در هر طائفه از اهل عرفان ، افرادي بی‌خُبرويّت و معرفت ، خود را جا زده‌اند
آري!چيزي كه در آن رَيْب و شكّي وجود ندارد آنستكه در تمام اين طوائف ، افرادي كه اهليّت آنرا ندارند از بي‌خبرگان و بي‌خبران و اهل هوي و هوس وارد شده و با دَسّ و خدعه خود را جا زده‌اند؛تا به حدّي رسيده است كه از جهت كثرت نزديك است غلبه پيدا كنند بر ارباب عرفان راستين . در اينصورت سزاوار نمي‌باشد همه را با يك چوب برانيم؛يا بطور تساوي آنان را بگيريم و معتقد شويم ، و يا رها نموده و طرد نمائيم !
همانطور كه بعضي از مبالغه كنندگان و متوغِّلين در عشق و غَرام و تحيّر و هَيام و ذوق و شوق بدان مقام عالي و مرتبۀ راقي هم ، شعلۀ معرفت چنان در دلهايشان بالازده و وجودشان آتش گرفته و فروزان گشته كه نتوانسته‌اند از ضبط عقول و نگهداري زبانهايشان خودداري كنند . و از ايشان بروز و ظهور كرده است شطحيّاتي كه ابداً لائق به مقام عبوديّت نيست . مثل سخن بعضي از آنان
ص 215
: أنَا الْحَقُّ [189] و ما في جُبَّتي إلاّ الْحَقُّ . [190] و اعظم از اينها در جرأت و غلط و پريشان گوئي سخن برخي ديگر است: سُبْحاني ما أعْظَمَ شَأْني . [191]
و افرادي كه در عرفان الهي قدمي استوار دارند اينگونه سخنان را حمل مي‌كنند بر اينكه از آنها در حالت مَحْو سرزده است نه در حالت صَحْو ، و در مقام فناء بوده است نه در مقام استقلال و ثبات . و اگر هرآينه در حال غير فناء و محو از ايشان صادر گشته بود كفر مي‌بود .
علاوه بر اين ، آنچه از حَلاّج [192] نقل شده است آن مي‌باشد كه به كسانيكه بر كشتن او گرد آمده بودند گفت: اقْتُلوني ! فَإنَّ دَمي لَكُمْ مُباحٌ ! لاِنّي قَدْ تَجاوَزْتُ الْحُدودَ؛وَ مَنْ تَجاوَزَ الْحُدودَ اُقيمَتْ عَلَيْهِ الْحُدودُ .
«بكشيد مرا ! به سبب آنكه خون من براي شما مباح است ! زيرا كه من از قاعده و قانون به در رفتم؛و هر كس كه از قاعده و قانون به در رود ، حدود الهيّه بر وي جاري مي‌شود!»
وليكن عارف شبستري [193] براي اينگونه شَطَحات عذري جسته است ، و
ص216
آنها را بر بهترين وجه حمل نموده است؛آنجا كه گفته است:
أنَا الحَقّ كشفِ آن اسرار مطلق بجز حقّ كيست تا گويد: أنا الحَقْ
روا باشد أنَا الحَق از درختي چرا نبود روا از نيك بختي ؟
ميگويد: غير از حقّ كدام كس قدرت دارد كه بگويد: أنا الحَقّ ؟! و هنگاميكه صحيح و پسنديده باشد از درختي كه بگويد: أنَا اللَهُ ، پس چرا صحيح و پسنديده نيست از عارف و واصلي كه داراي حَظّي جميل بوده و بهره‌اي وافر داشته است ؟!
آل كاشف الغطاء ، وحدت وجود و موجود را ملموس و برهاني كرده است
و بطور مسلّم و تحقيق من ميگويم: كسيكه فكرش را جَوَلان دهد و نظرش را عميق گرداند در بسياري از آيات قرآن عزيز و كلمات پيغمبر اكرم و ائمّۀ معصومين سلام الله عليهم و دعاهايشان و اورادي را كه ميخوانده‌اند ، تحقيقاً خواهد يافت كه در بسياري از آنها اشاره بدين نظريّۀ عَبقريّۀ مهمّۀ نادرۀ دلنشين وجود دارد .
و گفتار رسول خدا صلّي الله عليه وآله در تواريخ شيوع دارد كه فرمود: أَصْدَقُ كَلِمَةٍ قَالَهَا شَاعِرٌ قَوْلُ لَبِيدٍ:[194]
ص 217
«أَلَا كُلُّ شَيْءٍ مَا خَلَا اللَهَ بَاطِلُ.» [195]
و اين كلمه در ضمن و محتواي خود دربر دارد جميع آنچه را كه عرفاء شامخ القدر و المقام فرموده‌اند كه: اشياء خارجي عبارتند از أعدام ، زيرا كه باطل چيزي نيست مگر عدم ، و حقّ چيزي نيست مگر وجود . بنابراين اشياء همگي باطلند و أعدام‌اند؛و نيست حيّ و موجود مگر واجب الوجود .
