ص 255
درس چهاردهم:
لزوم تبعيت از اعلم
ص 257
بسم الله الرحمن الرحيم
و صلى الله على محمد و آله الطاهرين
و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الان الى قيام يوم الدين
و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم
قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:
«و اذ قال ابراهيم لابيه و قومه اننى برآء مما تعبدون الا الذى فطرنى فانه سيهدين و جعلها كلمة باقية فى عقبه لعلهم يرجعون»[342]
بقاء منصب امامت در ذريه حضرت ابراهيم تا روز قيامت
ياد بياور آن زمانى را كه حضرت ابراهيم به پدرش و خويشاوندانش گفت: به درستى كه حقا من از آنچه كه شما جز خدائى كه مرا آفريده است مىپرستيد، بيزارى مىجويم، و برائت خود را اعلام مىدارم،
آن خدائى كه مرا آفريده است، مرا به سوى حق و كمال خود راهنمائى خواهد نمود، و ما اين را يك اصل ثابت و كلمه باقيه در اعقاب و ذريه ابراهيم قرار داديم، به اميد آنكه به مقام توحيد و يكتاپرستى رجوع كنند.
تحقيق در معناى كلمه لا اله الا الله
از اين آيه مباركه استفاده منصب امامت، و پيشوائى و رهبرى مردم در ذريه و نسل حضرت ابراهيم عليه السلام نسلا بعد نسل تا روز قيامت مىتوان نمود.
توضيح آنكه لفظ براء مصدر است از فعل برا يبرا، كه صفتش برىء آيد. و «اننى براء» يا بر تقدير محذوفست: اننى ذو براء يا بر سبيل تاكيد و مبالغه است مثل زيد عدل، و ضمير فاعل در «جعلها» به سوى الله است سبحانه و تعالى، و ضمير مفعول
ص 258
يا راجع به سوى برائت است، كه حضرت ابراهيم تكلم بدان نمود، و يا راجع به سوى هدايت است، كه از كلمه «سيهدين» اتخاذ و استنتاج مىگردد،اما در صورتى كه بگوئيم مرجعش لفظ برائت است، مفادش همان كلمه توحيد است يعنى كلمه: لا اله الا الله،
چون «اننى براء مما تعبدون الا الذى فطرنى»همان مفاد كلمه «لا اله الا الله»است و كلمه توحيد معناى واحدى است كه مرجع ضمير مفعول در و جعلها، مىباشد،
چون بنا بر قواعد عربيت، اعراب مستثنى در كلام منفى در استثناء متصل، اعراب مستثنى منه و بدل از او خواهد بود، و در كلمه«لا اله الا الله»لفظ جلاله مرفوع است به عنوان بدل از اله كه محلا مرفوع است و با ملاحظه بدليت فقط يك جمله بيشتر نخواهد بود،
و معنى چنين مىشود: لا اله الا الله موجود يعنى خدائى غير از خدا نيست، و اگر اين جمله بخواهد متضمن دو كلمه نفى و اثبات باشد بايد لفظ جلاله منصوب باشد، و در اين صورت دو جمله و هر كدام حاوى يك معناى مستقلى است اول جمله منفيه لا الله موجود، و دوم جمله اثباتيه استثنى الله يا الله موجود البته چنين نيست، و بنابراين آنچه در لسان اهل دعوت و اوراد وارد است كه كلمه لا اله الا الله ورد نفى و اثبات مركب استخالى از تحقيق است، و فقط ذكر نفى است و بس.
و اما در صورتى كه مرجعش لفظ هدايت باشد، معلوم است كه هدايت الهيه اولا و بالذات اختصاص به ذات مقدس پروردگار دارد، و از آن ذات مقدس به غير او سرايت مىكند، پس هدايت تامه الهيه، مختص به خدا، و مادون آن براى موجودات و مخلوقات است، و چون حضرت ابراهيم با كلمه «سيهدين»، هدايت مطلقه را اشاره مىكند، قابل انطباق براتم مراتب هدايت است، كه همان حظ هدايت امام و لازمه ولايت كليه باشد.
چون در تفسير قول خداى تعالى: «انى جاعلك للناس اماما»[343]، كه خطاب به
ص 259
حضرت ابراهيم است ذكر شد: كه وظيفه امام، هدايت افراد بشر است از باطن و ملكوت اعمالشان به سوى خداوند عز و جل، كه آنان را ارشاد فرموده، و در درجات قرب، و در دركات بعد، هر كدام به حسب منزله خود قرار داده و در آنجا مقيم خواهد ساخت و هر كدام را در آنچه عملش و كردارش اقتضا كند سكنى خواهد داد، و به سوى آن منزل جذب خواهد نمود.
