صفحه قبل
و از جمله شيخ الإسلام إبراهيم بن محمّد حَمُّوئي جوينيّ متوفّي در 722 است كه در كتاب خود فَرَآئِدُ السِّمْطِينِ فِي فَضَائِلِ الْمُرْتَضي وَالْبَتُولِ وَالسِّبْطَيْن آورده است.
و از جمله حافظ شمس الدّين محمّد بن احمد ذهبيّ شافعيّ متوفّي در 748 است كه در كتاب تَذْكِزدُ الْحُفَّاظ ج 4، ص 28 از صحيح حافظ سمرقندي آورده است؛ و گفته است كه: اين حديث صحيح است.
ص 92
و از جمله حافظ جمال الدّين محمّد بن يوسف زرنديّ انصاريّ متوفّي در سنۀ هفتصد و پنجاه و اندي است كه در نظم دُرَرِ السِّمْطَيْنِ فِي فَضَآئِلِ الْمُصْطَفي وَالْمُرْتَضَي وَالْبَتُولِ وَالسِّبْطَيْنِ آورده است.
و از جمله حافظ صلاح الدّين أبوسعيد خليل علائي دمشقيّ شافعيّ متوفّي در 761 است كه بسياري از أعلام عامّه از او روايت كرده‌اند. او اين حديث را از طريق ابن مُعين صحيح شمرده و پس از آن گفته است:
چه امر محالي را در پي دارد كه: پيغمبر صلّي الله عليه وآله وسلّم مثل اين حديث را دربارۀ عليّ رضي الله عنه گفته باشد؟ و هيچيك از كساني كه در اين حديث سخن گفته و قآئل به وضع آن شده‌اند؛ جوابي از اين روايت صحيحه وارده از ابن مُعِين نياورده‌اند. و علاوه بر اين، اين حديث شاهدي دارد كه ترمذيّ در «جامع» خود آورده است ـ الخ.
و از جمله سيّد عليّ بن شهاب الدّين همدانيّ است كه در الْمَوَدَّةُ الْقُربَي از طريق جابربن عبدالله انصاري آورده است و سپس گويد: از ابن مسعود و أنَس بن مالك نيز اين حديث روايت شده است.
و از جمله مجد الدّين محمّد بن يعقوب فيروزآبادي متوفّي در 816 و يا 716 است؛ او در كتاب خود النَّقْدُ الصَّحيح آورده است؛ و پس از آنكه آنرا از ابن مُعِين روايت كرده است، در ضمن بحث طولاني گفته است: هيچيك از كساني كه در حديث أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ ضعفي قائل شده‌اند؛ پاسخي از اين روايات ثابتۀ از يحيي بن مُعين نياورده‌اند؛ و حكم به موضوعيّت آن قعطاً باطل است.
تا آنكه گويد: و حاصل آنكه اين حديث با مجموع دو طريق أبومُعاوِيه و شَريك منتهي به درجۀ حُسن ميشود كه ميتوان بدان تمسّك نمود و احتجاج كرد، و نمي‌توان او را ضعيف ناميد؛ تا چه رسد از آكه موضوع و مجعول باشد.
و از جمله شمس الدّين محمّد بن محمّد جَزَريّ متوفّي در 833 است كه آنرا در أسْني الْمطَالِب فِي مَنَاقِبِ عَلِيِّ بْنِ أبي‌طَالبٍ ص 14 از طريق حاكم تخريج كرده و صحّت آنرا ياد آورده شده است. او در اوّل كتاب خود شرط كرده است كه احاديث متواتره و صحيحه و حَسَنه از مناقب أميرالمؤمنين عليه السّلام را بياورد.