و جميع مطالب و مهمّاتي را كه آن گروه اهل كشف و عرفان و حقيقت ميگويند و بدان معتقدند ، خداوند سبحانه بواسطۀ همين يك كلمه بر زبان شاعر عربي كه اكثر مدّت عمرش را در جاهليّت سپري نموده و در اواخر حياتش به شرف اسلام مشرّف گشته و اسلام آورده است جاري كرده است .
و پيامبر اكرم كه صادق امين است ، آن جوهرۀ ثمينه و گهر عاليقدر را كه در كلام او جاري شده است گواهي و تصديق فرموده است . و مثل آن گواهي و شهادت گفتار فرزندش صادق أهل البيت سلام الله عليه مي‌باشد كه فرمود: الْعُبُودِيَّةُ جَوْهَرَةٌ كُنْهُهَا الرُّبُوبِيَّةُ . [196]
ص 218
بلكه اگر إمعان نظر بنمائي در بسياري از مفردات قرآن مجيد ، آنها را بطور واضح و آشكارا براي اثبات اين غرض وافي و كافي خواهي يافت؛مثل قول خداي تعالي: كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ [197] و كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ . [198]
زيرا كه ميدانيم: مشتقّ ، حقيقت است در مَن تَلبَّسَ بالمَبدَإ در زمان حال، بنابراين معني آن اينطور مي‌شود: تمام چيزها الآن فاني هستند و در اين زمان هالك و نابود و نيست هستند؛نه آنكه بعداً در زمان مستقبل نيست و نابود و فاني خواهند گشت .
و من هرچه سعي و توان دارم و ميخواهم با آن ، حقيقت را بطور وضوح ارائه دهم خود را چنان مي‌يابم كه از فاصلۀ ميان خودم و خورشيد دورتر شده‌ام، مگر آنكه حقيقت أجْلَي و اوضح و آشكارتر از خورشيد مي‌باشد . و كجا اين قلم كوتاه و اين عقل نارسا جرأت دارد كه جرعه‌اي از آن درياي پر فوران بنوشد ؟
يا مَنْ بَعُدَ في دُنُوِّهِ؛ وَ دَنَا في عُلُوِّهِ . رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إلَيْكَ أنَبْنا وَ إلَيْكَ الْمَصيرُ ! سُبْحانَكَ لا اُحْصي ثَنآءً عَلَيْكَ؛ أنْتَ كَما أثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ وَ فَوْقَ ما يَقولُ الْقآئِلونَ.
ص 219
وَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّآ إِلَيْهِ رَ'جِعُونَ. [199]
تعليقۀ آية الله حكيم بر فتواي مرحوم سيّد در «عروه»
مرحوم آية الله حاج سيّد محسن حكيم طباطبائي در تعليقۀ خود بر اين فتواي مرحوم سيّد محمّد كاظم يزدي (قدّه) مرقوم داشته‌اند:
امّا قائلين به وحدت وجود را از صوفيّه ، جماعتي ذكر نموده‌اند كه از زمرۀ آنانست سبزواري در تعليقۀ خود بر «أسفار»؛او چنين توضيح داده است:
قائلين به توحيد (چهار دسته هستند) يا معتقدند به « كثرت وجود و كثرت موجود » جميعاً ، با تكلّم به كلمۀ توحيد بر زبانشان ، و اعتقاد بدان اجمالاً . و بيشترين مردم در اين مقام هستند .
و يا معتقدند به « وحدت وجود و وحدت موجود » هر دوتا؛و اين مذهب بعضي از صوفيّه است .
و يا معتقدند به « وحدت وجود و كثرت موجود » و اين قول منسوب است به أذْواقُ المتألِّهين . و عكس اين باطل مي‌باشد .
و يا معتقدند به « وحدت وجود و موجود در عين كثرت آن دو » و اينست مذهب مصنّف (ملاّ صدراي شيرازي) و عرفاء شامخين .
قسم اوّل توحيد عوامّ است ، و قسم دوّم توحيد خواصّ ، و قسم سوّم توحيد خاصّ الخاصّ ، و قسم چهارم توحيد أخصّ الخواصّ ـ اين بود گفتار سبزواري در تعليقه.
