ص 1
بسم الله الرّحمن الرّحيم. حمد لا يزالي و سپاس نامتناهي مختصّ خداوند عزّوجلّ است كه بر اساس حكمت بالغۀ خود، عالم آفرينش را از كَتم عَدَم بوجود آورد؛ و به لباس هستي ملبّس نمود.
و از ميان آن عوالم، بني آدم را به جامعيّت منطق عقل و احساس برگزيد؛ و بر اين اساس به شرف تكليف متعهّد و مسئول نمود.
وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي ءَادَمَ وَ حَمَلْنَـٰهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَـٰهُمْ مِنَ الطَّيّـِبَـٰتِ وَ فَضَّلْنَـٰهُمْ عَلَی كَثِرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلا
و درود غير محدود، و تحيّت و إكرام غير محصور، از آنِ راهبران تربيت بشري است كه با برافراشتن لِواي حمد ايزدي، نور پر فروغ ايمان و ايقان را در دل‌هاي افراد بشر متجلّي نمودند؛ و مشعل توحيد و ولايت را در كانون جانها برافروختند؛ تا بشرِ صاحِب نفس هيولاني، و قوّه و استعداد بی‌حدّ و جدار را در راه تمكين از حقّ متمكّن كنند.
خاصّه حضرت خاتم النّبيين مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللهِ و وصيّ گرامش سيّد الوصيّين عَلِيّ بنِ أبِي‌طالب صلوات الله عليهما كه حاملان لواء حمد و حائزان مقام شفاعت كبری هستند و أئمّۀ معصومين لا سيّما بقيّة الله في الارضين حجّة ابن الحسن العسكريّ عجّل الله تعالی فرجه الشريف كه مظهر تامّۀ أسماء الهيّه؛ جماليّه و جلاليّه؛ و آيات كامله انوار احديّت و واحديّت، و مرآئي كبراي حقّ، و خلفاي عيني باري تعالی شأنه العزيز، و واسطه فيض و اشراق نور ازلي بر هياكل وجود، و ماهيّات امكانيّه بوده‌اند.
در ولايت تكوينيّه، آئينه تمام نماي جمال الهي و جلال ايزدي؛ و لؤلؤ درخشانِ مُفيضِ نور احديّت بر عالم ما سِوی؛ و در ولايت تشريعيّه؛ در شريعه و آبشخوارِ الهام، و آخِذِ احكام از مصدر تشريع و حقائق بوده‌اند.
از آنجائي كه مسئله امامت و ولايت از مهمترين مسائل حياتي است؛ و با شناخت اين واقعيّت، تمام جهات استعداديّه انسان در مدارج و معارج كمال رشد و نموّ مي‌كند؛ و باعدم شناخت و پيروي نكردن از اين حقيقت استعدادها و قابليّت‌ها همه در مسير انحراف قرار گرفته، و در لجن‌زار عَفِن ماديّات و شهوات مضمحلّ و منعدم مي‌شود؛
لذا خداوند تبارك و تعالي بر اين حقير منّت گذارد تا در روزهاي ماه مبارك رمضان يكهزار و سيصد و نود و يك هجريّه قمريّه، با جمعي از أخِلاّء روحاني و برادران ايماني، بحث و گفتار در پيرامون مسأله امامت و ولايت قرار گيرد.
ص 2
و بنابر اين شد كه مبناي بحث آيات قرآن بوده؛ و براي اهميّت موضوع نسبت به برادران عامه مسلك، از فنّ جَدَل استفاده نموده، از روايات و تواريخ عامّه نقل شود؛ و نيز روايات خاصّه نيز اجمالاً مورد استفاده قرار گيرد.
چنين تصوّر مي‌شد كه يكدورۀ كامل از اين بحث را در يكماه رمضان مي‌توانيم به پايان برسانيم؛ ولي ماه رمضان سپري شد، و با آنكه هر روز به نحو مستوفی و كامل گفتگو و بحث مي‌شد معذلك بيش از سُدْس (يك ششم) از آنچه مورد نظر بود بيان نشد.
از الطاف سَنيّۀ پروردگار لطيف آنكه در اين ماه رمضان نيز توفيق شامل حال نموده تا مذاكرات بحثي را در منزل نوشته و در مجموعه‌اي گرد آوردم.
مدّت چهار سال از تعقيب اين موضوع گذشت و از گردآوري مسائل امامت (البتّه بطور مسلسل و مرتّب ـ محروم بودم؛ تا باز الطاف خفيه خداوند عزّوجلّ در ماه مبارك رمضان يكهزار و سيصد و نود و پنج شامل، و روزها را با عزيزان ايماني و اخوان روحاني، دنباله بحث سابق را ادامه داديم.
و تا آخر ماه يك سُدس (يك ششم) ديگر از بحث‌‌ها گفته و نوشته شد.
و در نتيجه مجموعاً در اين دو ماه رمضان يك ثلث (يك سوّم) از آنچه مورد نظر بود گفته شد و نوشته شد .
و اينك مجموع نوشته‌ها كه در چهار مجلّد گردآوري شده است؛ براي مطالعه ارباب نظر و صاحبات بصيرت ارائه و تقديم مي‌گردد.
