مقدمه
تربيت عبارت است از شکوفا سازي استعدادها و جهت دهي آن به سوي کمال مطلوب. تربيت ضروري ترين نياز انسان در زندگي است. انسان بدون تربيت صحيح ره به جايي نمي برد، نه از باغ زندگي خويش ميوه شيرين مي چيند و نه کام انسانهاي ديگر را از ثمرات درخت وجود خود شيرين مي کند؛ و بالاتر آنکه نه به درک معناي انسانيت نايل مي آيد و نه به فتح قله هاي رفيع انسانيت دست مي يازد. بدين جهت تربيت عاليترين هدف پيامبران و اساسي ترين پيام کتب و اولين و ضروري ترين وظيفه والدين است. ضرورت و اهميت تربيت، والدين را بر آن مي دارد که به اين مسووليت بزرگ ارجي دو چندان نهند؛ براي ايفاي درست آن خود را به صلاح و آگاهي از روش و فنون تربيت مجهز بسازند و با الگو گرفتن از مربيان موفق در انجام دادن اين وظيفه مهم بکوشند. بي شک معصومان عليهم السلام موفق ترين مربيان و سيره قولي و عملي آنها مطمئن ترين الگو براي والدين در امر ظريف و پرپيچ و خم تربيت است. اين مقاله بر آن است تا نکاتي از سيره تربيتي امام رضا(ع) در تربيت فرزند را يادآوري کند و گامي، هر چند ناچيز، در ترويج معارف اهل بيت بردارد. سيره تربيتي امام رضا(ع)، با توجه به سفر آن حضرت به خراسان و دوري از کانون خانواده و نيز تک فرزندي چنانکه برخي از بزرگان قايلند بسيار قابل توجه است؛ چرا که تربيت فرزند يگانه آن هم از راه دور شيوه اي خاص مي طلبد..
تدریجی بودن تربیت
تربيت جرياني مستمر و فعاليتي تدريجي است که نه مرز مي شناسد و نه زمان و مکان؛ بلکه به درازاي عمر است و به پهناي ابعاد و جودي عالم اکبر، يعني انسان. درخت تربيت زود ثمر نمي دهد و نبايد انتظارداشت يک شبه يا چند ماهه در امر ظريف و پيچيده تربيت معجزه انجام گيرد؛ بلکه بايد از سالها قبل از تولد زمينه تربيت صحيح را فراهم کرد و بعد از تولد، بتدريج با صبر و حوصله، به انجام آن پرداخت. در سيره ائمه اطهار عليهم السلام و ديدگاههاي آنان مسايلي چون انتخاب همسر شايسته، لزوم رعايت آداب ازدواج، توجه به مواقع و شرايط انعقاد نطفه، مراقبتهاي ايام بارداري و ... حکايت از اين نکته مهم دارد. الف) انتخاب همسر صالح و شايسته صفوان بن يحيي از امام رضا(ع) نقل کرده است که فرمود: هيچ سودي براي مرد بهتر از همسر صالح، که هنگام ديدن وي شوهر خوشحال شود و در غياب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد، نيست. همچنانکه زن بايد صالح و شايسته باشد، مرد نيز بايد شايسته باشد. بر والدين است که به کمک دخترانشان، شوهران شايسته و صالحي براي آنان انتخاب کنند. حسين بن بشار واسطي مي گويد: خدمت امام رضا(ع) نامه نوشتم که يکي از بستگانم از دخترم خواستگاري کرده است، ولي مرد بد اخلاقي است. [آيا صلاح هست که دخترم را به ازدواج او در آورم؟] حضرت فرمود: اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواج او در نياور. ب) رعايت آداب ازدواج بعد از انتخاب همسر شايسته، در طليعه ازدواج بايد مهم ترين هدف ازدواج، که همان تربيت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد و ياد خداوند متعال ميهمان قلبهاي پاک زن و مرد بوده و آنها بايد، ضمن رعايت ساير آداب نکاح، از خداوند فرزند سالم و صالح طلب کنند. در کتاب شريف فقه الرضا، که به حضرت رضا(ع) منسوب است، در مورد اولين برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنين آمده است: هنگامي که زن به خانه تو وارد شد، پيشاني اش را بگير؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفته ام و با ميثاق تو بر خود حلال کرده ام؛ پروردگارا، از او فرزند با برکت و سالم روزي ام کن و شيطان را در نطفه ام شريک مساز و سهمي براي او قرار مده.» ج) مراقبتهاي ايام بارداري بعد از انعقاد نطفه، مراقبتهاي ايام بارداري بسيار مهم و ضروري است. توجه به وضعيت رواني همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نيز تغذيه مناسب و سالم از ضرورتهاي اين دوره است. علاوه بر غذاي سالم و مقوي، استفاده از برخي ميوه ها و خوراکيها مي تواند در آينده کودک و شخصيت و صفاتش مؤثر باشد، بدين جهت، معصومان عليهم السلام بهره گيري از برخي خوردنيها در ايام بارداري توصيه کرده اند. محمد بن سنان از امام رضا(ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «همسران باردارتان را کندر دهيد؛ اگر حمل آنها پسر باشد، پاکيزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زيبا مي شود و نزد شوهرش منزلت مي يابد.» ناگفته پيداست که اين نوع خوراکيها علت تامه پديد آمدن اين صفات نيست و عوامل ديگر هم مؤثر است.