در اينجا مرحوم معلِّق: آية الله حكيم فرموده‌اند: حُسن ظنّ به معتقدين به توحيد خاصّ كه بعضي از صوفيّه باشند ، و حَمل بر صحّت كه در شرع بدان امر شده‌ايم؛اين دو تا باعث مي‌شود كه ما گفتار اين جماعت را برخلاف
ص 220
ظاهرش حمل نمائيم. و گرنه چگونه صحيح است بنابر اين اقوال ، وجود خالق و مخلوق ، و آمر و مأمور ، و راحِم و مرحوم ؟ وَ مَا تَوْفِيقِي‌ٓ إِلَّا بِاللَهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ . [200]
وحدت حقيقيّۀ وجود و موجود با كثرت اعتباريّۀ آن دو ، عالي‌ترين اقسام توحيد است
در اينجا تذكّر چند نكته لازم است:
نكتۀ اوّل:
كلام سبزواري (قدّه) كه بهترين گفتار از اقوال اربعه را قول «وحدت وجود و وحدت موجود در عين كثرت آن دو» شمرده است و آنرا توحيد أخصّ الخواصّ نامگذاري نموده است؛در اينجا يك سؤال پيش مي‌آيد . و آن اينستكه كثرتي را كه در اينجا ذكر ميكند آيا اعتباري است يا حقيقي ؟
اگر پاسخ دهند: اعتباري است ، اين همان قول دوّم يعني توحيد بعضي از صوفيّه مي‌باشد كه آنرا توحيد خاصّ نام گذاردند . تمام صوفيّه‌اي كه ايشان مدّ نظر دارند هَمّ و غمّشان اثبات همين كثرت اعتباري است ، نه انكار اصل كثرت گرچه به نحو اعتبار باشد . شما در ميان جميع فِرق يك نفر را نشان بدهيد كه حتّي كثرت اعتباري وجود و موجود را نفي كند ! و اگر كسي چنين تفوّه نمايد او را از زمرۀ عقلا خارج دانند و گفتارش را در رديف دگران عنوان ننمايند .
و اگر پاسخ دهند: كثرت حقيقي است همانطور كه همينطور هم هست و خودشان تصريح دارند و در مكاتبات ميان عَلَمَين آيتين: مرحوم آية الحقّ و سَندالتّوحيد و العرفان حاج سيّد أحمد طهراني كربلائي و محقّق مدقّق حكيم و فيلسوف مرحوم حاج شيخ محمّد حسين كمپاني اصفهاني قدّس الله أسرارهما به خوبي مشهود و بلكه نزاع بر سر همين است و بس ، كه آية الله كمپاني اصرار بر اثبات وحدت و كثرت حقيقي دارد و آية الله كربلائي پر و پاي آنرا ميزند و
ص 221
خاكسترش را به باد فنا ميدهد و روشن مي‌سازد كه با وجود وحدت حقّۀ حقيقيّه و وجود بالصّرافه اصلاً تعدّد حقيقي معني ندارد و كثرت حقيقي را در بيغوله‌هاي جهنّم و زواياي آتش شرك بايد جست نه در بهشتِ توحيد و معرفت كه در آنجا شائبه‌اي از كثرت موجود نيست؛بنابراين همان اشكال واضح و روشن فوراً در برابر ما جلوه ميكند كه: عقلاً وحدت واقعيّه با كثرت واقعيّه نمي‌توانند جمع شوند . وحدت با كثرت ، متضادّين يا متناقضين هستند . مفهوم وحدت با مفهوم كثرت ضدَّين يا نقيضَين هستند؛آنگاه چگونه امكان دارد در جائي كه وحدت را حقيقي فرض كرده‌ايم كثرت را نيز حقيقي بدانيم ؟
بر اين اساس قول ذَوق المتألّهين كه: وحدت وجود و كثرت موجود حقيقي است ، با قول صدر المتألّهين كه: وحدت وجود و وحدت موجود در عين كثرت آن دو هر دو حقيقي هستند را بايد كنار بگذاريم ، و پس از غير قابل قبول بودن قسم اوّل ناچاريم كه آنچه را كه از بعضي از صوفيّه نقل كرده‌اند و آنرا توحيد خاصّ گرفته‌اند كه: وحدت وجود و وحدت موجود حقيقيّه با كثرت وجود و كثرت موجود اعتباريّه مي‌باشند را عالي‌ترين اقسام توحيد و ميزان و شاخص قرار دهيم .
نكتۀ دوّم:
وجود خالق و مخلوق ، و آمر و مأمور ، و راحم و مرحوم در اينصورت بسيار روشن است كه ابداً جاي انكار و شكّي در آن تصوّر نمي‌گردد .
مثال روشن آن انسان است با قواي باطنيّه و قواي ظاهريّۀ آن . نفس ناطقۀ هر فرد از افراد بشر داراي حسِّ مشترك و قواي مفكّره و واهمه و حافظه ، و داراي حسّ باصره و سامعه و شامّه مي‌باشد . اين قوا همگي از جهت وحدت ، عين نفس ناطقه بوده و واحد هستند؛وليكن به اعتبار تعيّنات و ظهورات
ص 222
بدينگونه متعيّن و ظاهر شده‌اند .
