انسان بايد ظواهر شرع را به طور جدّ مراعات كند. حفظ ظواهر شرع با تلاش به مراعات احكام آن تحقق مییابد. و از آن گذشته او بايد به اعمال باطني چون اصلاح نيّت و قلب مبادرت ورزد.
اهميّت مراقبت در کلام استاد بزرگ عرفان،آيت الحقّ مرحوم ملاحسین قلی همدانی (اعلی الله مقامه الشریف)
آنقدر مراقبت از احوال و حالات و رفتار خویش ضرورت دارد که آخوند همداني(رضوان الله تعالی علیه) فرمود: «اگر بي مراقبت مشغول به ذكر و فكر بشود، بي فايده خواهد بود. اگر چه حال هم بياورد. چرا كه آن حال دوام پيدا نخواهد كرد. گول حالي را كه ذكر بياورد، بيمراقبت نبايد خورد.»1
«حال» در اصطلاح عرفان به کیفیّت موقّتی گويند که دوام نداشته، سريع حاصل گشته و به زودی رخت بر میبندد. در برابر واژه «حال»، واژه «مقام» قرار گرفته كه از ثبات و پايداري برخوردار است. براي اینکه حال تبدیل به مقام گردد، بر سالک است که مراقبت را جدّی كند.
در نهايت، جناب آخوند(رحمه الله) فرمود: «ثم العجل، في... المراقبه»؛2 سپس، در مراقبت تعجيل كن!
مراقبت بر اعمال
انسان سالك بايد ظواهر شرع را به طور جدّ مراعات كند. حفظ ظواهر شرع با تلاش به مراعات احكام آن تحقق مییابد. و از آن گذشته او بايد به اعمال باطني چون اصلاح نيّت و قلب مبادرت ورزد. در اين مقام به بیان مراقبتهاي ظاهري عنایت ورزیدهایم تا که این امور بتواند موجب احيای قلب گردد. ديدگاه جناب آخوند (اعلياللهمقامه) بر همين مبنا استوار گشته، سپس او به انجام امور باطنيّه پرداخته که انشاءالله به آن اشارهاي خواهيم داشت.
مراقبت بر اعمال ظاهر
1. مراقبت بر وضوي دائم: دائم الوضو بودن یکی از بهترینهاست که آخوند همداني(ره) فرموده: «و دائماً با وضو باشد، و اگر بعد از هر وضو، دو ركعت نماز بكند، بسيار خوب است.»3 اين بيان ايشان بر گرفته از يك حديث قدسي است كه از اهل بيت(عليهمالسلام) روایت شده است.
2. كنترل زبان: مرحوم ملكي تبريزي(ره) از قول استاد خويش جناب همداني(ره) اينگونه گزارش دادهاند: «[ايشان] ميفرمود: «و البته در حفظ لسان، ... اهتمام زياد نمايد.»4، این نیز از بیان امام صادق(علیهالسلام) برگرفته شده که حضرت فرمودهاند: اگر به تو گویند که گفتن نقره است، بدان که نگفتن طلا است.5
3. پرهيز از دوستي با اهل غفلت: غفلت از خطرات راهی است که برای نجات از آن باید از غافلان دوری کرد. مرحوم ملكي تبريزي(ره) از قول استاد خويش جناب همداني(ره) اين گونه گزارش دادهاند: «[ايشان] ميفرمود: «و البته در ... مجانبت اهل غفلت، اهتمام زياد نمايد.»6
4. آزار نرسانيدن به مردم: جناب آخوند همداني(ره) ميفرمايند: «بسيار ملتفت باشد كه به هيچ وجه، اذيّتش به غير نرسد.»7 سالك توجّه داشته باشد كه گذشته از حرمت آزار اين و آن، انسان از چشم خداوند متعال ميافتد و اين آسيب، عجيب سلب توفيق در عبادت و بندگي را به همراه خواهد آورد. پس زنهار كه آن را سبك بشماري! پس دیگر آزار مباش!