ص 93
و از جمله شهاب الدّين أبوالفضل احمد بن عليّ، مشهور به ابن حَجَرِ عَسْقَلانِيّ متوفّي در 852 است كه آنرا در تَهْذِيبُ التَّهْذِيب ج 7، ص 337 آورده است. و در لِسان الميزان گويد: براي اين حديث طريق بسياري است كه حاكم در «مستدرك» آورده است، و كمترين حالات آن آنست كه بگوئيم: براي اين حديث اصلي بوده است، و بنابراين سزاوار نيست كه دربارۀ آن به وَضْع و جَعْل سخن گفت.
و از جمله نورالدّين عليّ بن محمّد بن صَبَّاغ مالكيّ مكّي متوفّي در سنۀ 855 است كه آنرا در كتاب الْفُصُولُ الْمُهِمَّةِ ص 18 آورده است.
و از جمله شمس الدّين محمّد بن يحيي جيلانيّ لاهيجيّ نوربخش است كه در مَفَاتِيحُ الإعجازِ در شرح گلشن راز كه در سنۀ 877 آنرا تأليف كرده است، آورده است.
و از جمله حافظ جلال الدّين عبدالرّحمن بن كمال الدّين سُيُوطيّ متوفّي در 911 است كه آنرا در الْجَامِعُ الصَّغير ج 1، ص 374 و در بسياري از تأليفات ديگرش آورده است؛ و در بسياري از آنها حكم به حُسن آن كرده است و در جَمْعُ الْجَوَامِع چنانكه در ترتيب آن ج 6، ص 401 آورده است، حكم به صحّت آن نموده است؛ و در آنجا گفته است كه: من مدّتها دربارۀ اين حديث حكم به حُسن مينمودم، و آنرا روايت حَسَنه ميدانستم؛ و در پاسخ سؤالات به حُسْنِ حديث جواب ميگفتم؛ تا آنكه به تصحيح ابن جرير حديثي را كه از عليّ روايت كرده‌اند، و به تصحيح حَاكِم حديثي را كه از ابن عبّاس روايت كرده‌اند؛ واقف شدم. بنابراين از خدا طلب خير كردم و جازم شدم بر آنكه: اين حديث از مرتبۀ حَسَنَه بودن، به مرتبۀ صحيحه بودن، ارتقآ يافته است؛ والله أعلم.
و از جمله فضل بن روزبهان، اين حديث را در ردّ بر كتاب «نَهْجُ الْحَقّ» علاّمۀ حِلّيّ آورده است و بدون هيچگونه اشكالي در سند آن از احاديث متَسالَمٌ عليه بشمار آورده است.
و در ردّ احتجاج علاّمه به أعلميّت أميرالمؤمنين به دو حديث: أفْضَاكُمْ عَلِيُّ، و أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ از طريق تِرمَذي، چنين گفته است كه: و امّا آنچه را كه مُصَنِّف از
ص 94
علم أميرالمؤمنين ذكر كرده است؛ هيچ شكي نيست كه او از علماء امّت است؛ و مردم در اين علم به او محتاجند. و چگونه اينطور نباشد، در حاليكه او وصيّ پيغمبر صلّي الله عليه وآله وسلّم در ابلاغ علم و وديعه‌هاي حقايق معارف است. پس در اين مطلب كسي گفتگوئي ندارد. و امّا آنچه را كه مصنّف از صحيح ترمذيّ دليل آورده است، صحيح است.
و از جمله حافظ شهاب الدّين احمد بن محمّد قَسْطَلانيّ مصريّ شافعيّ متوفّي در 923 است كه در كتاب « الْمَواهِبُ اللدُنَّيِّة » كه در اسمآء پيغمبر اعظم صلّي الله عليه وآله وسلّم نگاشته اس مَدِينَةُ الْعِلْم را از اسماء آن حضرت شمرده است، و اين از روي تمسّك به اين حديث است، همانطور كه زَرقانيّ در شرح آن، ج 3، ص 143 آورده است.