حقّاً و تحقيقاً ما نمي‌توانيم وحدت و وحدانيّت خودمان را انكار كنيم؛و ايضاً در عين حال ، اين تعدّد و تعيّن و تكثّر قوا امري است غير قابل ترديد .
نفس وحداني ما ، به قواي باطنيّه و آنگاه به قواي ظاهريّه امر ميكند و از ما بدين واسطه كارهائي سر ميزند كه داراي عنوان كثرات هستند؛ولي در عين حال وحدت ما در اين افعال و قوا به جاي خود باقي است . بنابراين قواي باطنيّۀ ما ، خود ماست در آن ظهورات؛و قواي ظاهريّۀ ما مثل ديدن و شنيدن ما نيز خود ماست در اين ظهورات .
تعدّد در قواي ما كه موجب عُزلت گردد غلط است . وحدت است كه در مظاهر و مجالي خود ظهور و تجلّي كرده است؛همچنين است اين امر راجع به حضرت سبحان: خود اوست نه غير او كه در اين آيه‌ها و آئينه‌ها و مظاهر و مجالي ظهور نموده است . تعدّدي كه مستلزم عزلت شود غلط است؛وحدت است در كثرت ، وحدت حقيقي در كثرت اعتباري .
حقّ سبحانه و تعالي ، خالق است در مرتبۀ عالي و مخلوق است در مرتبۀ داني . آمِر است در مقام بالا ، مأمور است در مقام پائين . راحم است در افق مبين، مرحوم است در نشأۀ أسفل السّافلين .
ابيات راقيۀ ميرزا محمّد رضا قمشه‌اي در وحدت موجود
چقدر خوب و عالي و دلنشين فرموده است عارف واصل ما:
آنِ خداي دان همه مقبول و نا قبول مِنْ رَحْمَةٍ بَدا وَ إلَي رَحْمَةٍ يَـُولْ
از رحمت آمدند و به رحمت روند خلق اينست سرّ عشق كه حيران كند عقول
خَلقان همه به فطرت توحيد زاده‌اند اين شرك عارضي بود و عارضي يزول
ص 223
گويد خرد كه سرِّ حقيقت نهفته دار با عشقِ پرده‌در چه كند عقل بوالفضول
يك نقطه دان حكايت ما كان و ما يكون اين نقطه گه صعود نمايد گهي نزول
جز من كمر به عهد امانت نبست كس گر خوانيَم ظلوم ، و گر خوانيم جهول [201]
فقيه نمايان ، به نجاسات «وحدت وجودي» را افزوده‌اند تا خود را از مسؤوليّت برهانند
نكتۀ سوّم:
اين مطلب از سابق الايّام براي بندۀ حقير مشكل آمده بود كه چرا برخي از فقيهان ما دربارۀ مُجَسِّمه و مُعَطِّله و مُنَزِّهه و مُجَبِّره و مُفَوِّضه حكم به تكفير نمي‌كنند و گفتار آنان را با قبول اصل توحيد موجب كفر و نجاستشان نمي‌شمرند؛ وليكن راجع به قائلين به وحدت وجود فوراً چماق تكفير را بر سر ميكوبند ، و در تسرُّع اين امر از هيچ دريغ ندارند ؟
به چه علّت ايشان به انواع و اقسام نَجَس العَين از بول و غائط و غيرهما ، يكي را به نام «وحدت وجودي» افزوده‌اند ؟ افزوده شدن اين شي‌ء نَجَس العين به نجاسات از چه و از كدام زمان شروع شد ؟
بالاخره پس از مطالعات و مشاهدات ، بعد اللَتَيا و اللَتي مطلب به اين نكته منتهي گشت كه بواسطۀ دقّت و رقّت و عظمت فهم و ادراك اين نوع از توحيد كه توحيد مُخلَصين و مقرَّبين بارگاه حضرت حقّ جلّ شأنه مي‌باشد از طرفي ، و از طرف ديگر بواسطۀ صعوبت و مشاقّي كه در اين راه و در سبيل حصول اين مرام براي سالك سبيل إلي الله پيش مي‌آيد و طبعاً با مزاج مُتَتَرِّفين
ص 224
سازش ندارد؛قشريّون و ظاهريّون كه از جهتي سطح فكري‌شان ، و از جهتي سطح علميشان كوتاه و ضعيف است ، براي زير بار نرفتن اين مسأله و عدم تقليد و تبعيّت از مرد وارستۀ راه پيموده ، خود را راحت كرده و با نداي كفر و خروج از اسلام ، زيربناي اين بنيان را خراب و تيشه بر بن اين ريشه زده و با اتّهام به نجاست كه اثر زندقه و الحاد است آنان را زنديق و ملحد دانسته‌اند .
آري ! معروف است و تجربه هم تأييد ميكند كه تكفير و تفسيق چماق بيخردان است .