اميد آنكه خداوند جلّت اسمائه، توفيق بحث و تحرير بقيۀ ابحاث را عنايت فرمايد؛ بمحمّدٍ و آله الطّاهرين.
تمام اين مباحث در حدود دوازده مجلّد خواهد شد كه قسمت‌هاي امام شناسي را از دوره علوم و معارف اسلام تشكيل ميدهد؛ و به صورت درس‌هائي تدوين و تحرير مي‌شود كه مجموعاً در حدود يكصد و هشتاد درس خواهد شد.
و چون اين دروس در خصوصيّات امام و شرائط رهبري و زعامت و حكومت؛ و لزوم عصمت در أئمّه طاهرين سلام الله عليهم اجمعين قرار ميگيرد؛ در ضمن از شرائط نبوّت و لزوم عصمت و آثار و خواصّ پيامبران نيز بحث و گفتگو مي‌شود؛ در حقيقت، اين بحث بحثِ كامل و شاملي است كه بحث در نبوّت عامّه را نيز در بر گرفته؛ و ما را از بحث استقلالي در پيرامون آن بي‌نياز نموده است.
خدا را سپاسگزاريم كه اين موهبت را عنايت فرمود كه در اين بحوث بقدر وُسع؛ در حدود ظرفيّت ناچيز و حقير خود كوشا باشيم؛ و آنچه از ابحاث و مطالعات و دراسات و مذاكرات بوده است؛ برايگان در طبق اخلاص نهاده، و در مرآی و منظر برادران و همنوعان خود قرار دهيم.
فَلِلَّهِ الْحَمْدُ وَ لَهُ الشُّكْرُ وَ ءَاخِرُ دَعْوَانَا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَـٰلَمِينَ؛ و صلَّی الله عَلَي مُحَمَّدٍ وآلهِ الطّاهرِينَ
سيّد محمّد حسين حسيني طهراني
ص 3
درس اول: در عصمت انبياء و ائمه عليهم السلام
ص 5
بسم الله الرحمن الرحيم
و صلى الله على محمد و آله الطاهرين
و لعنةالله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين
و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم.
قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:
«كَانَ النَاسُ اُمَّةً وَاحِدَة فَبَعَثَ اللهُ النَبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِينَ وَ أَنزَلَ مَعَهُم الكِتَابَ بالحَقِّ لِيَحكُمَ بَينَ النَاسِ فِيمَا اختَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اختَلَفَ فِيهِ إلَّا الَذِينَ اُوتُوهُ مِن بَعدِ مَا جَآئَتهُم البَيِّنَاتُ بَغيًا بَينَهُم فَهَدَى اللهُ الَذِينَ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِيهِ مِن الحَقِّ بإذنِهِ وَ اللهُ يَهدِى مَن يَشَآءُ إلَى صِراطٍ مُستَقِيمٍ» [1]
اختلاف اساسي بين شيعه و سنى
بين شيعه و سنى اختلاف فقط در مسئله ولايت است.
شيعه ميگويد امام بايد معصوم باشد و از جانب خدا منصوب گردد، سنيان می‌گويند عصمت از شرائط امام نيست و مردم می توانند براى خود امامى را اختيار كنند و از او پيروى نمايند.
بقيه مسائلى كه مورد اختلاف بين اين دو گروه است همه تابع اين مساله بوده و از فروعات اين اصل بشمار ميرود، و روى زمينه اختلافى كه در اين اصل به ميان آمده است در آن فروعات نيز اختلافاتى قهراً پيدا شده است، بطوريكه اگر در اين اصل اختلاف از ميان برخيزد و اين دو فرقه داراى مرام و مذهبى واحد گردند، بقيه فروع نيز خودبخود به پيروى و به تبع اين اصل اختلافات خود را رها نموده و متحد خواهند شد.
ص 6
ما به يارى خدا و استمداد از روح پاكان و اولياى خدا در اين روزها اصل اين مساله را بررسى می نمائيم و از روى كتاب خدا و نصوص صريحهاى كه از حضرت رسول صلى الله عليه و آله وارد شده است شرائط امام را بيان ميكنيم بِحَولِهِ وَ قُوَّتِهِ وَ لَا حَولَ وَ لَا قُوَّةَ إلاّ باللهِ العَلىِّ العَظِيم و براى توضيح اين معنى قبل از استدلال به آيه فوق كه در مطلع سخن ذكر شد شاهد و مثالى را از باب مقدمه ذكر ميكنيم.
امام بمنزله قلب در پيكر انسان است
در بدن انسان دستگاههاى مختلف و متنوعى وجود دارد كه هر يك در انجام وظيفهاى مختص به خود مشغول فعاليت است.
چشم براى ديدن و گوش براى شنيدن و بينى براى تنفس و بوئيدن و زبان براى چشيدن و دست و پا براى أخذ نمودن و راه رفتن است هر يك از اين اعضاء در انجام وظيفه خود ساعى و كوشاست ولى نيروى خود را از نقطه نظر حيات مادى از قلب ميگيرد.