پس هدايتحضرت بارى تعالى شانه ذاتيه، و هدايت امام بالتبع و بالعرض خواهد بود.
و اگر مرجع ضمير «برائت» باشد معنايش اين مىشود كه اين حقيقت توحيد را كه همان ولايت است، در ذريه ابراهيم قرار داديم به اميد آنكه به حق و توحيد رجوع كنند، پس اولا استفاده مىشود كه اين حقيقت الى الابد در ذريه ابراهيم ثابت و باقى خواهد بود، و بطور اجمال ذريه او داراى چنين منصب و مقامى هستند، و هيچگاه و در هيچ زمان امامت از ذريه او فى الجمله رخت برنخواهد بست.
و ثانيا اين كلمه توحيد و ولايت در خصوص ذريهاى است كه دعوت به حق مىكنند، و بقيه از ذريه دعوت به حق مىشوند، پس ضمير «فى عقبه» راجع به ذريه استبه اعتبار رهبرى و پيشوائى، و ضمير در يرجعون راجع به ذريه استبه اعتبار رهنمون شدن و راه يافتن، و بنابراين هر دسته از ذريه، داراى سيرى خاص و حركتى مخصوص به خود هستند: يك دسته امامت و دسته ديگر ايتمام و ماموميت.
در اين بيان اولا استجابت دعاى ابراهيم كه عرض مىكند«ربنا و اجعلنا مسلمين لك و من ذريتنا امة مسلمة لك»[344] ظاهر مىگردد، و ثانيا سر قول خداى عز و جل. كه: «لا ينال عهدى الظالمين»[345] بعد از سئوال ابراهيم و من ذريتى، كه آن دستهاى به امامت مىرسند كه هيچگاه ظالم به نفس، يا ظالم به غير نبودهاند، روشن مىشود.
و ثالثا معناى يك سلسله، از روايات را كه در تفسير اين آيه مباركه وارد شده است، و آنها كلمه باقيه را به امامت تفسير كردهاند و در بعضى از باب انطباق، بالاخص در ذريه حضرت حسين بن على سيد الشهداء عليه السلام تصريحاتى دارند، و در مجمع البيان از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است كه: مقصود از كلمه باقيه امامت است تا روز رستاخيز و قيامت، مبرهن مىنمايد.
ص 260
و اگر مرجع ضمير «هدايت» باشد، معلوم است كه هدايت الهيه، همان مقام ولايت و امامت است، كه بوسيله آن مردم از شرك به توحيد، و از غير خدا به خدا، رجوع میكنند، و بالجمله در هر صورت چه ضمير راجع به كلمه برائت و توحيد باشد، و يا راجع به امامت و هدايتباشد، آيه مباركه دلالتبر بقاء منصب امامت در ذريه ابراهيم خواهد داشت.
و البته اين مقام، معلول مقام توحيد و ولايت است، و مقام توحيد و ولايت لازمه اش اندكاك صفات بشرى در صفات خداست، و از جمله صفت قدرت و علم است.
امام بايد از تمام امت عالمتر باشد
بنابراين بايد امام داراى مقام علم جامع و گستردهاى باشد كه امت و پيروان او بدان مرحله از علم راه پيدا نكرده باشند، و آن درجه از علم پاك و بىشائبه كدورت، و آن مرتبه از دانش وسيع و مطلق، به دنبال خود لزوم تبعيت و پيروى دگران را مىكشد
و بر همين اساس است كه حضرت ابراهيم عليه السلام به سرپرست خود آذر خطاب فرموده و مىگويد:
«يا ابت انى قد جائنى من العلم ما لم ياتك فاتبعنى اهدك صراطا سويا»[346]
اى پدر به درستى كه از جانب خدا دانشى به من رسيده است، كه آن دانش به تو نرسيده است، بنابراين لازم و واجب است از من پيروى بنمائى!تا تو را در راه راست و صراط مستوى و هموار هدايتبنمايم.
در اين آيه چنانكه ملاحظه مىشود وجوب تبعيت آذر را از آراء و افكار خود فقط و فقط منوط و مربوط به علم خود و فقدان آن علم در آذر شمرده است، بنابراين لزوم تبعيت جاهل از عالم از قضايائيست كه احتياج به برهان ندارد، و بلكه از قضايائيست كه قياساتها معها.
لزوم پيروى جاهل از عالم در سه مرحله فطرى و عقلى و شرعى
و بر اساس اين اصل مسلم و اين قاعده كليه، بدون ذكر اين قاعده حضرت ابراهيم حكم خود را انفاذ نموده، و مقام ابلاغ را به آذر رسانيده است، و لذا در علم اصول فقه علماى اعلام اثبات فرمودهاند كه لزوم تبعيت جاهل از عالم،
ص 261
قبل از حكم شرعى يك حكم عقلى و قبل از حكم عقلى يك حكم فطرى و وجدانى است، و اين حكم در سه مرحله وجدان و عقل و شرع تجلى مىكند و ظهور مىنمايد، و بر همين قاعده كليه، استفاده لزوم پيروى از آراء اعلم را نمودهاند، و سعادت جامعه را منوط به حكومت آراء اعلم آن جامعه در آن مجتمع دانسته اند.