و اينان با اين تكفير ، تيشه بر اساس اسلام زده‌اند . مگر نه آنكه اسلام دين و آئين توحيد است ؟ توحيد عين وحدت است . توحيد از باب تفعيل و متعدّي، و وحدت از باب ثلاثي مجرّد و فعل لازم است .
توحيد اسلام يعني يكي كردن جميع كَثَرات و منحصر گردانيدن اثر و قوّه و علم و حيات و قدرت و وجود و ذات را در حضرت حقّ سبحانه و تعالي . وحدت يعني يكي شدن و يگانه بودن اين افعال و اسماء و صفات و ذات در آنحضرت متعال .
در اينصورت «وحدت وجود» يعني نتيجه و ما حصلِ بدست آمدۀ از توحيد ، و ثمرۀ اين شجرۀ مثمره . پس كجا توحيد با وحدت ضدّيّت دارد . توحيد اسلام كمال ملايمت بلكه عينيّت با آن را دارد . «وحدت وجود» شربت شيرين و خوشگوار «توحيد حقّ» در مراحل كثرات است .
امّا اين بي‌انصافان كه نمي‌توانسته‌اند و نتوانسته‌اند آنان را به «توحيد در وجود» متّهم سازند ، زيرا اين كلام ملعبه و بازيچه براي دشمنان و دوستان مي‌شد كه عجيب است ! چه عيب دارد كسي كه به دين اسلام گرويده است به نتائج غائي آن كه توحيد در ذات و در صفت است برسد و «توحيد در وجودي» گردد ؟ آمده‌اند لفظ «توحيد» را با «وحدت» عوض كرده‌اند؛و عوامّ النّاس
ص 225
كالانعام هم كه خبر از هيچ چيز ندارند ، گرز وحدت وجودي را بر سر آنان ميكوبند . و ايشان به عنوان كافر مُلحد زنديق خارج از دين ، صبغۀ نَجس العَين به آنان زده‌اند تا مردم از صدمتري دستشان به آنان نرسد .
مخالفت با معتقدين به وحدت وجود ، عبارةٌ اُخراي مخالفت با اهل توحيد است؛يعني با موحّدين .
مشركين عرب و بالاخصّ قريش كه مخالفت با رسول اكرم صلّي الله عليه وآله ميكرده‌اند ، بر اساس توحيد و يگانه دانستن و يگانه شمردن مبدأ و معاد و جميع امور مابينهما بوده است .
آنان مي‌گفته‌اند: اين مرد زنديق و ملحد است ، سحر ميكند ، و به توحيد فرا ميخواند؛و اين خروج از دين و آئين و سنّت ماست . او مردي است پليد ! يا وي را بدين جرم و جريمه بايد بكشيم ، و يا از شهر و ديارمان بيرون كنيم ، يا خانه را بر سرش آوار آوريم ، يا در عزلت و انزوا تنها و تنها خودش و پيروانش را محصور كنيم !
وَ عَجِبُوٓا أَن جَآءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَ قَالَ الْكَـٰفِرُونَ هَـٰذَا سَـٰحِرٌ كَذَّابٌ .
أَ جَعَلَ الالِهَةَ إِلَـٰهًا وَ'حِدًا إِنَّ هَـٰذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ .
وَ انطَلَقَ الْمَلَا مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلَي'ٓ ءَالِهَتِكُمْ إِنَّ هَـٰذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ .
مَا سَمِعْنَا بِهَـٰذَا فِي الْمِلَّةِ الاخِرَةِ إِنْ هَـٰذَآ إِلَّا اخْتِلَـٰقٌ .
أَءُنزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِّن ذِكْرِي بَل لَّمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ . [202]
«و كافران به شگفت درآمدند كه يك نفر رسول بيم دهنده از جنس
ص 226
خودشان به سويشان بيايد . و كافران گفتند: اين مرد سحر كننده و بسيار دروغگو مي‌باشد (دروغ ساز است) .
آيا او خدايان كثيره و متعدّدۀ ما را يك خدا كرده است ؟ اين مسأله از چيزهائي است كه زياده از حدّ موجب تعجّب مي‌باشد . [203]
و سران مستكبر قومشان بر اين تصميم و منهاج برآمدند كه: بايد طريقه و راه و روش خودتان را ادامه دهيد و بر پرستش خدايان بسيارتان ثابت قدم و استوار باشيد . (يا با قيام پيغمبر كه شما را به توحيد فرا ميخواند و بر خدايان بسيارتان خرده ميگيرد و اين از وقايع و پيش آمدهاي زشت زمانه است ، بايد مقاومت نمائيد!) اين كاري است كه مورد پسند و خواست و ارادۀ جميع ملّت ماست .