قلب خون را به تمام اعضاء و جوارح ميرساند و در هر لحظه بدانها حيات نوينى ميدهد و خون تازه به وسيله ارسال قلب آنها را زنده و با نشاط نگاه ميدارد، بطوريكه اگر در يك لحظه قلب متوقف گردد و از سركشى و سرپرستى خود باز ايستد اين اعضاء زنده و شاداب به صورت مرده و كدر درآمده تمام خواص خود را از دست می دهند.
چشم نمی بيند، گوش نمی شنود، دست حركت ندارد، پا نيز مرده و بیحس می گردد.
بنابراين فائده قلب همان عنوان سرپرستى و زعامت و ايصال حيات به اين اعضاء تحت حيطه اوست، كسى نمی تواند بگويد ما به قلب نياز نداريم زيرا از قلب كارى ساخته نيست، نه می‌بيند و نه می شنود و نه سخن می‌گويد و نه می‌نويسد و نه و نه...
ما چشم داريم و با چشم می‌بينيم، و گوش داريم و با گوش می شنويم، و زبان داريم و با او می گوئيم، و دست داريم و با او می نويسيم.
اين سخن بیجا و غلط است چون چشم بدون قلب و گوش بدون قلب و زبان بدون قلب مرده و صفر است، آن بينائى كه در چشم، و شنوائى كه در گوش است به علت نيروى قلب است. چشم در هر آن مواجه با هزاران آفت و فساد خارجى
ص 7
است و همچنين گوش و ساير اعضاء، چون مرتباً قلب از مراقبت خود دريغ ننموده و دائماً خون به عنوان غذا و دوا و دافع دشمنان خارجى و عوامل موجب فساد و ميكربهاى مهلكه می فرستد.
لذا چشم و گوش در تحت ولايت سلطان قلب زنده و پايندهاند قلب دستگاه معدل و تنظيم كننده قوا و حيات بخشنده اعضاى انسان است.
و اما از نقطه نظر معنى، مغز و دستگاه مفكره منظم كننده اين قوا و اعضاء مىباشد،
چشم فقط می بيند يعنى در اثر انعكاس نور، صورتى از شيئى مرئى در حديبيه و عدسى چشم منعكس می گردد، اما اين صورت چيست و با او چكار بايد كرد، اين وظيفه چشم نيست، اين كار مغز است كه اين صورت را گرفته و روى او حساب می كند و از اين صورت بهرهبردارى می نمايد.
و لذا كسانيكه مست شدهاند يا بیهوش و يا ديوانه گشتهاند در چشم آنان نقصانى به وجود نيامده است چشم كاملاً سالم و در منعكس نمودن شعاع و پديدار نمودن صورت مرئى بسيار صحيح و بجا كار مىكند ولى چون دستگاه مغز و مفكره از كار خود دست كشيده و به وظيفه خود عمل نمىكند. سلسله اعصاب اين صورت را كه به مغز تحويل می دهند مغز نمىتواند آن را بشناسد و آن را در محل خود اعمال كند .
لذا ديده می شود كه شخص مست خواهر و مادر خود را به جاى عيال خود می گيرد و در صدد تعدّى به آنان برمی آيد، در معبر عام لخت و عريان حركت می كند و نمی تواند تشخيص دهد كه صورت معبرى را كه سابقاً در قواى ذهنيه خود محفوظ داشته است با اين صورت معبر فعلى تطبيق كند و سپس حكم به عدم جواز حركت در حالت عريان بودن در معبر نمايد.
شخص مست، هرزه می گويد، عربده مىكشد، در نزد بزرگان كارهاى سخيف و ناروا مىكند، از خوردن كثافات و خبائث دريغ ندارد و از جنايات خوددارى نمی كند، با آن كه قواى سامعه و ذائقه و لامسه او كار خود را انجام می دهد، لكن چون دستگاه كنترل و تنظيم مغز خراب شده است لذا نه تنها نمی تواند از اين چشم بينا و گوش شنوا و دست توانا بهرهبردارى كند بلكه به عكس آنان را در راه هلاكت و فساد مصرف نموده و به وسيله آنان تيشه به اصل شاخ و بن هستى خود می زند.
ص 8
بنابراين وجود دستگاه مغز نيز براى استخدام اين اعضاء و جوارح و به كار بستن هر يك از آنان در موقع لزوم و تطبيق صور حاصله با صور محفوظه سابقه و احكام صحيحه مترتبه بر آنست، بطوريكه در شخص مجنون كه قواى عاقله خود را از دست داده است هيچ نتيجه صحيحى از ديدار و گفتار و كردار او مترتب نمی شود.
از انسان بگذريم در حيوانات نيز قلب و مغز وجود دارد و بدون آن هيچ حيوانى حتّى حيوانات تك سلولى نمی توانند به وظيفه خود ادامه دهند و براى ادامه حيات و زندگى خود در تلاش باشند.
در جمادات نيز آنچه آنها را در تحت خاصيت و كيفيت واحد قرار می دهد، و راسم وحدت آنان است همان روح و نفس واحدى است كه در آنان سارى و جارى بوده و بهمين علّت داراى خاصيت واحد بوده و اثرات واحدى از آنان مشهود است.