و از جمله شهاب الدّين احمد بن محمّد بن حَجَر هَيْتَميّ مكّيّ متوفّي در 974 است كه آنرا در «الصَّواعِقُ الْمُحْرِقَة» ص 73، و نيز در شرح هَمْزِيّة بوصيريّ، [134] آورده است، آنجا كه بوصيري گويد:
كَمْ أبَانَتْ آيَاتُهُ مِنْ عُلُومٍ عَنْ حُرُوفٍ أبَانَ عَنْهَا الْهِجآءُ
و چه بسيار آيات او كه علوم مختلفي بوده‌اند؛ از دانش‌ها و كلماتي پرده برداشت كه حروف تهجّي الف و باء، در جميع علوم از آن پرده برداشته است» و نيز آنجا كه بوصيري گويد:
وَ وَزيرُ عَمِّهِ فِي الْمَعَالِي وَ مِنَ الاهْلِ تَسْعَدُ الْوُزَراءُ
«علي در مقاماتِ بلند، و درجات رفيعه و كارهاي بزرگ و خطير، وزير پسر عمويش بود. آري وزيران از روي پيوندي كه با مقام أعلا داشته باشند نيكبخت
ص 95
خواهند شد.»
و نيز آنجا كه گويد:
لَمْ يَزِدْهُ كَشْفُ الْغِطَآءِ يَقِينًا بَلْ هُوَ الشَّمْسُ مَا عَلَيْهِ غِشَآءُ
«براي عليّ، برداشته شدن پرده‌هاي غيبي، موجب زيادي يقين او نميشود. بلكه او خورشيد است كه بر روي آن حجابي نيست.»
در شرح تمام اين أبياتِ بوصيريّ، ابن حجَر، روايت أنَا مَدِينَةُ الْعِلْم را آورده است؛ و آنرا از روايات حسنه شمرده است، و نيز در كتاب «تَطْهِيرُ الْجَنان» كه در حاشيه «الصَّواعِق» به طبع رسيده است، در ص 74 آنرا آورده و حَسن شمرده است، و در كتاب «الْفَتاوَي الْحَدِيثَة» ص 128 أيضاً به همين منوال؛ و در ص 197 گفته است: هُوَ حَدِيثٌ حَسَنٌ، بلكه حاكم گفته است: حَدِيثٌ صَحِيحٌ.
و از جمله حافظ شيخ عبدالرّؤف بن تاج العارفين مناويّ شافعيّ متوفّي در 1031 است كه آنرا در «فَيْضُ الْقَدير» شرح «جامع الصَّغير» ج 3، ص 46؛ و در «التَّيْسِير» شرح «جامع الصَّغير» آورده است؛ و در اوّل گويد:
مصطفي صلّي الله عليه وآله وسلّم شهري بود كه جامع جميع معاني تمام ديانت‌ها بوده است، و هر شهري ناگزير بايد دري داشته باشد. مصطفي خبر داد كه درش عليّ است كَرَّم اللهُ وَجْهَهُ، كسيكه از طريق بيايد، داخل در مدينه ميشود، و كسيكه از پيمودن اين طريق تخطّي كند، طريق هدايت را خطا نموده است.
به أعلميّت عليّ، موافق و مخالف؛ و دشمن و دوستِ هم سوگند، شهادت داده‌اند.
كَلَا بَاذِيّ در حديث تخريج كرده است كه: مردي از معاويه دربارۀ مسأله‌اي پرسيد: معاويه گفت: از عليّ بپرس! او از من أعلم است. آنمرد گفت: من پاسخ تو را ميخواهم!
معاويه گفت: وَيْحَكَ كَرِهْتَ رَجُلاً كَانَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَءَالِهِ وَسَلَّمَ يَغُرُّهُ بِالْعِلْمِ غَرّاً.
«واي بر تو! مردي را ناپسند داري كه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم، مانند پرنده‌اي كه دانه به دهان جوجۀ خود ميگذارد، او را از علم خود اشراب كرده است!»
