت اقتدا ميكنند. چنين گروهي ميگويند: «هبني_ يا الهي_ صَبرت عَلي حَرّ نارك فَكيف أصبر عن النظر الي كَرامتك» (مفاتيح الجنان/دعاي كميل). عذاب فراق همانند لذت وصال، قابل قياس با عذاب جهنّم و يا لذت بهشت نيست./ح
|