اتفاقا در فن تكنيك و ماشين سازى از اين موضوع استفاده نموده و با ايجاد دستگاههاى تنظيم كننده و معدِّله توانستهاند حركت چرخها و موتورها را تنظيم كنند.
ساعت را كه كوك می كنيم در اول فشار فنر قوى است و می خواهد چرخ دندهها را بسرعت حركت دهد و چون فنر باز می شود و فشارش ضعيف می گردد می خواهد چرخها را بكندى حركت دهد، در ساعت دستگاهى بنام پاندول می گذارند كه حركت را تنظيم نموده و چه فشار فنر قوى و چه ضعيف باشد در هر حال ساعت به يك منوال حركت نموده و وقت را بطور صحيح تنظيم میكند.
در ماشينهاى بخار كه كارخانههاى بزرگ را بكار می‌اندازد اگر دستگاه معدّل نباشد تمام ماشينها خرد و خراب خواهند شد، چون ديگ بخار در هنگام جوشش، بخار زياد توليد نموده و اگر اين بخار مستقيماً به پشت پيستونها وارد شود چرخ طيار شتاب گرفته و با سرعت سرسام آورى ماشين را خرد خواهد نمود، و نيز در وقتيكه در ديگ بخار حرارت كمتر مىشود ممكنست سرعت كم شود.
لذا هميشه در دستگاهى بخار اضافى را براى مواقع كمبود ذخيره می كنند و دستگاهى بنام معدِّل و رگولاتور بين لولههاى متصل به ديگ و بين پيستونها قرار می دهند تا هميشه بخار را به مقدار معيّن نه كم و نه زياد به پشت پيستونها رهبرى كند، اين دستگاه در وقتى كه بخار بسيار است زيادى آن را خودبخود در دستگاه ذخيره می فرستد و از وارد شدن آن به موتورها جلوگيرى می نمايد و در وقتى كه بخار كم
ص 9
است از دستگاه ذخيره، بخار ذخيره شده را می گيرد و با بخار فعلى توأماً به موتورها می فرستد و لذا خودبخود هميشه موتورها آرام و منظم حركت نموده در يك سرعت خاص مورد نياز به حركت در می آيند.
در جامعه بشرى براى تبديل قوا و تنظيم امور و رفع اختلافات بين مردم و جلوگيرى از تعديات به حقوق فرد و اجتماع و رهبرى نمودن تمام افراد را به مقصد كمال و منظور از آفرينش و كاميابى از جميع قوا و سرمايههاى خدادادى احتياج به معدِّل صحيح منظِّم است و الاّ جامعه از هم گسيخته می شود و از سرمايه حيات بهرهبردارى نخواهد نمود.
لزوم امام معصوم در جامعه
منظِّم عالم انسانيت و اجتماع امام است كه حتماً بايد داراى قوائى متين و فكرى صائب و انديشه اى توانا ناظر بر اعمال و كردار امت بوده، بين آنها نظم و تعادل را برقرار كند.
آيا اگر اين امام نيز خود جايز الخطا و مبتلى به معصيت و گناه و در فكر و انديشه مانند ساير افراد جامعه دچار هزاران خطا و اشتباه گردد و يا نيز مانند آنان بوالهوس و شهوتران باشد، می تواند با اينحال در بين افراد صلح دهد، اختلافات آنان را رفع كند حقّ هر ذى حقّى را به او برساند و جلوى تعدّيات را بگيرد و تمام افراد را قوه حيات و نيروى زندگى بخشد، به هر كس به اندازه استعداد و نياز او از معارف و حقائق تعليم كند، موارد خطا و اشتباه آنان را هر يك به نوبه خود در سلوك راه خدا و رسيدن به مقصد كمال بيان كند؟حاشا و كلّا!
بنابراين رهبر جامعه و زعيم و امام مردم بايد معصوم و عارى از گناه و هر گونه لغزش و خطا بوده با فكرى عميق و پهناور و سينهاى منشرح به نور الهى و قلبى منوَّر به تاييدات غيبيّه ناظر بر احوال و رفتار و حتّى بر خاطرات قلبيّه هر يك از افراد امّت بوده باشد.
بعضى از عامّه عصمت را در پيغمبران قبول دارند و بعضى از آنها مرتبه ضعيفى از عصمت را درباره آنان قائلند و بعضى بطور كلّى عصمت را درباره آنان انكار كرده و بهيچوجه آنان را مصون از خطا و معصيت نمی دانند، ولى شيعه بطور عموم عصمت را به تمام معنى در انبياء شرط می داند و نيز درباره ائمه معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين قائل به عصمت است.
ص 10
عصمت انبياء در سه مرحله
ما براى اثبات اين موضوع، عصمت را درباره انبياء از قرآن شريف اثبات نموده و سپس درباره ائمه عليهم السلام به بحث مىپردازيم.
اما درباره پيمبران می گوئيم كه عصمت مورد كلام در سه موضوع است.
اوّل در موضوع تلقّى وحى يعنى قلب پيغمبر بايد طورى باشد كه در حال نزول وحى خطا نكند و وحى را همانطور كه وارد است به خود بگيرد، و در تلقّى كم و زياد ننمايد، و قلب پيغمبر، وحى را در خود به صورت ديگر غير از حقيقت واقعيّه خود جلوه ندهد.