و بزرگان از اصحاب رسول خدا بدين مطلب معترف بوده‌اند، و عُمَر هر وقت در مسأله‌اي فرو ميماند؛ از او ميپرسيد. مردي به نزد عُمَر آمد و از
ص 96
مسأله‌اي سؤال كرد. عمر گفت: اينجا عليّ است، از او سؤال كن!
آن مرد گفت: من ميخواهم از تو بشنوم اي أميرمؤمنان! عمر گفت: برخيز! خداوند قدم‌هايت را شَل كند! و اسم وي را از ديوان عطا محو كرد.
و از طرق عديه‌اي با روايت صحيحه از عمر آورده شده است كه: او پناه ميبرد به خدا از جماعتي كه در بين آن عليّ نباشد، تا به جائيكه عليّ را نزد خود نگه ميداشت؛ و براي او مصلحت نميديد كه در جنگ‌ها برود براي آنكه در مشكلات وارده با او مشورت نمايد.
و حافظ عبدالملك بن سليمان در روايت تخريج كرده است كه به عَطَآء گفته شد: آيا احدي از صحابۀ رسول خدا، فقيه‌تر از عليّ بوده است؟ گفت سوگند به خدا نه!
حرالي گفته است: اوّلين از امّت و آخرين از آنها ميدانند كه فهم كتاب خدا انحصاراً در علم عليّ است و كسي كه اين را نداند از پشت سر خود حركت كرده، و از دري كه در برابر اوست گمراه شده است. خداوند حجاب را از دلها بردارد تا يقيني كه با كشفِ غطآء تغيير نكند، متحقّق شود ـ إلي آخر كلامه.
و از جمله شيخ محمود بن محمّد بن عليّ شيخاني قادري است كه در تأليف خود «الصّراطُ السَّوِيّ فِي مَناقِب آل النَّبيّ» نقلاً از احمد و ترمذي بصورت ارسال مسلّم و واقعۀ متحقّقه آورده است، و از همين جهت گفته است: و به همين علّت ابن عبّاس عادتش چنين بوده است كه مي‌گفته است: مَنْ أتَي الْعِلْمَ فَلْيَأتِ الْبَابَ وَ هُوَ عَلِيُّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ.
«كسيكه طالب علم است، بايد از درش بيايد. و آن عليّ بن أبي‌طالب رضي الله عنه است.»
و از جمله عبدالحقّ دِهْلَوي متوفّي در 1052 است كه در «اللَّمَعاتُ فِي شرح الْمِشْكَاة» آورده است و كلمات بسياري از حفّاظ حديث را نفيّاً و اثباتاً در اطراف اين حديث ذكر كرده است، و در پايان خودش مذهب جمعي از متأخّرين حفّاظ را كه قآئل به ثبوت حديث و حُسْنِ آن شده‌اند، اختيار كرده است. و
ص 97
همچنين در «مَدَارِجُ النُّبُوَّة» از روي همين حديث از اسماء رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم أَنا مَدِينَةُ الْعِلْم را ذكر كرده است.
و از جمله أمير محمّد بن اسعميل بن صلاح يَمَني صَنْعاني متوفّي در 1182 است كه آنرا در «الرَّوْضَةُ النَّدِيَّةُ فِي شَرْح التُّحْفَةِ الْعَلَوِيَّة» آورده و تبعاً از حاكم و ابن جرير و سُيُوطي حكم به صحّت آن نموده است، و بعد از نقل تصحيح مصحّحين، و تحسين مُحَسِّنينِ اين روايت گويد:
پس بر تو آشكار شد: بطلان ادّعاي وضع وجعل اين حديث؛ و صحّت گفتار صحّت آن، همانطور كه سيوطي اختيار كرده است. و اين است گفتار حاكم ابن جرير.