چون علم به منزله نور و حيات است، و به مثابه روح و جان است، و هر چه در جامعه نور و حيات بيشتر باشد، و روح و جان قوت گيرد، آن جامعه زندهتر و اثربخشتر و راقىتر خواهد بود، همچنانكه در بدن آدمى هر چه حيات قوىتر باشد، و جان و روح قويتر باشد، آن آدمى به عافيت و طول عمر و كاميابى از مواهب الهيه نزديكتر و هر چه حيات ضعيفتر و روح افسردهتر باشد، آن آدمى به كسالت و مرض و هلاكت و به فقدان مواهب الهيه نزديكتر بوده، و از تمتعات انسانى بهره كمترى خواهد داشت.
از اين آيه مباركه مىتوان در باب اجتهاد و تقليد استفاده نموده و لزوم پيروى افراد امت را از عالم بشريعت الهيه استنتاج و بلكه لزوم پيروى افراد امت را از اعلم وقت استفاده نمود، گر چه اين حقير به كسى از علماى اعلام و كتب مدونه آنها تا به حال برخورد نكردهام كه به اين آيه كريمه تمسك نموده باشد.
در كتاب «غاية المرام» از شيخ طوسى در «امالى» با سلسله سند متصل خود روايت كرده است، از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام، از پدرش، از جدش حضرت على بن الحسين عليهما السلام، كه فرمودند: در وقتى كه حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام بنابر صلح با معاويه گذاردند، براى برخورد و ملاقات خارج شدند و ملاقات نمودند، و همين كه هر دو نفر در مجلس اجتماع كردند، معاويه براى ايراد خطبه برخاست، و خطبهاى ايراد كرد...
تا آنكه گويد: «سپس حضرت امام حسن عليه السلام خطبهاى انشاء كردند و فرمودند: الحمد لله المستحمد بالآلاء و تتابع النعماء تا آخر خطبه طويله و جامع خود، كه حاوى بسيارى از مطالب دقيق و عميق و بيان شرافت اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله، و از جمله استشهاد به آيه تطهير، و آيات ديگر، و مطالب تاريخى ديگر است.
ص 262
عاقبت امر هر امتى كه حكومت خود را بدست كسى غير از عالمترين افراد خود بسپارد تباهى است
و از جمله در ضمن خطبه فرمودند: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ما ولت امة امرها رجلا قط و فيهم من هو اعلم منه الا لم يزل يذهب سفالا حتى يرجعوا الى ما تركوا[347]
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودهاند: هيچگاه طايفه و امتى، امور خود را بدست مردى نسپرده است كه در آن طايفه و گروه داناتر و اعلم از او بودهاند، مگر آنكه پيوسته امور آن امت رو بخرابى و تباهى مىگذارد، تا زمانى كه از اين كردار برگردند، و زمام امور خود را بدست اعلم امت دهند.
و نيز در «غاية المرام» مختصر اين خطبه را با سند ديگرى، از شيخ در «امالى» ذكر كرده است، و عين اين جمله را درباره لزوم رهبرى اعلم امت از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده است[348]
و نيز مرحوم ابن ادريس در باب «مستطرفات سرائر» از روايت ابى القاسم بن قولويه از حضرت صادق عليه السلام مرفوعا از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده است كه،
قال رسول الله صلى الله عليه و آله من ام قوما و فيهم من هو اعلم منه او افقه منه، لم يزل امرهم فى سفال الى يوم القيمة، و من دعى الى اضلال لم يزل فى سخط الله حتى يرجع منه، و من مات بغير امام مات ميتة جاهلية[349]
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود، كسيكه زمام امور مردم را بدست گيرد و بر آنها پيشوائى كند، در حاليكه در بين آن مردم فردى اعلم از او يا افقه از او باشد، پيوسته امر آن دسته و گروه از مردم، رو به تباهى و خرابى خواهد رفت، تا روز قيامت، و كسيكه مردم را به گمراهى بخواند پيوسته در غضب خدا قرار خواهد گرفت، تا زمانيكه از كردار خود بايستد، و كسيكه بدون امام بميرد، مانند مردن مردم زمان جاهليت مرده است.
بارى علماء درباره لزوم امامت اعلم از امت استدلالاتى دارند، زيرا
ص 263
همانطور كه اشاره شد، مسئله رهبرى مسئله اى حياتى است.