دوّم در موضوع تبليغ و رساندن وحى است، يعنى پيغمبر همانطور كه وحى را گرفته است همانطور بايد برساند، در اداء و رساندن نبايد دچار خطا و اشتباه گردد، نبايد وحى را فراموش كند يا در اداء آن كم و زياد نموده غير از صورت واقعى خود آن را به امّت خود تبليغ نمايد.
موضوع سوّم در موضوع معصيت و گناه است، يعنى هر چه مخالف با مقام عبوديّت و منافى احترام و موجب هتك مقام مولى است نبايد از او سرزند، چه راجع به گفتار باشد يا راجع به افعال، و بطور كلّى اين سه مرحله را می توان به يك جمله اختصار نمود و آن وجود امريست از جانب خدا در انسان معصوم كه او را از خطا و گناه مصون دارد.
و اما خطا در غير اين سه موضوع، مثل خطا در امور خارجيّه نظير اشتباهاتيكه انسان در حواس خود می كند يا در ادراكات امور اعتباريّه و مانند خطا در امور تكوينيّه از نفع و ضرر و صلاح و فساد از محل نزاع و مورد گفتگوى شيعه و سنى خارج است.
اما در آن سه مرحله از عصمت آياتى از قرآن دلالت بر آن دارد مثل قوله تعالى:
«كَانَ النَاسُ اُمَّةً وَاحِدَة فَبَعَثَ اللهُ النَبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِينَ وَ أَنزَلَ مَعَهُم الكِتَابَ بالحَقِّ لِيَحكُمَ بَينَ النَاسِ فِيمَا اختَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اختَلَفَ فِيهِ إلَّا الَذِينَ اُوتُوهُ مِن بَعدِ مَا جَآئَتهُم البَيِّنَاتُ بَغيًا بَينَهُم فَهَدَى اللهُ الَذِينَ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِيهِ مِن الحَقِّ بإذنِهِ وَ اللهُ يَهدِى مَن يَشَآءُ إلَى صِراطٍ مُستَقِيمٍ» [2]
ص 11
اين آيه می رساند كه منظور از ارسال پيمبران و انزال وحى و كتاب همانست كه مردم را به حق دعوت كنند، و در جميع موارد اختلاف چه در قول و چه در فعل و چه در اعتقاد، راه صواب و حقّ را به آنها راهنمائى كنند.
اينست هدف خلقت و آفرينش از بعثت انبياء، چون خداوند در اين مقصود اشتباه نمی كند و به غلط نيز نمی افتد به مفاد آيه:
«لَا يَضِلُّ رَبِّى وَ لَا يَنسَى» [3]
و نيز در اين منظور و مقصود به هدف خود می رسد و رادع و مانعى براى او نيست به مفاد آيه شريفه:
«إنَّ اللهَ بَالِغُ أمرهِ قَد جَعَلَ اللهُ لِكُلِّ شَيئٍ قَدرًا» [4]
و به مفاد آيه كريمه:
«وَ اللهُ غَالِبٌ عَلَى أمرِه» [5]
بنابراين لازمست براى حفظ وحى در انزال آن و تبليغ و اداء آن، پيمبران را از هر گونه خطا و غلطى مصون نگاه دارد، زيرا بالفرض طبق مفاد اين آيات اگر قلب پيغمبرى در تلقّى يا در تبليغ وحى دچار اشتباه گردد منظور از رسالت او به عمل نيامده است بعلّت اينكه منظور از رسالت دعوت به حق است به مفاد:
«وَ أنزَلَ مَعَهُمُ الكِتَابَ بِالحَقِّ لِيَحكُمَ بَينَ النَّاسِ فِيمَا اختَلَفُوا فِيهِ»
و بنابراين در صورت اشتباه يا آنكه خدا در انتخاب رسول و طريقه انزال وحى بر قلب او دچار غلط و دستخوش نسيان واقع شده، و يا آنكه منظورش دعوت به حق بوده لكن در اجراء وحى در قلب پيغمبر به نحوى كه هيچ دستخوش تغيير و تبديل واقع نشود به خطا افتاده، و اينها به مقتضاى «لَا يَضِلُّ رَبِّى وَ لَا يَنسَى» صحيح نيست يا آنكه با آنكه منظورش دعوت به حق بوده و در اجراء اين امر نيز اشتباه و غلط نمی نموده است، لكن موانع خارجيه جلوى امر خدا را می گرفته و نمىگذارده به مرحله تحقق برسد. اين نيز به مقتضاى مفاد«إنَّ اللهَ بَالِغُ أمرهِ» يا آيه«وَ اللهُ غَالِبٌ عَلَى أمرِه» محال است.
روى اين مقدّمات حتماً خدا پيمبران را محفوظ از خطا و غلط در كيفيّت
ص 12
تلقّى وحى و تبليغ آن نگه می دارد، و قلب آنان را بطورى صافى و پاك می نمايد كه در اثر انزال وحى هيچ ارتعاش و موجى كه موجب دگرگونى كيفيت و واقعيّت وحى باشد در قلب آنان وجود نداشته باشد، و هيچگونه اضطراب و تاريكى كه نيز باعث تاويل و تفسير ادراكات واقعيّه بر خلاف واقعيّت و حقيقت آن باشد در آنها پديد نيايد.