5. برآوردن حوائج مسلمانان: نه تنها اذیّت و آزار نداشته باش که خیر خود را از دیگران دریغ مدار. جناب آخوند(ره) فرمود: «و در قضاي حوايج مسلمين، لاسيّما (به ويژه) علما و لاسيّما اتقيائهم (اهل تقواي ايشان)، سعي بليغ نمايد.»8 اين شيوه خود جلب توفيق كرده تا آنجا كه لحظه به لحظه عمر با بركت به پيش خواهد رفت تا انسان را به وصلت واقعي كوي دوست منتهي سازد.
مراقبت بر اعمال باطنی
ترديدي نيست كه اصلاح درون به مراتب از اصلاح برون سختتر و ارزشمندتر است. و البته این صرف وقت بيشتر و دقّت فزونتري را طلب ميكند. از اين رو، جناب آخوند (اعلياللهمقامه) بر اصلاح درون پس از برون التفاتي ويژه و شايسته به خرج دادهاند. تا كه سالك –انشاءالله- در خطّ صحيح گام نهاده و طيّ طريق كند.
هنگام مراقبت
چون در حالت خواب مرتكب گناهي نميشويم، جناب آخوند همداني (اعلياللهمقامه) مراقبه اين هنگام را استثناء فرموده و درباره آن سخني ندارند. ولي براي بقيّه ساعات بيداري انسان برنامه دادهاند. ايشان ميفرمايند: «وَ اشتَغِل بِتَمَامِ الجِدِّ اِلَي المُراقَبَةِ مِن اوَّلِ قِيامِكَ مِن نَومِكَ فِي جَميعِ آنَاتِكَ الَي نَومِكَ.»؛9 و با كوشش تمام از ابتداي بيدار شدنت از خواب، در همۀ لحظهها تا زمان خوابيدن، به مراقبت مشغول شو!
پس همين كه از خواب برخواستي تا زمان بيداريات را لحظه به لحظه به دقّت از خويشتن مراقبت كن! هميشه دشمن درون، يعني نفس و دشمن برون، يعني شيطان را در كمين خود بدان كه هر لحظه ممكن است انسان را طعمه خود قرار دهد.
البته اوّل بايد مراقبتهاي او با نگرشي كلّيتر انجام پذيرد و آرام آرام به جزئيّات گرايش يابد. توقّع نيست كه همان روز اوّل تمام لحظه لحظه شبانه روز را بتوان با مراقبت تامّ و تمام همراه كرد، ولي بايد به اين سمت و سو خود را جهت دهي كرد.10
---------------
پی نوشت ها:
1. اميري، ياور، چهل نامۀ عرفاني، ص17.
2. شیخ محمّد بهاری، تذكرة المتقين، ص197.
3. اميري، ياور، چهل نامۀ عرفاني، ص16-17، و نيز چلچراغ سالكان، ص 136.
4. سيد محمد حسين حسيني تهراني، توحيد علمي و عيني در مكاتيب حكمي و عرفاني، انتشارات حكمت، 1410ق.، ص 32-33.
5. بحارالانوار، ج 1، فصل 17، چ 1، روایت عنوان بصری.
6. سيد محمد حسين حسيني تهراني، توحيد علمي و عيني در مكاتيب حكمي و عرفاني، ص 32-33.
7. اميري، ياور، چهل نامۀ عرفاني، ص 16- 17، و نيز چلچراغ سالكان، ص 136.
8. اميري، ياور، چهل نامۀ عرفاني، ص 16- 17، و نيز چلچراغ سالكان، ص 136.
9. شیخ محمّد بهاري، تذكرة المتقين، ص 178.
10. اين شيوه را كه سيري تدريجي در سلوك است، از حضرت آيه الله آقاي حاج شيخ علي آقا پهلواني (سعادت پرور) (رضوان الله تعالي عليه) برگرفتهایم.
منبع: باعرشیان، ملاحسین قلی همدانی، آقاتهرانی، به زودی چاپ می شود. |