و از جمله عمر بن احمد خرپوتي حنفي است، در كتاب «عَصِيدَةُ الشُّهْدَةِ فِي شَرْحِ قَصِيدَةِ بُرْدَة» كه در شرح اين بيت او كه:
فاقَ النَّبِيِّينَ فِي خَلْقٍ وَ فِي خُلُقٍ وَ لَمْ يُدَانُوهُ فِي عِلْمٍ وَ لَا كَرَمِ
«پيغمبر ما از همۀ پيغمبران در خلقت و در اخلاق برتر آمده است، و آنها نمي‌توانند نزديك مقام او قرار بگيرند، نه در علم و نه در كَرَم».
گفته است: بدان كه بيان علم او ثابت است به گفتار خداوند تعالي، وَ عَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ. [135]
«و آموخت خداوند به تو چيزهائي را كه نمي‌دانستي.»
و به گفتار او كه: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا ـ الحديث و غير ذلك.
و از جمله شهاب الدّين سيّد محمود بن عبدالله آلوسي بغدادي متوفّي در 1270 در تفسيرش رُوحُ الْمَعَانِي گفته است: عليّ عليه السّلام به بَابُ مَدِينَةِ الْعِلْم نام دارد، و
ص 98
اين گفتار را در بحث از ديدن لوح، در ج 27، ص 3، از طبع مطبعۀ منيريّه ذكر كرده است.
و از جمله شيخ سليمان بن ابراهيم حسيني بلخي قندوزي متوفّي در 1293 است كه در «ينابيع المودّة» ص 65 و 72 و 73 و 400 و 419، با طرق بسياري از حفّاظ و أعلام كه إسنادشان به أميرالمؤمنين عليه السّلام، و ابن عبّاس، و جابربن عبدالله، و حُذَيفة بن يمان، و حَسَن بن عليّ، و ابن مسعود، و أنَس بن مالك و عبدالله بن عُمَر، منتهي ميشود روايت كرده است.
و از جمله مولوي حَسن الزَّمان در «الْقَوْلُ الْمُسْتَحْسَنُ فِي فَخْرِ الْحَسَنِ» آورده است، و اين حديث را از أحاديث مشهوره و صحيحه شمرده است و گفته است كه: آنرا جماعتي از امامانِ حديث، مانند ابن معين و خطيب و ابن جرير، و حاكم و فيروزآبادي، در «النَّقْد الصَّحيح»، صحيح دانسته‌اند. و پس از آن گفته است: و جمعي مانند علآئي، و زركشي، و ابن حَجر، با اقوام ديگري اقتصار بر تحسين آن كرده‌اند؛ ردّاً عَلَي ابْنِ الجَوْزِيّ [136].
مرحوم علاّمۀ اميني پس از اين بحث بطور خلاصه نتيجه گيري و جمع بندي ده نفر از أعلام عامّه را كه حكم به صحّت اين حديث كرده‌اند، به نامهاي: يَحْيَي بن مُعين، و محمّد بن جَرير طبري، و حاكم نيشابوري، و خطيب بغدادي، و حسن سمرقندي، و مجد الدّين فيروزآبادي، و جلال الدّين سُيُوطي، و سيّد محمّد بُخاري، و أمير محمّد صَنْعاني، و حسن الزَّمان ياد ميكند و نيز ده نفر ديگر را كه از كلامشان قُرَشي، و يوسف بن قُزْاُوغلي، و صلاح الدّين علآئي، و محمّد جزري، و محمّد سَخاوِي، و روزبهان شيرازي، و متّقي هندي، و ميرزا محمّد بدخشاني، و ميرزا محمّد صدرالعالم، و ثنآء الله پاني پتي هندي ذكر مي‌نمايد.
وپس از آن عبارات مختلفي كه در اين حديث بكار رفته است را بدين صورت به يازده گونه بيان ميكند:
ص 99
1 ـ از حارِث و عاصِم از عليّ عليه السّلام مرفوعاً روايت شده است كه: إنَّ الله خَلَقَنِي و عَلِيًّا مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَة؛ أنَا أصْلُهَا، وَ عَلِي فَرْعُهَا، وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ ثَمَرَتُهَا، وَالشَّيعَةُ وَرَقُهَا، فَهَلْ يَخْرُجُ مِنَ الطَّيِّبِ إلَّا الطَّيِّبُ؟ أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْمَدِينَةَ فَلْيَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا.