رهبر روح جامعه و اراده جامعه مىباشد، و بهر مقدار كه اراده رهبر پاكتر، و صحيحتر، و براى رشد و رقاء جامعه مفيدتر باشد، به همان مقدار آن جامعه پاكتر، و راستينتر، و راقىتر خواهند بود.
تمام افراد جامعه به منزله اعضاء پيكر است، همانطور كه نفس واحد پيكر واحدى را اداره مىكند، و آن را در جهت صلاح يا فساد به حركت درمىآورد، رهبر، افراد جامعه را اداره مىنمايد، و آنان را در مسير كمال و سعادت و يا در مسير منقصت و شقاوت سوق مىدهد.
اميرالمؤمنين عليه السلام اعلم امت بوده اند
رواياتيكه درباره علم و اعلميت اميرالمؤمنين عليه السلام از رسول خدا و از آن حضرت وارد شده است از حد شمارش بيرون است، علماى خاصه و عامه در اين موضوع كتابهائى نوشته و مسفورات خود را از اعلميت و افقهيت و اقضا بودن آن حضرت پر كردهاند، بطوريكه مىتوان اين مسئله را از مسلميات اسلام دانست.
اين روايات با مضامين مختلفى اين موضوع را بيان مىكند، و ما در اينجا به جهتحفظ اختصار از هر سلسله و دسته از آنها فقط يك، يا دو روايتبه عنوان نمونه ذكر مىكنيم.
اما از رواياتيكه اجمالا غزارت، و وسعت علم آن حضرت را مىرساند، ابن بابويه با سند متصل خود روايت مىكند از حضرت باقر عليه السلام از پدرش از جدش عليهم السلام كه چون آيه«و كل شىء احصيناه فى امام مبين»وارد شد، ابوبكر و عمر از محل خود برخاستند، و گفتند:اى رسول خدا آيا مراد از امام مبين، تورات است؟
رسول خدا فرمود: نه.
گفتند: آيا مراد انجيل است؟
فرمود نه
گفتند: آيا مراد قرآن است؟
فرمود: نه
پس از اين امير المؤمنين عليه السلام وارد شد، حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود:
ص 264
هو هذا، انه الامام الذى احصى الله تبارك و تعالى فيه علم كل شيء [350]
اينست آن امام مبين، اينست آن اماميكه خداوند تبارك و تعالى در او علم هر چيز را قرار داده است.
و اما از رواياتيكه دلالت دارد بر آنكه رسول خدا هزار در از علم را بر روى على گشودند، كه از هر درى هزار در ديگر باز مىشد:
سيد هاشم بحرانى گويد: ابوحامد غزالى كه از اعيان علماء عامه است در كتاب بيان العلم اللدنى فى وصف مولانا على بن ابيطالب عبارتى دارد كه عين آن اينست: قال اميرالمؤمنين على عليه السلام: ان رسول الله صلى الله عليه و آله ادخل لسانه فى فمى، فانفتح فى قلبى الف باب من العلم مع كل باب الف باب، و قال صلوات الله عليه و آله: لو ثنيت لى و سادة و جلست عليها، لحكمت لاهل التوراة بتوراتهم، و لاهل الانجيل بانجيلهم، و لاهل القرآن بقرآنهم، و هذه المرتبة لا تنال بمجرد التعلم، بل يتمكن فيهذه المرتبة بالعلم اللدنى[351]
اميرالمؤمنين مىگويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله زبان خود را داخل دهان من كرد، پس در دل من هزار در از علم باز شد، كه با هر درى هزار در ديگر باز شد.
و على بن ابيطالب عليه السلام گفته است: اگر بالش حكومت را براى من خم كنند، و مرا متمكن از حكم كردن نمايند، هر آينه در بين اهل تورات با تورات آنها، و در بين پيروان انجيل با انجيل آنها، و در بين اهل قرآن با قرآن، آنها حكم خواهم نمود.
و سپس غزالى گويد: و اين مرتبهايست از علم كه با درس خواندن، و معلم ديدن دسترسى به آن پيدا نخواهد شد، بلكه به اين مرتبه از علم بايد با علم لدنى رسيد.
و اما از رواياتيكه دلالت دارد بر آنكه رسول خدا فرمود: من شهر علم و حكمت هستم و على در آن شهر است، در غاية المرام از كتاب مناقب ابن المغازلى با سند خود از جابر بن عبدالله انصارى روايت كرده است كه او گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله
ص 265
بازوى على عليه السلام را گرفت، و گفت: هذا امير البررة، و قاتل الكفرة، منصور من نصره، مخذول من خذله، ثم مدبها صوته، فقال: انا مدينة العلم و على بابها، فمن اراد العلم فليات الباب[352]
رسول خدا كه بازوى على را گرفته بود فرمود: اين است امير نيكوكاران، و كشنده كافران، يارى شده است كسيكه او را يارى كند، ذليل و پست است كسيكه او را ذليل كند، و پس از آن رسول خدا صداى خود را به اين كلمات بلند فرمود، و سپس گفت: من شهر علمم و على در آنست، بنابراين هر كس كه طالب علم باشد بايد به نزد در بيايد.