اولین گام
بعد از تولد، کودک قدم به جهاني نو مي گذارد. در اولين گام بايد آواي توحيد را در گوش نوزاد زمزمه کرد، فضاي هستي اش را از نسيم خوش توحيد و بندگي عطرآگين ساخت و با افشاندن بذر توحيد سرزمين وجودش را از لاله هاي زيباي ذکر الهي سرشار کرد. امام رضا(ع) فرمود هنگام تولد فرزند درگوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگوييد.
نامگذاری
هر واژه اي حکايت از معنايي مي کند. زيبايي و رکيک بودن واژه ها بستگي مستقيم به معناي آنها دارد. گرچه معنا امري اعتباري است و در نامگذاري چندان مورد توجه نيست؛ ولي هنگام به کار بردن آنها معاني ناخودآگاه تداعي مي شود. نام نيکو مايه سربلندي و افتخار و نام زشت باعث سرشکستگي و احيانا احساس حقارت است. زيرا نام تا پايان عمر با انسان همراه است و فرد همواره با آثار خوب و بدش مواجه است. ائمه طاهرين عليهم السلام هم خود نامهاي نيکو براي فرزندانشان بر مي گزيدند و هم ديگران را بدين امر سفارش مي کردند. امام هشتم شيعيان نام نيکوي محمد را بر فرزند دلبندش نهاد و از تاثير اين نام نيکو چنين پرده برداشت: «خانه اي که در آن نام محمد باشد، روز و شبشان را با خير و نيکي به پايان مي رسانند.»
مراقبت از کودک
نوزاد انسان گلي نو رسيده است که بتدريج به رشد و شکوفايي مي رسد. به ثمر نشستن گل به مراقبت دائمي باغبان نياز دارد. والدين، بويژه مادر، باغبانان دلسوز زندگي اند و گلهاي معطر زندگيشان به مراقبت همه جانبه آنان نياز دارد. مراقبت از سلامت جسماني، تغذيه مناسب، تامين آرامش و سلامت رواني و تامين نيازهاي عاطفي نوزاد در رشد جسماني، عاطفي و تکامل معنوي اش تاثير بسزا دارد. به ويژه در نخستين روزهاي زندگي که نوزاد، به خاطر بيگانگي با محيط جديد و ضعف و ناتواني، به مراقبت و توجه افزونتر نيازمند است. حکيمه خواهر امام رضا(ع) گفته است: وقتي زمان وضع حمل خيزران، مادر حضرت جواد(ع)، رسيد، حضرت رضا(ع) مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پيش او حاضر باش و همراه او و قابله درون اتاق برو. آنگاه حضرت چراغي در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع حمل خيزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گرديد. در اين وضيعت بوديم که حضرت جواد(ع) به دنيا آمد در حالي که بر روي او چيز نازکي مانند پارچه بود، نورش تمام اتاق را روشن کرد و ما به آن نگاه مي کرديم. آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا کردم. در اين هنگام امام رضا(ع) آمد، در اتاق را باز کرد، جواد(ع) را گرفت، در گهواره گذاشت و به من فرمود: «يا حکيمه الزمي مهده »؛ حکيمه مراقب گهواره اش باش ...