«حقّاً خداوند مرا و عليّ را از درخت واحدي بيافريد. من تنه و اصل آن درخت ميباشم، و عليّ شاخۀ آن است. و حسن و حسين ميوه‌هاي آن هستند و شيعيان ما برگهاي آن ميباشند. پس آيا مگر از پاك و پاكيزه، بيرون مي‌آيد، مگر پاك و پاكيزه؟ و من شهر علم هستم و عليّ در آن است. بنابراين هر كس بخواهد به شهر برسد بايد از درش بيايد.»
و با لفظ ديگري از حُذَيفه از عليّ عليه السّلام آمده است كه: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا: وَ لَا تُوْتَي الْبُيُوتَ إلَّا مِنْ أبْوَابِهَا.
«من شهر علمم و عليّ در آن است، و در خانه‌ها نمي‌توان داخل شد مگر از درهاي آنها.»
و در لفظ ديگري آمده است: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ أنْتَ بَابُهَا! كَذبَ مَنْ زَعَمَ أنـَّهُ يَصِلُ إلَي الْمَدِينَةِ إلَّا مِنْ قِبَلِ الْبَابِ.
«من شهر علمم و تو (اي عليّ) در آن ميباشي! دروغ ميگويد كسي كه گمان ميكند كه ميتواند به شهر برسد، مگر از ناحيۀ در آن.»
و در لفظ ديگري آمده است: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ أنْتَ بَابُهَا! كَذبَ مَنْ زَعَمَ أنـَّهُ يَدْخُلُ الْمَدِينَةِ بِغَيْرِ الْبَابِ. قَالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: وَأتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أبْوَابِهَا!
«من شهر علمم و تو در آن هستي! دروغ ميگويد كسي كه مي‌پندارد كه: ميتواند داخل در شهر شود بدون در آن! خدا عزّ وجلّ ميگويد: شما بايد در خانه‌ها از درهايشان وارد شويد.»
2 ـ از ابن عبّاس وارد است كه: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِ بَابُهُ «الْبَابَ».
«من شهر علمم و عليّ در آن است، پس كسيكه علم را طالب است، بايد از در علم بيايد (اين در بيايد)»
ص 100
و در لفظ روايت سعيد بن جُبير از ابن عبّاس آمده است كه: يَا عَلِيُّ أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ أنْتَ بَابُهَا! وَ لَنْ تُؤتَي الْمَدِينَةُ إلَّا مِنْ قِبَلِ الْبَابِ.
«اي عليّ! من شهر علم هستم و تو در آن ميباشي! و هيچگاه در اين مدينه نمي‌توان داخل شد مگر از جانب دَرَش.»
3 ـ از جابربن عبدالله روايت است كه گفت: شنيدم از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم كه در روز حُدَيْبِيَّه در حالي كه دست عليّ را گرفته بود، ميگفت: هَذَا أميرُ الْبَرَرَةِ، وَ قَاتِلُ الْفَجَرَةِ، مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ، مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ. و پس از آن صداي خود را بلند كرد و گفت: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا؛ فَمَنْ أرَادَ الْمَدِينَةَ فَلْيَأتِ الْبَابَ.
و در لفظ ديگري اينطور است كه: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِ الْبَابَ.
روايات مشابه المضمون با روايت انا مدينه العلم وعلي بابها
و در كتب أحاديث، روايات ديگري است كه علمآء أعلام در تأليفات گرانقدر خود آورده‌اند؛ و آنها صحّت حديث أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ را تثبيت ميكنند. از اين قبيل است:
1 ـ أنَا دَارُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا [137].
«من خانۀ حكمت هستم و علي در آن خانه است.»