و اما از رواياتى كه دلالت دارد بر گفتار سلونى قبل ان تفقدونى، ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه گفته است، كه تمام طبقات و اصناف مردم اجماع نمودهاند بر آنكه احدى از صحابه رسول خدا، و احدى از علماء نگفته است: سلونى قبل ان تفقدونى غير از على بن ابيطالب عليه السلام[353]
و اما از رواياتيكه دلالت دارد بر آنكه اميرالمؤمنين عليه السلام از تمام افراد امتحكمش بهتر و صحيحتر بود.
در «غاية المرام» از موفق بن احمد كه اعيان علماء عامه است روايت كرده است، از ابوسعيد خدرى كه قال: قال: رسول الله صلى الله عليه و آله ان اقضى امتى على بن ابيطالب، رسول خدا فرمود، بهترين حكم كنندگان در امت من على بن ابيطالب است[354]
اعتراف عمر به اعلميت امير المؤمنين
و اما از رواياتيكه دلالت دارد بر آنكه ابوبكر و عمر و عثمان در حكم و علم به اميرالمؤمنين عليه السلام رجوع مىكردند، در «غاية المرام» از مسند احمد حنبل با سلسله اسناد خود روايت كند، از يحيى بن سعيد بن مسيب قال: كان عمر يتعوذ بالله من معضلة ليس لها ابوالحسن[355]
عمر در هر مشكلهاى پيش مىآمد، و اميرالمؤمنين عليه السلام براى حل آن حاضر نبودند به خدا پناه مىبرد،
ص 266
و نيز از موفق بن احمد، با سلسله سند متصل خود روايت كرده است، از زيد بن على از پدرش، از جدش، از على بن ابيطالب عليه السلام كه فرمود: در زمان حكومت عمر، زن آبستنى را به نزد او آوردند كه اعتراف بر زناى خود نمايد زن اعتراف بفجور نمود، و عمر امر كرد تا او را ببرند و رجم كنند، زن در راه با على بن ابيطالب برخورد كرد.
حضرت فرمود: اين زن چه كرده است كه او را براى حد مىبرند؟گفتند: زنا كرده است، و عمر امر كرده است كه بايد او را سنگسار كرد اميرالمؤمنين زن را نزد عمر برگردانده و فرمودند: آيا تو امر كردى كه او را سنگسار كنند؟
عمر گفت: آرى چون خود زن اعتراف به گناه خود نموده است
فقال على:هذا سلطانك عليها فما سلطانك على الذى فى بطنها، و لعلك انتهرتها و اخفتها.
فقال عمر: قد كان ذاك.
قال: او ما سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله يقول: لا حد على معترف بعد بلاء انه من قيدت او حبست او تهدرت فلا اقرار له، فخلا سبيلها.
ثم قال عمر: عجزت النساء ان تلد مثل على بن ابيطالب رضى الله عنه لو لا على لهلك عمر[356]
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند:اى عمر!اعتراف او بر گناه موجب شد كه تو بتوانى بر خود او حد جارى كنى، پس چه چيز موجب شده است كه بر طفليكه در
ص 267
رحم خود دارد مسلط گردى، و آن بيگناه را بواسطه حد زدن بر مادرش بكشى؟و شايد تو با شدت او را دور راندهاى و او را ترسانيدهاى كه حقيقت را در واقع پنهان داشته، و از اعتراف به زنا خوددارى ننموده است.
عمر گفت آرى چنين بوده است.
حضرت فرمود: آيا نشنيدهاى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كسيكه اقرار و اعترافش بگناه از روى شكنجه و ترس باشد بر او حد جارى نمىشود؟
هر كس را كه براى اقرار و اعتراف بگناه در زنجير و غل بكشند، يا او را زندان كنند يا او را تهديد نمايند، اقرار او نافذ نيست.
على چون اين كلمات را فرمود، آن زن را رها كرد، و عمر چون اين كلمات را شنيد گفت: زنان عاجزند از آنكه بتوانند مانند على بن ابيطالب فرزندى بزايند، اگر على نبود هر آينه عمر هلاك مىشد.
و نيز از طريق خاصه از محمد بن يعقوب با سند متصل خود از حضرت صادق روايت نموده است، كه در زمان خلافت ابوبكر مردى شراب نوشيده بود، او را به نزد ابوبكر آوردند.