کودک و سلامتی
از ويژگيهاي دين اسلام تاکيد بر پرورش همه ابعاد زندگي انسان است. هر چند در تربيت اسلامي پرورش ابعاد معنوي هدف اصلي و نهايي است ؛ اما دستيابي به آن هدف بزرگ در پرتو داشتن جسمي سالم و رواني با نشاط امکان پذير است. در سيره تربيتي امام رضا (ع) ، علاوه بر تاکيد بر ساير ابعاد، به رعايت بهداشت، تغذيه سالم و نيز عوامل غير مادي مؤثر در سلامتي مانند صدقه و عقيقه توجه خاص شده است. آن حضرت، در بخشي از مطالبي که براي مامون نوشت، چنين نگاشت: عقيقه کردن براي پسر و دختر، نامگذاري، تراشيدن موهاي سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا يا نقره صدقه دادن لازم است. در سخن ديگري به نقل از پيامبر اکرم(ص) فرمود: فرزندانتان را در روز هفتم ختنه کنيد؛ زيرا ختنه باعث پاکي بيشتر و رشد سريعتر آنان مي شود. علاوه بر اينها، تغذيه سالم و مقوي فرزند مورد توجه حضرت بود. يحيي صنعاني مي گويد: در مني بر حضرت رضا(ع) وارد شدم، در حالي که جواد(ع) در دامان حضرت نشسته بود و حضرت به او موز مي داد.
صحبت با کودک
قدرت درک کودک اندک است و توان فهم معاني کلمات را ندارد. در عين حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدين به اوست. کودک اين توجه را نوعي اظهار محبت و ابراز عاطفه مي داند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخند و زماني با حرکات دست و پا به آن پاسخ مي دهد. علاوه بر اين، مشاهده چگونه سخن گفتن والدين، به ويژه حرکات لب، زمينه مساعدي براي آموزش سخن گفتن کودک پديد مي آورد. کليم بن عمران مي گويد: به امام رضا(ع) گفتم: از خدا بخواه به تو فرزندي دهد. حضرت فرمود: من صاحب يک فرزند مي شوم و او وارثم خواهد شد. هنگامي که امام جواد(ع) به دنيا آمد، حضرت رضا(ع) به اصحابش فرمود: فرزندي به دنيا آمد که شبيه موسي بن عمران شکافنده درياست و مانند عيسي بن مريم مادرش پاک و مطهر است. راوي در ادامه مي گويد: و کان طول ليلته يناغيه في مهده؛ حضرت در تمام طول شب با او صحبت مي کرد.
محبت
محبت داروي شفابخش دردها، تسکين دهنده قلبهاست و بهترين راه حل مشکلات و نا سازگاريهاي تربيتي است. حبت بجا، در هر مکان و زمان و در هر مقطع و سن، وسيله اي کارآمد و مؤثر است. همگان، در هر سن و موقعيت، به عاطفه و محبت نيازمندند؛ اما کودکان، نوجوانان و جوانان بيش از ديگران تشنه جام زلال محبتند. رفتار نابجا و ناقصشان را محبت اصلاح مي کند و ناسازگاري و پرخاشگري نابجايشان را داروي محبت از ميان مي برد. آري، با محبت مي توان بسياري از گره ها را گشود و راههاي ناهموار را هموار کرد. امام رضا(ع) از اين شيوه مؤثر تربيتي به شکلهاي گوناگون بهره مي گرفت. گاهي اوج محبت خود را در قالب جمله زيباي «بابي انت و امي » (پدر و مادرم به فدايت) نشان مي داد و زماني او را در آغوش مي گرفت، به سينه خود مي فشرد و مي بوسيد. اباصلت مي گويد: هنگامي که جواد(ع) بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا(ع) از بستر برخاست، به سوي او رفت، دست برگردنش انداخت، او را به سينه فشرد، ميان دو چشمش را بوسيد و با او سخن گفت... محبت کليد حل بسياري از مشکلات تربيتي است. گاهي والدين در مقابل اصرار زياد کودکان بر خواستهاي غير معقول يا غير ممکن، رفتاري تند و نامناسب ابراز مي کنند؛ ولي حتي در چنين موقعيتي رفتار محبت آميز مناسبتر و مؤثرتر است. اميه بن علي نقل مي کند: در سالي که امام رضا(ع) حج به جاي آورد و سپس به خراسان رفت، من در مکه همراه امام(ع) بودم و امام جواد(ع) نيز همراهش بود. امام(ع) با خانه کعبه وداع کرد. وقتي طوافش تمام شد، به طرف مقام [ابراهيم] رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد(ع) که خردسال بود، بر دوش موفق(غلام حضرت) طواف داده مي شد. جواد(ع) به طرف حجر [اسماعيل] رفت، در آنجا نشست و اين امر مدتي طول کشيد. موفق به او گفت: جانم به فدايت باد، برخيز. او فرمود: برنمي خيزم تا وقتي که خدا بخواهد و در چهره اش غم نمايان شد. موفق خدمت امام رضا(ع) آمد و گفت: جانم به فدايت باد، جواد(ع) در حجر نشسته، برنمي خيزد. امام رضا(ع) به طرف جواد(ع) آمد و فرمود: برخيز، اي حبيب من. جواد(ع) فرمود: چگونه برخيزم، در حالي که شما با کعبه چنان وداع مي کنيد که گويا هرگز به سويش باز نمي گرديد! [براي بار سوم] امام رضا(ع) فرمود: برخيز، اي حبيب من. جواد(ع)برخاست. از اين حديث شريف در مي يابيم که امام رضا(ع) در مقابل اصرار جواد(ع)هرگز به او تندي نکرد؛ بلکه با جملات محبت آميزي چون «قم يا حبيبي » و صبر و حوصله فرزند خردسالش را قانع کرد.