ما حتّي در آخرين ملّتي كه آمده است (ملّت مسيح و مذهب نصاري) نشنيده‌ايم كه مردم را به وحدت خداوند بخوانند . بنابراين ، دعوت محمّد جز بافتگي و دروغ اندازي از نزد خودش چيز ديگري نمي‌تواند بوده باشد .
آيا وحي و قرآن ، از ميان ما جميع مردمان فقط به سوي وي نازل گشت ؟! بلكه اين مردم كافر از نزول قرآن كه ذكر من است در ريب و شكّ و ترديد بسر ميبرند؛بلكه هنوز طعم عذاب مرا نچشيده‌اند . (تا بدانند كه نتائج قول به كثرت خدايان و تعدّد وجود و موجود و آلهه چه بلاي خانمانسوزي بر سرشان آورده است؟!)»
ص 227
اين آيات و امثال اينها كه در قرآن مجيد بسيار است ، همه دلالت دارد كه اشكال مشركين و كافرين بر پيامبر و بر اسلام و قرآن ، مسألۀ توحيد بوده است و بس . آيا اشكال درس خوانده‌ها و عالماني كه به وحدت وجودي‌ها مي‌تازند و آنانرا مورد اتّهام و سرزنش و مؤاخذه قرار ميدهند ، به مثابه بلكه به عين اشكال مشركان و كافران به موحّدان نمي‌باشد ؟! آن بصورت اشكال بر توحيد وجود و اين بصورت اشكال بر وحدت وجود .
آن با رَمْي به زندقه و خروج از دين؛اين هم با رمي به زندقه و خروج از دين . آن به عنوان انحراف مردم از آئين؛و اين هم به عنوان از دست رفتن عقيدۀ عاميانۀ عامّۀ مردم .
البتّه اسرار پيوسته بايد حفظ شود ، و مطالب عاليۀ راقيۀ عرفانيّه را به هركس نتوان گفت ، و تكلّم با مردم در حدّ عقول و استعدادشان هميشه مطلوب بلكه مأمورٌ به و فرض است؛امّا گفتار ما با خواصّ است نه با عوامّ ، با علماء است نه با جُهلاء ، با اهل فهم و درايت و ادب و مطالعه است نه با مرد عامّي عاري از همه گونۀ اين مسائل .
ما ميگوئيم: اگر بنا بشود يك هزار و چهار صد سال از شريعت توحيد محمّدي بگذرد و باز هم عقيدۀ ما فقط توحيد لساني باشد ، و از اسرار و مراتب عاليۀ توحيد فكري و عقلي و قلبي سر در نياوريم ، و به همان يقين اجمالي قانع باشيم ، و عملاً هم بر اهل وحدت كه موحّدان حقيقي و مسلمانان واقعي هستند هَجْمه و حَمله آوريم؛پس فرق ميان ما با مشركين قريش كه در جنگ بَدر و اُحد و أحزاب و حُنَين بر روي پيامبر و أميرالمؤمنين عليهما السّلام و بر روي جميع موحّدان يعني قائلان و معتقدان به وحدت الهي شمشير كشيده‌اند چيست ؟!
ص 228
رساله نويسان ، تا صاحب ولايت الهيّه نباشند ، در روز قيامت موقف خطرناكي دارند
ما كه به عنوان مرجع و وليّ فقيه رساله طبع مي‌كنيم ، يعني جان و مال و ناموس و عِرْض مردم مسلمان را بدست ميگيريم و در تحت پوشش اراده و قواي فكري خود مسلّط مي‌پنداريم ، نبايد لاأقلّ در مسألۀ توحيد هم قدمي زنيم؛ و خداي ناكرده اين فتاوي موجب هتك نفوس و اموال و نواميس و اعراض نگردد . ما لازم نيست خود را پاسدار و نگهبان جا بزنيم؛لاأقلّ دشمنِ شمشير بدست بر نفع خصم مشرك ، و بر ضرر اين فرد مسلم موحّد نبوده باشيم! « ما را به خير تو اميّد نيست؛شرّ مرسان » !