و اين معنى حقيقت عصمت است در دو مرحله تلقّى وحى و تبليغ آن.
و اما در مرحله سوم كه مصونيّت و عصمت آنان از گناه باشد، ممكنست با بيان مقدمه ديگرى نيز دلالت آيه فوق را تمام دانست، و آن اينكه اگر پيغمبرى معصيت كند و مرتكب گناه گردد با اين فعل خود جواز و اباحه اين عمل را نشان داده است، چون عاقل به كارى دست نمىزند مگر آنكه او را نيكو و پسنديده داند، پس اگر از او معصيت سرزند در حاليكه قولاً امر به خلاف آن مىكند اين موجب تناقض و تهافت خواهد بود، و با فعل و قول خود تبليغ متناقضين نموده است، با قول و گفتار خود مردم را از آن بازداشته، ولى با فعل آن اباحه آن را اثبات و امّت را در فعل آن مرخّص داشته است.
و معلومست كه تبليغ متناقضين تبليغ حقّ نخواهد بود چون هر يك از آن دو مُبطِل ديگرى خواهند بود، و خدائى كه پيمبران را به منظور تبليغ حق ارسال نموده است، آنان را به دعوت به متناقضين نمىگمارد، بلكه آنان را از عمل غير حقّ و هر گونه معصيتى مصون مىدارد زيرا كه عصمت پيمبران در تبليغ رسالت و اداء وحى (آن طور كه بايد) بدون عصمت در مقام معصيت تمام نخواهد بود.
روى اين بيان به خوبى واضح شد كه آيه فوق دلالت بر عصمت انبياء درسه مرحله تلقّى و تبليغ وحى و در مقام گناه و معصيت دارد.
امام نيز كه حافظ شريعت و تبيين حكم و پاسدار قانون بر امّت است، نيز حائز مقامِ قلب و ادراك پيمبر است و از اين نقطه نظر با پيغمبر فرقى ندارد، جز آنكه پيغمبر آورنده شريعت و كتاب، و امام حافظ و مبلّغ آن است و همان ادلّهاى كه براى اثبات عصمت در انبياء مورد استفاده قرار مىگيرد بعينها درباره امام نيز وارد مىشود.
در كتاب كافي[6] در كتاب الحجة مرحوم كلينى از على بن ابراهيم از پدرش
ص 13
از حسن بن ابراهيم از يونس بن يعقوب روايت مىكند كه: در نزد حضرت امام جعفر صادق عليه السلام جماعتى از اصحاب بودند كه از آنجمله حمران بن اعين و محمّد بن نعمان و هشام بن سالم و طيّار و جماعتى كه در ميان آنان جوانى برومند بنام هشام بن حكم[7] بود.
حضرت به هشام بن حكم فرمودند اى هشام! آيا خبر مىدهى به ما از آن مناظره و مكالمهاى كه بين تو و بين عمرو بن عبيد واقع شد؟
هشام گفت: يابن رسول الله مقام و منزلت تو بالاتر از آنست كه من در مقابل شما لب بگشايم، و مناظره خود را باز گويم، من از شما حيا مىكنم و در پيشگاه شما زبان من قادر به حركت و سخن گفتن نيست.
حضرت فرمودند: زمانيكه شما را به كارى امر نموديم بايد بجا آوريد!
مناظره هشام بن حكم با عمرو بن عبيد
هشام در اين حال لب به سخن گشود و گفت داستان عَََمرو بن عُبيد و جلوس او در مسجد بصره و گفتگوى او با مردم به من گوشزد شد، و بر من بسيار ناگوار آمد، براى ملاقات و مناظره با او حركت نموده و به بصره وارد شدم.
روز جمعه بود به مسجد بصره درآمدم ديدم كه حلقه وسيعى از جماعت مردم مجتمعند و در ميان آنان عمرو بن عبيد مشغول سخن گفتن است، مردم سئوال مىكنند و او جواب مىگويد.
عمرو بن عبيد يك شمله سياهى از پشم بر كمر خود بسته و شمله ديگرى را رداى خود نموده و سخت مشغول گفتگوست.
من از مردم تقاضا نمودم كه راهى براى من باز كنند، تا خود را بدو رسانم، مردم راه دادند، من از ميان انبوه جمعيت عبور نموده در آخر آنان نزديك عمرو بن عبيد دو زانو به زمين نشستم، سپس گفتم: اى مرد دانشمند! من مردى هستم غريب، مرا رخصت میدهى سئوالى بنمايم؟
ص 14
گفت بلى
گفتم: آيا چشم دارى؟
گفت: اى فرزند اين چه سئوالى است؟ تو میبينى من چشم دارم ديگر چگونه از آن سئوال میكنى؟
گفتم: مسئله من همين بود كه سئوال كردم آيا پاسخ مىدهى؟
گفت:اى فرزند سئوال كن و اگر چه اين سئوال تو احمقانه است!