احترام
بي شک هر انساني در هر مقطع سني، با توجه به برداشتي که از ارزش و منزلت خويش دارد، براي خود احترام و شخصيت قايل است. هر انساني خود را دوست دارد و دوست دارد که مورد احترام ديگران واقع شود. کودک و نوجوان نيزهر چند به رشد اجتماعي و عقلاني کافي نرسيده است؛ اما براي خود احترام قايل است. بدين جهت رفتار احترام آميز والدين و مربيان نقش مؤثري در تربيت و رشد او دارد. امام رضا(ع) براي جواد(ع) احترام بسيار قايل بودند و از اين شيوه مؤثر در تربيت فرزند بسيار بهره مي برد. محمد بن ابي عباد، که به تصويب فضل بن سهل امور نگارش حضرت رضا (ع) را به عهده گرفته بود، مي گويد: حضرت رضا (ع) همواره از فرزند بزرگوارش محمد با کنيه [ که نزد عرب علامت بزرگداشت و احترام است ] نام مي برد و مي فرمود: ابوجعفر به من چنين نوشت و من به ابوجعفر چنين نوشتم. با آنکه امام جواد (ع) در مدينه به سر مي برد و کودکي بيش نبود، حضرت رضا(ع) وي را بسيار احترام مي کرد و نامه هايي که از حضرت جواد به وي مي رسيد، با کمال بلاغت و نيکويي پاسخ مي داد ...
تشویق
تشويق در تربيت کودک و نوجوان بسيار مؤثر است. تشويق بجا و مناسب در فرزندان ايجاد انگيزه و شوق مي کند و آنان را براي انجام کارهاي بزرگتر آماده مي سازد. در واقع تشويق نردبان پيشرفت و موفقيت آنهاست. بدين جهت اين شيوه نيز مورد توجه حضرت رضا(ع) بود. زکريا بن آدم مي گويد: خدمت امام رضا(ع)بودم که حضرت جواد(ع) را نزد ما آوردند. او، که حدود چهار ساله بود، دستها را بر زمين نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند کرد و به فکر فرو رفت. امام رضا(ع) به او فرمود: جانم به فدايت باد، در چه موضوعي چنين انديشه مي کني؟ فرمود: در آنچه نسبت به مادرم فاطمه(س) انجام داده اند. به خدا قسم، آنها را از قبر بيرون مي آورم، مي سوزانم و خاکسترشان را به دريا مي ريزم. امام رضا(ع) [در مقابل کار نيکويش]او را به خود نزديک ساخت، بين دو چشمش را بوسيد و فرمود: پدر و مادرم به فدايت باد، تو براي امامت شايستگي داري.»