ابوبكر پرسيد آيا تو خمر نوشيدهاى؟
گفت آرى.
ابوبكر گفت: خمر نوشيدن حرام است.
مرد گفت: من اسلام اختيار كردهام و اسلام من قوى است لكن منزلگاه من در جائيست كه همه مردم خمر مىنوشند، و آن را حلال مىشمرند، من اگر مىدانستم كه نوشيدن خمر حرام است، البته اجتناب مىنمودم.
ابوبكر روى به عمر نمود و گفت: راى تو درباره اين مرد چيست؟
عمر گفت: مشكلهايست كه راه حل آن جز در نزد ابوالحسن پيدا نشود، على را بخوانيد و سپس عمر گفت: حكم و قضاء واقع در خانه على قرار دارد.
حضرت صادق عليه السلام فرمودند: ابوبكر و عمر برخاستند، و آن مرد را با خود آوردند، و جماعتى كه در محضر بودند همگى به نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمدند، ابوبكر داستان را معروض داشت، و آن مرد نيز قصه خود را بازگو كرد.
حضرت فرمودند، بفرستيد با او كسى را در مجالس مهاجرين و انصار تا تفحص كند كه آيا تا به حال از آنان كسى آيه حرمتخمر را بر آن مرد خوانده
ص 268
است؟و اگر خوانده است بر خواندنش شهادت دهد.
همين دستور را اجرا كردند، و هيچكس از مهاجرين و انصار گواهى بر قرائت و تلاوت آيه تحريم خمر درباره وى نداد.
حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام او را آزاد نموده و فرمودند: از اين پس اگر خمر بنوشى ما بر تو حد جارى خواهيم ساخت[357].
و نيز رواياتيكه دلالت دارد بر آنكه حق پيوسته با على است و با آنحضرت است هر جا كه دور بزند و بگردش درآيد.
در كتاب «جمع بين صحاح سته» كه تاليف رزين امام الحرمين است در جزء سوم آن در مناقب اميرالمؤمنين عليه السلام از صحيح بخارى روايت كرده است كه قال امير المؤمنين عليه السلام:سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله يقول: رحم الله عليا اللهم ادرالحق معه حيث دار[358]
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: من از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مىفرمود: خداى رحمتخود را بر على بفرستد، بار پروردگارا هر جا كه على حركت كند، و بگردد، حق را با او بگردش و حركت درآور.
و عجيب آنست كه بسيارى از اين روايات را خود ابوبكر و عمر و عثمان و عائشه و عمرو عاص و غير هم از صحابه از رسول خدا روايت كردهاند.
در كتاب مقام اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عند الخلفا و اولادهم و الصحابة[359] پنجاه حديث در فضائل اميرالمؤمنين از رسول الله بروايتخلفاء و اولادشان و صحابه، از علماى اهل سنت و محدثين آنها روايت كرده، و شواهدى در ذيل هر حديثبيان نموده است.
از جمله روايتى است كه عمر باعرابى مىگويد: ويحك ما تدرى من
ص 269
هذا؟هذا مولاى و مولى كل مؤمن و من لم يكن مولاه فليس بمؤمن[360] واى بر تواى مرد عرب!آيا ميدانى اين مرد كيست؟اينمرد على بن ابيطالب مولاى من و مولاى هر مومنى است و هر كسيكه على مولاى او نباشد آنكس مومن نيست.
تاسف ابن عباس از اينكه از آوردن صحيفه براى رسول الله مانع شدند
بارى بر همين اساس بود كه رسول الله صلى الله عليه و آله در معرفى و نصب على بن ابيطالب اهتمام بسيار داشت، حتى در مرض موت توصيه و سفارش مىفرمود و مردم را به پيروى از آنحضرت دعوت مىفرمود، تا سرحديكه در همان ساعات آخر حيات كاغذ و قلمى خواستند تا بنويسند درباره امامت آنحضرت آنچه بايد بنويسند.
ولى افسوس، و هزار افسوس، كه عمر مانع شد و نگذاشت مقصود رسول خدا تحقق يابد، و گفت: مرض بر او غلبه كرده، هذيان مىگويد، كتاب خدا ما را بس است، رسول خدا با يكدنيا اندوه و غم چشم از جهان بستند،
ابن سعد در طبقات با اسناد خود از سعيد بن جبير از ابن عباس روايت مىكند قال: اشتكى النبى صلى الله عليه و آله يوم الخميس، فجعل، يعنى ابن عباس، يبكى و يقول: يوم الخميس و ما يوم الخميس!
اشتد بالنبى صلى الله عليه و آله وجعه فقال: ائتونى بدواة و صحيفة اكتب لكم كتابا لا تضلوا بعده ابدا،
قال: فقال بعض من كان عنده: ان نبى الله ليهجر!
