شبهه:
در مورد اربعين حسيني حضرت زينب كبري از وقتي كه به اسارت گرفته شده تا به شام رسيد و به كربلا برگردند بيشتر از ۴۰روز طول مي كشد پس بازگشت اهل بیت در اربعین اشتباه است.
پاسخ:
در مورد اينكه مسير كوفه تا شام بيشتر از 40 روز طول مي كشيده نيز بايد ابتدا مسير كاروان مشخص گردد تا بعد در مورد طول زمان سفر بتوان نظر داد لذا در اين مورد بايد گفت: يكي از مسائل مبهم و نامشخص در تاريخ عاشورا، تشخيص مسير حركت كاروان اهلبيت از كوفه به دمشق است. منابع تاريخي متقدم، هيچ خبر معتبري كه مسير حركت كاروان اسرا از كوفه به سوي شام را، مشخص كند، گزارش نكردهاند، اما با مراجعه به منابع تاريخي كهن و نقشههاي جغرافياي اين منطقه، به اين نتيجه ميتوان رسيد كه در آن زمان، در مجموع، سه مسير براي رسيدن به شام وجود داشته است :
مسير اول : مسير سلطاني و آباد بوده كه از كنار برخي شهرها ميگذشته است. اين همان راهي است كه محدث نوري با استشهاد به گفتة عمادالدين طبري از آن سخن به ميان آورده است. همچنين يكي از محققان معاصر، با بررسي و مطالعه در اين باره، مسير حركت كاروان اهلبيت به شام از اين راه را، چنين نوشته است:
تَكْرِيت، مَوْصِل، لَبّا، كُحَيْل، تَلّ اعْفَر، نَصِيبِين، حَرّان، مَعَرَّةُ النُّعمَان، شِيزَر، كَفَرطاب، حَماة، حِمْص و دمشق.(1)
فرهاد ميرزا، از شهرهاي اين مسير، با تفصيل بيشتري چنين ياد كرده است :
حَصّاصَه، تَكْرِيت، اَعْميٰ، دِيْر عُرْوَة، صَلِيتا، وَادِي الْفَحْلَة، وَادِي النَّخلَة، اَرْمِينِياء، لَيْنا، كُحَيْل، جُهَيْنَه، مَوْصِل، تَلّ اعْفَر، سِنْجَار، نَصِيبِين، عَيْنُ الْوَرْدَة، رَقَّه، جَوْسَق، بِشْر، بِسْر، حَلَب، سِرْمِين، قِنِّسْرِين، مَعَرّةُ النُّعْمان، شِيزَر، كَفَرطاب، سِيبْوَر، عَقْر، حَماة، حِمْص، بَعْلَبَك و دمشق.(2)
بنابراين مسير، به نظر ميرسد، كاروان اسرا براي رسيدن به دمشق از راه تكريت به شمال عراق رفته و سپس وارد ايالت جزيره (شمال عراق كنوني و شمال شرقي سوريه) گرديده است. پس از آن از راه مَوْصِل به «نَصِيبِين» رفته و در نوار مرزي كنوني تركيه و سوريه، به «حرّان» رسيدهاند. سرانجام با طي كردن مسير حدود 1500 كيلومتري و در نهايت عبور از مناطق غربي سوريه و پشت سر گذاشتن مناطق و شهرهايي همانند حلب، معرةالنعمان، حَماة و حِمْص، وارد دمشق شدهاند.
مسير دوّم : مسير مستقيم كوفه به شام است كه از منطقة باديةالشام ميگذرد. عبور كاروان اهلبيت از اين راه با قرائن و شواهد تاريخي همسو و موافق نيست، چنان كه با اين جمله از سخنان حضرت زينب خطاب به يزيد، سازگار نيست: «اَمِنَ الْعَدْلِ يَابْنَالطُّلَقاءِ تَخديرُكَ حَرائِرَكَ وَ اِمَائَكَ وَ سَوْقُكَ بَناتِ رَسُولِ الله سَبايَا قَد هَتَكْتَ سُتُورَهُنَّ وَ اَبْدَيْتَ وُجُوهَهُنَّ تَحدُوا بِهِنَّ الاعداءُ مِن بَلَدٍ اِلي بَلَدٍ وَ يَسْتَشْرِفُهُنَّ اَهْلُ الْمَناقِلِ...»(3) اي فرزند آزاد شدگان، آيا از عدالت است كه زنان و كنيزانت را در سرايت در پشت پرده جاي دهي، اما دختران رسولخدا را (در ميان نامحرمان) به صورت اسير حاضر نمايي كه پوشش آنان مورد تعرض قرار گيرد و صورتهايشان نمايان باشد و دشمنان، آنان را از نقطهاي به نقطة ديگر ببرند و كوچ گزينها آنان را ببينند...
