دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت

سخن گفتن در باب «دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت» آسان نیست و از سوی دیگر نمی توان نیز از آن گذشت و به سکوت گذراند. وقتی از دفاع مقدس و ایثار و شهادت طلبی و ارزش های بروز یافته در آن دوران پرافتخار سخن به میان می آید، زبان از گفتن و قلم از نوشتن اش بازمی ماند.

باری نمی توان به سکوت گذراند و این مقوله مهم و انسانی را فرو گذاشت ، لیکن دراین عرصه به قدر تشنگی باید وارد شد و آب طلبید. زیرا: آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر تشنگی بایدچشید.
اما چه می توان کرد؟ فرو رفتن در دریا و غوطه ور شدن دراین اقیانوس بیکران ، غرق شدنی را به دنبال دارد. اگر آب هم بچشی، تشنه تر شدن را به ارمغان خواهد آورد. بگذریم.
آنچه در پی خواهید خواند بخش کوتاهی است از نوشتار بلند آقای محمدعلی برزنونی باعنوان «دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت». با این توضیح که چاپ همه مباحث تخصصی مطرح شده دراین مقاله از حوصله خوانندگان خارج بود.
● تعریف فرهنگ ایثار
ارزش های اخلاقی در فطرت آدمی ریشه دارند و این عامل مهم و اساسی، بیدار کننده فطرت نهفته و خواب آلوده آدمیان و هدایتگر آن در مسیری صحیح و هدفی ارزشمند است. انقلاب اسلامی باهدف تجدید حیات اسلام، عامل بیداری فطرت در خواب و گرفتار در طبیعت مسلمین بود. با این انقلاب و در جریان این انقلاب، فرهنگ عمیق اسلامی فرصت بروز و ظهور یافت. از سوی دیگر ، تجاوز به حریم پاک سرزمین اسلامی ، زنگ خطری بود که مردم را به حفظ و حراست از پیشینه ارزش ها و باورهای فرهنگی خویش واداشت. این پیشینه، عمدتاً در آموزه های دینی و فرهنگ اسلامی ریشه داشت.
شرایط جنگی و دفاع مقدس ، تبلور عملی و تجلی عینی همه ارزش های متعالی انسانی بود. ارزش ها درجنگ شکوفا شد و واقعیت عملی یافت. در عرصه فرهنگ بسیج و دفاع مقدس، عشق و عرفان، دلاوری و مردانگی ، شجاعت و حماسه، ایثارگری و از خود گذشتگی ، ایمان به هدف و اطمینان به پیروزی و در یک کلمه ارزش های اصیل اخلاقی انسانی ظهور یافت و تجلی پیدا کرد.
در نظر صاحب این قلم، فرهنگ ایثار ، مجموعه ای از افکار، اعتقادات، باورها، ارزش ها، پسندها، علایق ، دلبستگی ها، روابط، عرف و عاداتی است که در جریان انقلاب و با توجه به پیشینه دینی ملت بارور شد و در دوران دفاع مقدس تجلی یافت و در عرصه های گوناگون بازسازی و سازندگی نیز خود را نشان می دهد.
عرصه های «گفتاری» ، «نوشتاری» و «رفتاری» شکل دهنده این فرهنگ ارزشمند و ارزش آفرین و طبعاً قابل انتقال به نسل های بعدتر است.
آن «ارزش ها» را چگونه می توان حفظ کرد؟ ارزش به عنوان مقوله ای متعالی و برتر، چون چیزی بدیهی و مطلق که عالی تر کردن آن امکانپذیر، اما انکارکردنش معمولاً ناممکن است و بر افراد تحمیل می شود. (۱)
بر این اساس ارزش های ایثارگری، بسیج، انقلاب و دفاع مقدس می تواند مواردی باشد که در جریان انقلاب و دوران دفاع مقدس بر افراد تحمیل شده و رفته رفته، عالی و عالی تر شده است.
به بیان دیگر ارزش هایی هستند که انقلاب اسلامی، آن ها را ایجاد کرد و دفاع مقدس، آن ها را متبلور و عینی ساخت؛ مثل شهادت طلبی، فداکاری، انفاق، بذل، احسان، عفو، بردباری، فروخوردن خشم، ازخود گذشتگی، ایثار، پایمردی، شجاعت، استقامت، عدالت خواهی، ظلم ستیزی، آزادی خواهی، غیرت، جوانمردی و...
شهادت طلبی یکی از تجلیات معنادار ایثارگری است که در دفاع مقدس بروز واقعی یافت. همین روحیه شهادت طلبی است که درحال حاضر، انتفاضه فلسطینیان را زنده نگاه داشته است.