استدلال به آيات قرآن براي اثبات دوئيّت حقيقي بين خالق و مخلوق ، فاسد است
نكتۀ چهارم:
پس از آنكه معلوم شد صحّت گفتار خالق و مخلوق ، و آمر و مأمور ، راحم و مرحوم؛و وجه صحّت و علوّ اين تعابير بنا بر رأي پيشگامان فلسفه و عرفان اسلامي امثال محيي الدّين عربي و تلامذه‌اش همچون قونَويّ و قَيصريّ ، و مثل عالم فقيه نبيل و عارف بي‌بديل غائب از انظار و افكار در مدّت هفت قرن: سيّد حيدر آملي ، و مثل فقيه و حكيم خبير و بصير و دانشمند فرزانۀ الهي: ملاّ صدراي شيرازي و أمثالهم كه حقّاً و واقعاً حقّي عظيم بر اسلام و مسلمين و مؤمنين و پيروان أميرالمؤمنين عليه أفضل الصّلوات و أكمل تحيّات المصلّين دارند كه با كتب برهانيّه و شهوديّۀ خود به اسلام خشك شده در اثر غلبۀ افكار حشويّه و ظاهريّون و اخباريّون تهي مغز و سبك درايت ، جان نويني بخشيدند و درخت توحيد را از نو آبياري كردند و خُطَب «نَهج البلاغة» را باز به خاطرها آوردند؛اينك عرض مي‌كنيم:
عبارتي را كه مرحوم آية الله حكيم قدّس سرّه در پايان تعليقه و فتواي خود مرقوم داشته بودند كه:
وَ مَا تَوْفِيقِي‌ٓ إِلَّا بِاللَهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ
«و نيست توفيق من مگر بواسطۀ خداوند . من بر او توكّل كرده‌ام ، و
ص 229
بسوي او بازگشت مي‌نمايم.»
داراي دو نكته و اشاره است: اوّل: همين معني آن كه درخواست اين امور از خداوند است . دوّم: آنكه ميخواهند بفهمانند: آيه دلالت بر دوئيّت آمر و مأمور و راحم و مرحوم دارد؛زيرا براي خودش خوديّتي و توفيقي را در مقابل خدا ، و توكّلي و انابه‌اي در برابر خدا بيان كرده است .
آري ، مطلب از اين قرار است ولي آيا خوديّتي و توفيقي و توكّلي حقيقي را بيان ميكند يا اعتباري ؟!
اگر حقيقي باشد ، درست نيست؛زيرا در برابر ذات و صفت حقّ براي هيچ ذرّه‌اي از ذرّات استقلال نيست ، چه در وجود و چه در صفت .
و اگر اعتباري باشد ، اين منافات با كلام صوفيّه ندارد بلكه عين مطلب آنها مي‌باشد . چنانچه خود حضرت شُعَيب علي نبيِّنا وآله و عليه الصّلوة والسّلام كه بدين سخن لب گشوده است مرادش همين بوده است:
قَالَ يَـٰقَوْمِ أَرَءَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَي' بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَ رَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ مَآ أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَي' مَآ أَنْهَیٰكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإصْلَـٰحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ مَا تَوْفِيقِي‌ٓ إِلَّا بِاللَهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ .[204]
«شعيب گفت: اي طائفه و خويشاوندان و اقوام من ! شما مرا مطّلع سازيد از آنكه اگر من از جانب پروردگارم داراي حجّت و برهاني بوده باشم ، و آن پروردگار به من از نزد خودش روزيِ نيكو عطا ميكند (باز من پرستش و اطاعت او را نكنم؟!) ومن اراده ندارم كه خودم كاري را انجام دهم كه شما را از آن نهي مي‌نمايم . من درخواستي و اراده و نيّتي ندارم مگر اصلاح بقدري كه در خودم توان و قدرت مي‌يابم . و توفيق من نيست مگر بواسطۀ او؛بر او توكّل
ص 230
كرده‌ام و به سوي او بازگشت مي‌نمايم!»
نه هر كه چهره برافروخت دلبري داند نه هر كه آينه سازد سـكندري دانــد
نه هر كه طرف كله كج نهاد و تند نشست كـلاه داري و آيـيـن ســروري دانــد
تو بندگي چو گدايان به شرط مزد مكن كه دوست خود روش بنده‌پروري دانــد
غلام همّت آن رند عافيت سوزم كه در گداصـفتي كيمياگري دانـد
وفا و عهد نكو باشد ار بياموزي و گرنه هر كه تو بيني ستمگري دانــد
بباختم دل ديوانه و ندانستم كه آدمي بچه‌اي شيوۀ پـري دانــد
هزار نكتۀ باريك‌تر ز مو اينجاست نه هر كه سر بتراشد قلندري دانــد
مدار نقطۀ بينش ز خال تست مرا كه قدر گوهر يكدانه جوهري دانــد
به قدّ و چهره هر آن كس كه شاه خوبان شد جهان بگيرد اگر دادگسـتـري دانــد
ز شعر دلكش حافظ كسي بود آگاه
كه لطف طبع و سخن گفتنِ دَري داند [205]
پاورقي
[189] و [190] و [191]ـ عبارت أنا الحقُّ از حلاّج است ، و عبارت سُبْحاني ما أعظمَ شَأني از بايزيد بسطامي ، و عبارت ليس في جُبَّتي سِوي اللَه از بعض كسانيكه به مقام شهود رسيده‌اند بنابر نقل فرغاني در «مشارق الدّراري» . و ما راجع به أسناد اين كلمات در تعليقۀ ص 172 از ج 1 «الله شناسي» مختصر مطالبي را آورده‌ايم .