بديهي است كه اگر مسيركاروان اسرا از صحراي سوزان و بدون آبادي باديةالشام بود، حضرت زينب ميبايست از تشنگي و گرسنگي طفلان امام و ديگر همراهان و مسائلي از اين قبيل، انتقاد و شكايت كند، نه از گذشتن از شهرها و قرار گرفتن در معرض ديد بيگانگان به عنوان اسير.
افزون بر اين، در گزارش ابناعثم و خوارزمي در بارة مسير حركت از كوفه به شام، تصريح شده است كه اسراي اهل بيت همانند اسيران ترك و ديلم، از نقطهاي به نقطة ديگر برده شدند.(4)
مسير سوّم : مسير معمول و مرسوم بين كوفه و شام است، يعني مسيري كه از ساحل غربي رود فرات و از شهرهايي چون انبار، هيت، قرقيسيا، رقّه و صفين ميگذرد. و چنانكه در نقشهها ملاحظه ميشود، پس از صفين در ساحل فرات، به حلب منتهي ميشود و بعد با بخشي از راه سلطاني (حَماة، حِمْص و دمشق) مشترك ميشود. اين راه، همان راهي است كه سپاه اميرالمؤمنين براي جنگ با معاويه آن را پيمود.(5) همچنين لشكريان معاويه (در رويارويي با سپاه امام حسن) براي رسيدن به مَسْكِن، از اين راه عبور كردند. اين مسير نه به درازي و طولاني مسير سلطاني است و نه مشكلات مسير كوير بيآب و سوزان را دارد. بنابراين به نظر ميرسد انتخاب اين مسير ميانه، از احتمال بيشتري برخوردار باشد. البته شواهد موجود و نقل كراماتي كه در خصوص سر امام و اهلبيت در شهرهاي حَلَب، قِنِّسرِين، حَماة، حِمْص و دير راهب نقل شده است، به اين دليل كه مشترك بين دو مسير سلطاني و ميانه است، نميتواند شاهدي براي يكي از دو راه به شمار آيد، اگرچه در صورت قوت آنها، دليلي ديگر، بر منتفي بودن مسير حركت كاروان از راه باديةالشام است.
از آنچه گذشت، روشن شد كه اگرچه احتمال رفتن اهلبيت به شام از مسير اول منتفي نيست، اما دلايل متقن و شواهد محكم بر اين امر وجود ندارد، بنابراين ديگر نوبت به محاسبات مسافت بين دو منطقه شام و عراق و بررسي طول اين مسير نميرسد. هم چنان كه احتمال مسير سوم به سبب كوتاهي و معمول و مرسوم بودن آن، بيشتر است. افزون بر اين شواهد تاريخي زيادي هست حاكي از اين كه برخي از افراد، فاصلة بين كوفه تا شام را حدود ده روز و حتي كمتر از چهار روز طي كردهاند، از اينرو اگرچه حركت كاروان اسرا (با شرايط خاص خود)، كندتر از طي كردن مسير توسط يك نفر بوده است، اما ديگر نميتوان طي كردن مسير كوفه به شام در مدت ده روز يا در نهايت، اندكي بيش از آن را توسط اسرا، محال دانست(6)
....................................................
پی نوشت ها:
1. شهيدي، زندگاني عليبنالحسين، ص 62.
2. فرهاد ميرزا معتمدالدوله، قَمْقام زَخّار و صَمْصام بَتّار، ج2، ص 548 ـ 550.
3 . طبرسي، الاحتجاج، ج2، ص125؛ خوارزمي، مقتلالحسين، ج2، ص72.
4. ابناعثم، كتاب الفتوح، ج 5، ص 127؛ خوارزمي، مقتلالحسين، ج2، ص 62.
5. نصربنمُزاحِم مِنْقَري، وقعة صفين، ص142-143؛ محمدي ريشهري، موسوعةالامام علي بنابيطالب، ج6، فصل 6، ص 59-68.
6. ر.ك: قاضي طباطبايي، تحقيق در باره اولين اربعين حضرت سيدالشهدا، ص33-57.
|