آن فرهنگ مقدس ایثارگری را چگونه باید حفظ کرد و به نسل آینده انتقال داد؟
در این عرصه، غفلت از تحقیقات بنیادین و زیربنایی و اکتفا به کارهای روبنایی و صوری خطرآفرین است. باید به تحقیقات بنیادین و زیربنایی و کاربردی در کنار کارهای روبنایی و صوری توجه کرد. فراموش نکنیم که از بنیادها، کاربردها برمی خیزد.
ایجاد جو هیجان و عاطفه خوب است اما کافی نیست. عاطفه مکتبی همیشه باید همراه با آگاهی عقیدتی باشد. عاطفه و احساس بدون عقلانیت، نوعی یک بعدی نگری را رواج خواهدداد. احساس و عاطفه مرکب هستند و عقل راکب آنان. همانند تأثیر ظاهر و باطن بر هم.
هم پرداخت هیجانی و عاطفی و هم پرداخت عقلانی لازم است. رویکرد عاطفی و احساسی در کنار رویکرد عقلانی باید مطرح شود. شور و شعور هر دو نقش آفرین اند.
بازتولید فرهنگ ایثار از طریق اسطوره سازی و اسوه پردازی در قالب هنرمندانه و زیبا لازم است تا با مشاهده رفتار از آن، الگوسازی و درنتیجه، الگوپذیری مناسب صورت گیرد.
ایثارگری یک ارزش است؛ مقوله ای برتر و متعالی که انقلاب و جنگ آن را متبلور و عینی کرد. چه کنیم تا فرهنگ ایثارگری بماند، عمیق تر شود، غبار نگیرد و به نسل های بعدی منتقل شود.
● راه های حفظ و انتقال فرهنگ ایثار
«سیال بودن» یکی از ویژگی های آشکار فرهنگ است. فرهنگ به گونه ای است که قدرت انتقال ازعصری به عصر دیگر و از نسل پیشین به نسل پسین را دارد؛ اما چگونه؟ با جاری شدن آن در متن زندگی مردم. فرهنگ ایثار و ارزش های آن برای جاودانه ماندن باید با زندگی روزمره مردم، عجین شود و در متن زندگی آنان جریان پیدا کند. ایثار زمان و مکان نمی شناسد، همه زمانی و همه مکانی است. به یاد آوریم روزهای انقلاب و نیز روزهای خاطره انگیز و پرشور دفاع مقدس را که چگونه حضور و همراهی همه مردم را در جریان ها شاهد بودیم. هم اکنون وقتی پیکر پاک و معطر شهیدان را می آورند، حال و هوای آن روزها دوباره پیدا می شود و همین امر، نشان نفوذ عمیق ارزش های دینی و ملی در میان آحاد ملت است.
مهم، هدایت شور، احساسات و عواطف پاک جامعه اسلامی و مردم خوب، بزرگوار و رشید ایران اسلامی و خدمت به آنان است که به تعبیر امام راحل امتحان خود را خوب پس داده اند و حتی بهتر از امت پیامبر (ص) در صدر اسلام در صحنه ظاهر و حاضر شده اند.
در یک نگاه ساده، در محتوای فرهنگ ایثار موارد زیادی را می توان مشاهده کرد. ایدئولوژی و جهان بینی، باورها و ارزش های پشتوانه فرهنگ ایثارگری و شهادت را می سازند و به برخی از آنها تحت عنوان مبانی ایثار پرداختیم. خداخواهی، دین باوری، خدایابی، اخلاص، انسان دوستی و دگرخواهی، از خودگذشتگی، عزت، عظمت و تکامل روحی بسیاری دیگر به عنوان پیش زمینه ایثار مطرح است. برخی از این محتوا فعالیت های آموخته شده و مشترک، نظیر ایثار، از جان گذشتگی و دیگر ارزش هایی است که از آن نام بردیم. برخی دیگر از مقوله افکار و اندیشه ها است. مواردی نظیر از جان گذشتن در راه خدا، مقابله با کفر، جهاد فی سبیل الله از این زمره اند. برخی دیگر را می توان به عنوان محصولات اجتماعی و مشترک فرهنگی غنی ایثار دانست. لباس ها، مقبره ها، گنبدهای شهدا و تمام آثاری که از ایثارگران به جا مانده است. برخی دیگر نیز فناوری و ابزارهایی است که محصولات مربوط به ایثار و شهادت را می سازد. برخی دیگر نیز سازمان های اجتماعی و نهادهایی نظیر بنیاد ایثارگران، حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس هستند که در این زمینه مشغول به خدمت رسانی اند.
جاری کردن فرهنگ ایثار با این محتوای بسیار، در متن زندگی عموم جامعه، شیوه و ابزارهای خاص خود را می طلبد.