نظارت والدین
رضا (ع) که به سبب ستم فرمانروايان ناگزير مدتي دور از وطن و خانواده به سر برد، به شکلهاي گوناگون همچون نامه و پيامهاي شفاهي از دور بر وضعيت فرزندش جواد (ع) نظارت مي کرد و راهنمايي هاي لازم را به وي ارائه مي دادند. چنانکه پيش از رفتن به خراسان درباره فرزندانش آنچه شايسته مي نمود، سفارش کرد. اشاره به دو نمونه از رفتار آن حضرت در اين زمينه بسيار سودمند مي نمايد: الف) قبل از سفر ابي محمد وشاء از امام رضا(ع) نقل کرد که حضرت فرمود: هنگامي که خواستم از مدينه به سوي خراسان حرکت کنم، اهل و عيال خود را جمع کردم و از آنها خواستم که با صداي بلند بر من بگريند. سپس دوازده هزار دينار بين آنها تقسيم کردم و گفتم: من هرگز به سوي شما بر نمي گردم. سپس دست جواد(ع) را گرفتم، وارد مسجد پيامبر (ص) شدم، دست او را بر قبر گذاشتم و از رسول خدا(ص) نگهداري اش را طلب کردم. جواد (ع) [راز کارم را] دريافت و گفت: پدر و مادرم به فدايت، به سوي دشمن مي روي؟ حضرت همه وکلاء و خدام خود را سفارش کرد که به سخنان جواد(ع) گوش فرا دهند، از او اطاعت کنند، با او مخالفت نورزند و بعد از وفات من به وي بگروند. و آنها را آگاه کردم که او امام بعد از من و جانشين من است ... ب) بعد از سفر ابن ابي نصر مي گويد امام رضا(ع) در نامه اي به حضرت جواد(ع)چنين نوشته بود: اي اباجعفر، به من اطلاع دادند که خدام، هنگام خروج شما از خانه، شما را از در کوچک بيرون مي برند و اين به خاطر بخل آنهاست تا از شما به کسي خيري نرسد؛ [فرزندم] به حقي که بر گردن تو دارم، از تو مي خواهم که ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامي که خواستي از خانه خارج شوي،همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر که از تو چيزي خواسته، عطا کن. اگرعموهايت از تو طلب کمک کردند، کمتر از پنجاه دينار عطا نکن و بيشتر از آن به اختيار توست. اگر از عمه هايت کسي از تو کمک خواست، کمتر از بيست و پنج دينار مده و بيشتر از آن به اختيار توست. [فرزندم،] اين سفارش من به خاطر رشد و رفعت مقام توست، پس به ديگران انفاق کن و از خداي صاحب عرش، ترس فقر و تنگدستي نداشته باش.
خوداتکایی
توجه به استقلال و خوداتکايي از نکات مهم تربيتي است. همگام با رشد جسماني و افزايش سن، توقعات و انتظارات مردم از کودک افزايش مي يابد و او بايد خود را براي ايفاي نقش در جامعه آماده سازد. از طرفي وابستگي فرزند به والدين، به ويژه پدر، نه مطلوب است و نه همواره ممکن. زيرا امکان پيش آمدن موقعيت ويژه و محروم شدن فرزند از کمک والدين انکارناپذير است. بنابراين، والدين بايد ضمن نظارت صحيح و حساب شده به تدريج زمينه استقلال و خوداتکايي را در فرزندانشان به وجود آورند و باواگذاري مسووليت بدانان قدرت اداره زندگي را در آنها تقويت کنند. از نکات بسيار زيباي سيره تربيتي امام رضا(ع) توجه به اين امر مهم است. آن حضرت به خوبي براي فرزندش جواد(ع) آينده نگري فرمود و چون مي دانست فرزندش در نوجواني مسووليت بزرگ رهبري جامعه اسلامي را به عهده مي گيرد با واگذاردن مسووليتها به وي قدرت مديريت و رهبري را در او تقويت کرد. امام هشتم(ع)، هنگامي که درمدينه بود، اداره امور خويش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد(ع)، با اينکه کودک و نوجوان بود، به خوبي از عهده اين امر برآمد. حنان بن سدير مي گويد: ... پيوسته حضرت جواد(ع) با اينکه کودک و نوجوان بود، اداره امور حضرت رضا(ع) را در مدينه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهي مي کرد و هيچ يک از خدمتگزاران با وي مخالفت نمي کرد. اين سخن بدان معناست که حضرت جواد(ع) به خوبي مديريت مي کرد و آنها با او مخالفت نمي کردند.
پرورش بعد عقلانی
تربيت بايد همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلاني و شکوفا ساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند يکي از مهمترين ابعاد تربيت است. منطقي بار آوردن فرزند سبب مي شود درست بينديشد، منطقي تصميم بگيرد، منطقي رفتار کند و در صورت لزوم، بي هيچ هراسي از ديدگاهها و رفتارهاي خود دفاع کند. سيره تربيتي حضرت رضا(ع) از اين منظر نيز الگويي کامل براي همه رهروان آن حضرت است. بنان بن نافع نقل مي کند که روزي مامون از جايي که حضرت جواد(ع) با کودکان بازي مي کرد، مي گذشت. کودکان از ترس ميدان بازي را ترک کردند و تنها جواد(ع) آنجا ايستاد. مامون از او پرسيد: چرا همراه بچه ها فرار نکردي؟ فرمود: گناهي مرتکب نشدم تا از ترس بگريزم و جاده هم تنگ نيست تا آن را برايت باز کنم، از هر جا مي خواهي عبور کن. مامون [از اين پاسخ تعجب کرد و] پرسيد: تو کيستي؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب عليهم السلام هستم ...
منبع:akhlagh.net
|