گفتم: جواب مرا بگو
گفت: سئوال كن
گفتم: آيا چشم دارى؟
گفت: بلى
گفتم: با چشمت چه میكنى؟
گفت: با آن رنگها و اشخاص را مىبينم
گفتم: آيا بينى دارى؟
گفت: بلى
گفتم: با بينی ات چه میكنى؟
گفت: بوها را استشمام ميكنم. گفتم آيا دهان دارى؟
گفت: بلى
گفتم: با دهانت چه میكنى؟
گفت: طعم و مزه غذاها را مىچشم
گفتم: آيا گوش دارى؟
گفت: بلى
گفتم: با گوشات چه ميكنى؟
گفت: صداها را گوشم مىشنوم
گفتم: آيا قوه ادراك و مغز مفكر دارى؟
گفت: بلى
گفتم: با آن چه میكنى؟
گفت: با آن هر چه را كه از راه حواس بر من وارد شود تميز میدهم
گفتم: آيا اين حواس و اعضاء بىنياز از مغز و قواى درّاكه نيستند؟
ص 15
گفت: نه
گفتم: چگونه نيازمند به مغز و قواى مفكره هستند، در حاليكه همه آنها صحيح و سالمند، عيب و نقصى در آنها نيست؟
گفت: اى فرزند اين جوارح و حواس چون در واقعيّت چيزى را كه ببينند يا بو كنند يا بچشند يا بشنوند شك بنمايند آنها را به مغز و قواى درّاكه معرفى مىكنند، و مغز است كه صحيح را تشخيص مىدهد و بر آن تكيه مىكند و مشكوك را باطل نموده مطرود مىنمايد!
هشام مىگويد: به او گفتم بنابراين خداوند قلب و مغز را براى رفع اشتباه حواس آفريده است؟
گفت: آرى
گفتم: براى انسان مغز لازم است و گرنه جوارح در اشتباه میمانند؟
گفت: آرى
گفتم: اى ابا مروان[8]
خداوند تبارك و تعالى جوارح و حواس انسان را مهمل نگذارده تا آنكه براى آنان امامى قرار داده كه آنچه را كه حواس به صحت تحويل دهند تصديق كند و مواضع خطا را از صواب فرق گذارد، و بر واردات صحيح اعتماد و بر غير صحيح مهر بطلان زند، چگونه اين خلق را در حيرت و ضلال باقى گذارده، تمامى افراد انسان را در شك و اختلاف نگاهداشته و براى آنان امامى كه رافع شبهه و شك آنان باشد و آنان را از حيرت و سرگردانى خارج كند معيّن نفرموده است؟
و براى مثل توئى در بدن تو براى حواس و جوارح تو امامى معيّن فرمايد تا حيرت و شك را از حواس تو بردارد؟
هشام مىگويد: عمر بن عبيد ساكت شد و چيزى نگفت، سپس رو به من نموده گفت:
تو هشام بن حكم هستى؟
گفتم: نه
گفت: آيا از همنشينان او هستى؟
گفتم: نه
ص 16
گفت: پس از كجا آمده اى و از كجا هستى؟
گفتم: من از اهل كوفه هستم گفت بنابراين يقيناً خودت هشام هستى
سپس برخاست و مرا در آغوش خود گرفت و خود از جاى خود كنار رفته مرا بر سر جاى خود نشانيد، و ديگر هيچ سخن نگفته در مقابل من سكوت اختيار نمود، تا من از آن مجلس برخاستم.
هشام مىگويد: حضرت صادق عليه السلام از بيان اين طريق مناظره من بسيار خشنود شده و خنديدند و گفتند: اى هشام! چه كسى به تو تفهيم نموده اينطور مناظره نمائى؟
عرض كردم: اينطريق را از وجود مبارك شما ياد گرفته، و بر حسب موارد و مصاديق مختلف خود پياده مىنمايم .
حضرت فرمودند: سوگند به خداى كه اين قسم از مناظره در صحف حضرت ابراهيم و موسى نوشته شده است[9]
چون امام حكم مغز و قلب عالم است لذا سرور و حزن او در جوارح و اعضاء او كه يكايك مخلوقاتست اثر مىكند.
سيوطى در خصائص الكبرى گويد: و اخرج الحاكم و البيهقى و ابو نعيم عن الزهرى قال: لَمَّا كَانَ صَباحُ يَومٍ قُتلَ عَليّ بن أبي‌طالبٍ، لَم يُرفَع حَجَرٌ فِى بَيت المَقدَسِ إلاّ وُجدَ تَحتَهُ دَمٌ.
و اخرج ابو نعيم من طريق الزهرى عن سعيد بن المسيب قال: صَبيحَةٌ يَومٍ قُتِلَ عَليّ بنُ أبي‌طالب، لَم تُرفَع حَصَاة مِن الأرضِ إلاّ وَ تَحتَها دَم عَبيط.[10]
صبحگاه روزيكه اميرالمؤمنين عليه السلام كشته شدند هر ريگى را كه از هر نقطه زمين برمىداشتند در زير آن خون تازه بود.