اگر بخواهیم ایثارگری، فرهنگ مردم شود و ملکه ذهن Internalization و درونی شود، باید علاوه بر عمومی بودن، از حالت عمدی بیرون آید. باید وارد ناخودآگاه مردم شود و به اصطلاح علمای اخلاق ملکه شود. صفت اخلاقی که تبدیل به ملکه شد، تغییر آن آسان نیست.
برای این کار باید تلاش های بسیار صورت پذیرد.
موارد زیر برخی از این اقدام های ضروری است:
الف) خدامحوری و آرمان گرایی مسئولان جامعه با نگاه تکلیف محور به جای نگاه رابطه محور و عامل شدن به انجام و پیگیری آن همراه با در میان نهادن صریح و صادقانه مشکلات و پرهیز از پنهان کاری های غیرضرور.
ب) جلوگیری از تنزل ارزش های ایثارگری و دفاع مقدس از سطح ملی و مردمی به سطح ارزش های گروهی. این ارزش ها باید در فرهنگ جاری شود نه این که به صورت خرده فرهنگ در گروه هایی خاص رواج داشته باشد. این کار با شکستن حصر ارزش ها و منحصر نداشتن آنها به گروهی خاص امکان پذیر است. باید برای اهمیت یافتن ارزش ها از طریق تبیین علمی، عقلانی و مناسب آنها زمینه سازی کرد.
ج) تلاش مناسب و فعال برای باورپذیر کردن ارزش های دفاع مقدس از طریق اجتناب جدی از تبلیغاتی کردن آنها و در نظر گرفتن انواع مخاطبان و در سطح آنان سخن گفتن که توصیه پیامبر بزرگ این است که «کلم الناس قدر عقولهم».
د) اقدام مناسب برای استفاده هنرمندانه از نمادهای بدیل در قالب های بدیع هنری به منظور بازآفرینی فرهنگی ارزش های دفاع مقدس در عین حفظ روح کلی آنها.
ه) ایجاد هماهنگی کامل میان بخش های فرهنگی با دیگر بخش های جامعه از طریق مهندسی فرهنگی و تبیین نظام جامع فرهنگی کشور و مدیریت آن.
و) اطلاع رسانی درست، سریع و مناسب از مسائل مختلف جامعه برای آحاد مردم از طریق وسایل ارتباط جمعی و رسانه های دیداری، شنیداری، گفتاری و نوشتاری.
ز) تلاش برای بومی سازی مطالعات فرهنگی و مباحث متنوع آن از طریق از میان بردن تعارض میان صاحب نظران در تعریف ارزش ها و مسائل مختلف فرهنگی و اجتماعی.
ح) اقدام برای از میان بردن جاه طلبی ها و مسابقه الگوهای دینی و فکری جامعه برای رسیدن به قدرت. نکند این فکر تداعی شود که همه تلاش ها برای رسیدن به قدرت ناچیز دنیایی و پست هایی که به تعبیر علی(ع) امانتی بر گردن است، بوده و هست!
ط) اقدام مؤثر برای از میان بردن مظاهر متنوع ضدارزشی و شبیخون فرهنگی در سطوح مختلف جامعه که حتی برخی تحت عنوان ارزش ها تبلیغ و ترویج می شود.
ی) آموزش و پرورش یا تعلیم و تربیت غیرمستقیم، هنری و جذاب مطالب و مباحث عینی و عملی فرهنگ ایثار از جمله برشمردن برجستگی های ایثارگری و خدمتگزاری، اسرار شهادت طلبی و تفاوت آن با مرگ طبیعی، تبیین اصل دفاع مشروع در اسلام و حقوق بین الملل معاصر، توضیح تلازم متناسب در حق و تکلیف، لزوم حفظ اصل امنیت و احساس امنیت، توجه به ادبیات اثرگذار داستانی، فیلم ها، تئاترها، اردوها، بازدیدها و... که با نوعی تعادل و البته تفاهم همراه باشد.
ک) لزوم آسیب شناسی ایثارگری و ایثارگران.
ل) برخی اقدام های دیگر نظیر چاپ مجموعه مقالات، راه اندازی فصلنامه فرهنگ ایثار، برقراری ارتباطات مکاتبه ای، راه اندازی سایت و وبلاگ های مختلف در این باره، ایجاد دبیرخانه علمی دائمی، تشکیل انجمن زنان هنرمند، عدم توجه به جنسیت و...



منابع:
۱(۱) مبانی جامعه شناسی، هانری مندارس، ژرژ گورویچ، ترجمه باقر پرهام، انتشارات سیمرغ، تهران، چاپ دوم ،۱۳۵۷ ص۱۶۲
حمدعلی برزنونی - عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین (ع)     
روزنامه ایران