قال: فقيل له: الا ناتيك بما طلبت؟
قال: او بعد ماذا؟قال: فلم يدع به[361]
ابن عباس مىگويد: در روز پنجشنبه رسول خدا صلى الله عليه و آله از مرض متالم و ناراحتبودند، ابن عباس گريه مىكرد و مىگفت: روز پنجشنبه و نمىدانيد در روز پنجشنبه چه خبر بود، درد و مرض پيغمبر شدت كرد و فرمود: يك دوات و صفحه اى بياوريد، تا براى شما مطلبى را بنويسم كه پس از آن هيچگاه گمراه
ص 270
نشويد،
ابن عباس گويد: بعض افراد مجلس گفت: پيغمبر خدا هذيان مىگويد:
ابن عباس گويد: و پس از آن برسول خدا گفته شد: آيا بياوريم آنچه را مى خواستى؟فرمود: آيا بعد از اين حادثه واقع شده؟و رسول خدا ديگر طلب ننمود.
و با سند ديگر از سعيد بن جعفر روايت مىكند كه ابن عباس گفت: يوم الخميس و ما يوم الخميس!
قال: اشتد برسول الله صلى الله عليه و آله وجعه فى ذلك اليوم فقال: ائتونى بدواة و صحيفة اكتب لكم كتابا لا تضلوا بعده ابدا، فتنازعوا و لاينبغى عند النبى التنازع.
فقالوا: ما شانه، ا هجر؟استفهموه!فذهبوا يعيدون عليه فقال: دعونى فالذى انا فيه خير مما تدعوننى اليه الحديث[362]
ابن عباس مىگويد: روز پنجشنبه و نمىدانيد روز پنجشنبه چه روزى بود. كسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله شدت كرد و فرمود: دوات و صفحهاى بياوريد تا براى شما مكتوبى را بنويسم كه پس از آن هيچگاه گمراه نشويد، و در حاليكه در نزد پيغمبر خدا دعوى و تنازع جايز نيست نزاع كردند و گفتند: حالش چگونه است؟آيا هذيان مىگويد؟از او سؤال كنيد!
رفتند بار ديگر از رسول خدا بپرسند كه چه مىخواهد، فرمود: واگذاريد مرا، آنچه من الان در آن هستم بهتر است از آنچه شما مرا به آن مىخوانيد.
و با سند ديگر از جابر بن عبدالله انصارى روايت كند كه: لما كان فى مرض رسول الله صلى الله عليه و آله الذى توفى فيه، دعا بصحيفة ليكتب فيها لامته كتابا لا يضلون و لا يضلون،
قال: فكان فى البيت لغط و كلام و تكلم عمر بن الخطاب قال: فرفضه النبى.
ص 271
جابر بن عبدالله انصارى مىگويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله در مرض موت خود صفحه اى خواستند، تا در آن نامهاى براى امتخود بنويسند، كه بر اثر آن امت گمراه نكنند، و گمراه نشوند.
جابر گويد: در اطاق رسول خدا در اثر اين درخواست پيغمبر سخنانى رفت، و صدا بلند شد، و عمر بن خطاب تكلم نمود، و پيغمبر او را طرد فرمود.
و با سند ديگر از عمر بن خطاب روايت مىكند: قال: كنا عند النبى و بيننا و بين النساء حجاب، فقال رسول الله صلى الله عليه و آله: اغسلونى بسبع قرب، و اتونى بصحيفة و دواة، اكتب لكم كتابا لن تضلوا بعده ابدا!
فقال النسوة: ائتوا رسول الله صلى الله عليه و آله بحاجته.
قال عمر: فقلت: اسكتن فانكن صواحبه، اذا مرض عصرتن اعينكن و اذا صح اخذتن بعنقه!
فقال: رسول الله صلى الله عليه و آله: هن خير منكم.[363]
عمر بن خطاب گويد: ما در محضر پيغمبر خدا بوديم و بين ما و جماعت زنان پرده و حجابى بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: مرا با هفت مشك آب غسل دهيد، و يك صفحه و دوات بياوريد تا براى شما مكتوبى بنويسم كه بعد از آن هيچگاه گمراه نشويد!
زنان گفتند: آنچه را كه رسول خدا طلب كرده است برايش بياوريد.
عمر مىگويد: من گفتم:اى زنان ساكت باشيد!چون شما همبستران او هستيد، چون مريض گردد چشمان خود را به اشك ميفشريد و چون صحت يابد بگردن او دست ميآويزيد!
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اين زنان بهتر از شما هستند.