گريه تمام موجودات در سوگ شهادت سيد الشهداء
شيخ صدوق رضوان الله عليه روايت مىكند در كتاب علل الشرايع و امالى
ص 17
با سند واحد خود از جبلّه مكيّه، كه او گفت: از ميثم تمّار شنيدم كه میگفت: سوگند بخدا كه اين امّت، فرزند پيغمبر خود را در روز دهم محرّم مىكشند و دشمنان خدا آنروز را روز بركت قرار میدهند، و اين امريست كه از علم خدا گذشته و از قضاى محتوم بوده و بر اساس عهدي كه اميرالمؤمنين عليه السلام با من نموده است، من از آن آگاهى يافتهام.
اميرالمؤمنين بمن خبر داد كه تمام موجودات بر فرزند پيغمبر گريه مىكنند حتّى درندگان در بيابانها و ماهيان درياها و مرغان بر فراز آسمان.
و گريه مىكنند بر او خورشيد، و ماه، و ستارگان، و آسمان، و زمين، و مؤمنان از انس و جن، و تمام فرشتگان آسمانها، و رضوان: خازن بهشت، و مالك: پاسبان دوزخ، و فرشتگان پاسبانان، و نگاهدارندگان عرش، و آسمان.
و در آن هنگام، خون و خاكستر ببارد.
سپس ميثم گفت: واجب است لعنت خدا بر قاتلان حسين عليه السلام، همانطور كه بر مشركينى كه با خدا خداى دگرى را شريك قرار مىدهند، واجب شده است و همانطور كه واجب است بر يهود و نصارى و مجوس.
جبلّه مىگويد: گفتم: اى ميثم! چگونه مردم روز قتل حسين را روز بركت قرار مىدهند؟
در آن هنگام ميثم گريست و گفت: طبق حديثى مجعول كه خود آنها وضع نمودهاند، گمان مىكنند كه عاشورا روزيست كه در آن خداوند توبه آدم را قبول نمود در صورتيكه خداوند توبه آدم را در شهر ذى الحجّه قبول نمود.
و گمان مىكنند كه در آن خداوند توبه داود را قبول نمود، در صورتيكه توبه داود در شهر ذى‌الحجه پذيرفته شد.
و گمان مىكنند كه در آن خداوند يونس را از شكم ماهى خلاصى داد، در صورتيكه خداوند او را در ذى القعده از شكم ماهى بيرون آورد.
و گمان مىكنند كه در آن روز كشتى نوح به ساحل نجات نشست، در حاليكه آن كشتى در روز هجدهم از ذى الحجّه به ساحل نشست.
و گمان مىكنند كه در آن روز خداوند آب دريا را براى نجات بنى اسرائيل شكافت، در صورتيكه اين واقعه در شهر ربيع الاول بوقوع پيوست.
سپس ميثم گفت: اى جبلّة! بدان كه براى حسين بن على: سيد الشهداء و
ص 18
اصحابش در روز قيامت بر ساير شهداء فضيلتى است.
اى جبلة! زمانيكه ديدى خورشيد مانند خون تازه سرخ شد، بدانكه آقاى تو و مولاى تو حسين را كشتند.
جبلة مىگويد: روزى از منزل خارج شدم، چون نظر بر ديوارها افكندم، ديدم مانند ملحفههاى رنگين شده به عُصفُر (گياهى است سرخ رنگ) برنگ خون درآمده است.
پس ناگهان صيحه زدم و گريستم و گفتم: بخدا سوگند كه آقاى ما حسين بن على را كشتند[11]
پاورقي
[4] سوره طلاق: 65 - آيه 3
[7] هشام بن حكم تولدش در كوفه نشو و نمايش در واسط و تجارتش در بغداد بود از حضرت صادق و حضرت كاظم و حضرت رضا صلوات الله عليهم درباره او مدح و منقبت گفته شده است و راوى حديث و داراى اصلى از اصول اربعماة شيعه بوده و از اجلاى محدثين و مهره متكلمين و مناظرين بوده و در سن جوانى در فن مناظره مهارت به سزائى داشته است. (رجال ميرزا محمد على اردبيلى) اين روايت را نيز در بحارالانوار ج 7 ص 3 از «اكمال الدين» و «علل الشرايع» و «امالى» صدوق نقل میكند.
[8] ابامروان كنيه عمرو بن عبيد است
[9] اين روايت را صدوق نيز در امالى ص 351 از سعد بن عبدالله از ابراهيم بن هاشم از اسمعيل بن مراد از يونس بن عبدالرحمن از يونس بن يعقوب نقل مىكند و مىگويد در نزد حضرت جماعتى از اصحاب بودند كه در ميان آنها حمران بن اعين و مؤمن الطاق و هشام بن سالم و الطيار بودند و جماعتى ديگر از اصحاب بودند كه در ميان آنها هشام بن الحكم بود و سپس عين حديث را تا به آخر نقل میكند.
[10] «خصائص الكبرى» ج 2 ص 124 بنا به نقل «شيعه در اسلام» سبط قسمت دوم ص 124
[11] «امالى» صدوق ص 77 و «علل الشرايع» ص 228 و در «بحار الانوار» ج 10 ص 224 اين داستان را از صدوق نقل مىكند