[192] ـ أبومعتب حسين بن منصور حلاّج ، صوفي مشهور كه در سنۀ 309 ه . در بغداد به قتل رسيد .(تعليقه)
[193] ـ سعد الدّين محمود بن أمين الدّين تبريزي شبستري ، از اكابر عرفاء و حكماء است . وي صاحب كتاب «گلشن راز» مي‌باشد كه شروحي كه بر آن نوشته شده است به يازده ( 11 ) شرح رسيده است . وي در سنۀ 720هـ . وفات يافته است ، و عمرش از ( 33 ) سال تجاوز ننموده بود . در «كشف الظّنون» بعضي از مؤلَّفات او را از كتب شيعه شمرده است ، و همچنين شيخُنا البحّاثةُ المحقّقُ در كتاب «الذّريعة» ج 4 ، ص 158 ؛و ج 7 ، ص 42 طبع طهران . (تعليقه)
[194] ـ لَبيد بن رَبيعة عامري أنصاري از شعراء مُخَضرمين است . گفته مي‌شود كه وي در زمان معاويه در يكصد و پنجاه و هفت ( 157 ) سالگي فوت كرد . و در اسلام شعر نگفت مگريك بيت:
الْحمدُ لِلّهِ إذ لم يَأْتِني أجَلي حتّي كَساني من الإسْلامِ سِرْبالا
عمر به او گفت: از شعرهايت براي من بخوان ! او سورۀ بقره را تلاوت كرد و گفت: پس از آنكه خداوند به من سورۀ بقره را تعليم نموده است من شعري نسروده‌ام . («الشّعر و الشّعرآءِ» ابن قتيبه ، ص 50 ، طبع اوّل مصر ، سنة1322 ه .) (تعليقه)
[195] ـ و مصرع دوّمش اينست: «و كُلُّ نَعيمٍ لامَحالةَ زآئلُ» و پس از آن اين بيت است:
سوَي جَنَّةِ الفِردوسِ إنَّ نَعيمَها يَدومُ وَ إنَّ الموتَ لابُدَّ نازلُ (تعليقه)
[196] ـ يكصدمين باب از كتاب «مصباح الشّريعة» ، و عبارت زير از نسخۀ حضرت حجّة‌الإسلام و فخر العلماء الاعلام حاج شيخ حسن مصطفوي دام بقاؤه نقل مي‌شود (ص 66 ):
قالَ الصّادِقُ عَلَيْهِ السَّلامُ: الْعُبوديَّةُ جَوْهَرَةٌ كُنْهُها الرُّبوبيَّةُ؛فَما فُقِدَ مِنَ الْعُبوديَّةِ وُجِدَ في‌الرُّبوبيَّةِ، وَ ما خَفيَ عَنِ الرُّبوبيَّةِ اُصيبَ في الْعُبوديَّةِ . قالَ اللَهُ تَعالَي: سَنُرِيهِمْ ءَايَـٰتِنَا فِي الآفَاقِ وَ فِي‌ٓ أَنفُسِهِمْ حَتَّي' يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ و عَلَي' كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ . أيْ مَوْجودٌ في غَيْبَتِكَ وَ في حَضْرَتِكَ .
و معني فقرۀ اوّل اينست: «عبوديّت حقّ تعالي جوهره‌اي است كه حقيقت و ذاتش ربوبيّت است.»
[197] ـ آيۀ 26 ، از سورۀ 55: الرّحمن
[198] ـ قسمتي از آيۀ 88 ، از سورۀ 28: القصص
[199] ـ كتاب «الفردوس الاعلي» با تعليقۀ شهيد آية الله قاضي (ره) طبع ثاني ، نشر مكتبۀ فيروز آبادي ، ص 198 تا ص 221
[200] ـ «مستمسك العروة الوثقي» طبع ثاني (سنۀ 1376 ه) ج 1 ، ص 329
[201] ـ كتاب «عدل الهي» طبع اوّل ، ص 260 ؛و گويد: گويا مرحوم آقا محمّد رضا قمشه اي باشد .
[202] ـ آيات 4 تا 8 ، از سورۀ 38: ص
[203] ـ در «أقرب الموارد» آورده است: العُجاب بالضّم: ما جاوَز حَدَّ العَجَب . أمرٌ عَجَبٌ و عُجابٌ و عُجّابٌ ، بِتَخفيف الجيمِ و تَشْديدِها للمبالغة: أي يُتَعجَّب منه . و عَجَبٌ عُجابٌ: مُبالغةٌ.
بنابراين معني عُجاب عبارت است از چيزي كه بيش از اندازه انسان را شگفت‌انگيز ميكند . مثلاً در لسان عاميانۀ ما فارسي زبانان مي‌آيد: بقدري عجيب بود كه نزديك بود من شاخ در بياورم !
[204] ـ آيۀ 88 ، از سورۀ 11: هود