مانع شدن عمر از آوردن كاغذ و دوات براى رسول الله
و با سند ديگر از عباس روايت مىكند، قال: لما حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله الوفاة، و فى البيت رجال فيهم عمر بن الخطاب
فقال رسول الله صلى الله عليه و آله: هلم اكتب لكم كتابا لن تضلوا بعده!
ص 272
فقال عمر: ان رسول الله قد غلبه الوجع، و عندكم القرآن حسبنا كتاب الله، فاختلف اهل البيت و اختصموا، فمنهم من يقول: قربوا يكتب لكم رسول الله صلى الله عليه و آله، و منهم من يقول: ما قال عمر،
فلما كثر اللغط و الاختلاف و غموا رسول الله صلى الله عليه و آله.
فقال: قوموا عنى!
فقال عبيد الله بن عبد الله فكان ابن عباس يقول: الرزية كل الرزية ما حال بين رسول الله صلى الله عليه و آله و بين ان يكتب لهم ذلك الكتاب من اختلافهم و لغطهم[364]
ابن عباس گويد: چون وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله نزديك شد، و در اطاق آنحضرت جماعتى از جمله عمر بن خطاب حاضر بودند، رسول خدا فرمود: بياوريد (يا نزديك من بيائيد) تا من براى شما چيزى بنويسم كه پس از آن ابدا گمراه نگرديد،
عمر گفت: درد بيمارى بر رسول خدا غلبه كرده و او را بی‌خويشتن نموده (و بدون تامل و تفكر و اختيار سخن ميگويد) كتاب خدا براى ما بس است،در بين اهل خانه اختلاف افتاد، و نزاع و مخاصمه در گرفت، بعضى از اهل خانه گفتند: براى رسول خدا حاضر سازيد آنچه را كه مىخواهد، تا براى شما بنويسد، و بعضى دگر طرفدارى از عمر كرده، و همان سخن او را گفتند، چون اختلاف شديد شد و صداها بلند شد و رسول الله را به غم و اندوه فرو بردند فرمود: از نزد من برخيزيد، و برويد!
عبيدالله بن عبدالله بن عباس گويد: پدرم عبدالله بن عباس پيوسته مىگفت: مصيبت، مصيبتبزرگ همان بود كه ميان رسول خدا و نوشتهاش فاصله انداختند، و نگذاردند كه آن مكتوبى را كه در نظر داشتبنويسد، و بعلت اختلاف و بلند كردن صدا در مجلس آنحضرت مانع از اين مهم شدند.
پاورقي
[345] سوره بقره: 2 - آيه 124
[346] سوره مريم: 19 - آيه 43
[347] غاية المرام، چاپ سنگى ص 298 در تحت عنوان حديث 26
[348] غاية المرام ص 299 در تحت عنوان حديث 27
[355] غاية المرام ص 530 حديث اول از باب 41
[356] «غاية المرام» ص 531 حديث 7 از باب 41 و در ص 27 كتاب «مقام الامام اميرالمؤمنين عند الخلفاء» مرحوم شريف عسگرى گويد: بنا به نقل تذكره «خواص الائمة» ص 87 طبع ايران، عمر در قضيه زنى كه شش ماهه زائيده بود و حكم برجم او نموده بود و اميرالمؤمنين مانع شدند و سببش را بيان كردند گفت، اللهم لا تبقنى لمعضلة ليس لها ابن ابيطالب، و در «كنز العمال» ج 3 ص 53 مولى على متقى نظير آن را در مفاد روايت كرده است كه: اللهم لا تنزل بىشدة الا و ابوالحسن الى جنبى، و در «ذخائر العقبى» ص 82 گويد: اللهم لا تنزلن بىشديدة الا و ابوالحسن الى جنبى و نيز از يحيى بن عقيل روايت كرده است، كه عمر در قضاياى مشكلى كه به على بن ابيطالب مراجعه مىنموده و آن حضرت حل مىكرد مىگفت: لا ابقانى الله بعدك يا على، و از ابو سعيد خدرى روايت است كه گفت: شنيدم عمر به على پس از سؤالى كه كرده بود و جواب شنيده بود مىگفت: اعوذ بالله ان اعيش فى يوم لست فيه يا اباالحسن.
[357] غاية المرام ص 535 حديث پنجم از باب 42
[358] غاية المرام ص 539 حديث چهارم از باب 45
[359] مؤلف آن ميرزا نجم الدين شريف عسكرى از علماء برجسته سامراء و دائى زاده پدر حقير مؤلف اين كتاب است پدرش مرحوم آية الله ميرزا محمد طهرانى صاحب كتاب «مستدرك البحار» دائى پدر حقير از علماى اعلام سامراء و از برجستگان از شاگردان آية الله حاج ميرزا محمد حسن شيرازى و ربيب ايشان و نمونه بارز از سلف صالحين بوده اند.