2 ـ أنَا دارُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا.[138]
«من خانۀ علم هستم و علي در آن خانه است.»
3 ـ أنَا مِيزَانُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ كَفَّتَاهُ. [139]
ص 101
«من ترازوي علم هستم، و علي دو كفّۀ آن است.»
4 ـ أنَا مِيزَانُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيُّ لِسَانهُ.[140]
«من ترازوي حكمت هستم، و علي شاهين اوست.»
5 ـ أنَا الْمَدِينَةُ وَ أنْتَ الْبَابُ، وَ لَا يُؤتَي الْمَدِينَةُ إلَّا مِنْ بَابِهَا [141].
«من شهرم و تو در آني! و در شهر وارد نمي‌شوند مگر از در آن.»
6 ـ و در حديثي آمده است: فَهُوَ بَابُ «مَدِينَةِ» عِلْمِي [142].
«پس اوست در شهر علم من ـ درِ علم من.»
7 ـ عَلِيٌّ أخِي وَ مِنِّي، وَ أنَا مِنْ عَلِيٍّ فَهُوَ بَابُ عِلْمِي وَ وَصِيتِّي.
«علي برادر من است، و از من است؛ و من از علي هستم. پس اوست باب علم و وصيّ من.»
8 ـ عَلِيٌّ بَابُ عِلْمِي وَ مُبَيِّنٌ لاِمَّتِي مَا اُرْسِلْتُ بِهِ مِنْ بَعْدِي [143].
«عليّ است در علم من، و ظاهر كننده براي امّت من پس از من آنچه را كه خداوند مرا بدان رسالت مأمور نموده است.»
9 ـ أنْتَ بَابُ عِلْمِي «تو باب علم من هستي». اين گفتار را رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم به عليّ عليه السّمم گفت در حديثي كه خرگوشي و أبونُعَيْم، و دَيْلَمي، و خوارزمي، و أبوالعلآء هَمداني، و أبوحامد صالحات، و أبوعبدالله گنجي، و سيّد شهاب الدّين صاحب «توضيح الدّلائل» و قُنْدوزي، آنرا تخريج كرده‌اند.
ص 102
10 ـ يَا اُمَّ سَلمَةَ اشْهدي وَاسْمَعِي! هَذَا عَلِيُّ أمِيرُالْمؤمِنينَ، وَ سَيِّدُ الْمُسْلِمِينَ، وَ عَيْبَه عِلْمِي «وِعَاءُ عِلْمِي» وَ بَابِيَ الَّذي اُوتِي مِنْهُ.
«اي امّ سَلِمَه گواه باش، و گوش فرادار! اين است عليّ أمير مؤمنين، و سيّد و سالار مسلمين، و صندوق علم من «ظرف علم من» و در من كه از آن بايد وارد شد.»
اين حديث را أبونُعَيم، و خوارزمي، در «مناقب»، و رَافِعي در «تدوين»، و گَنجي در «مناقب» و حَمّوئي در «فرآئد السمطين»، و حُسام الدّين المحلّي، و شهاب الدّين در «توضيح الدلآئل»، و شيخ محمّد حَنفي در شرح «جامع الصَّغير». و در حاشيۀ «شرح عزيزي» ج 2، ص 417 گفته است: حَدِيثُ الْعَيْبَةِ، يعني ظرف علم من و حافظ آن، زيرا كه پيامبر مدينۀ علم بود؛ و به همين جهت اصحاب رسول خدا در مشكلات به عليّ بن أبي‌طالب محتاج بودند. و بر همين اساس نيز مُعاوِيَه در زمان واقعه، از مشكلاتِ مسآئلي كه براي او پيش مي‌آمد، از عليّ سؤال ميكرد و عليّ جواب ميگفت.
و ياران عليّ به او ميگفتند: مَا لَكَ تُجِيبُ عَدُوثَا؟ فَيَقُولُ: أمَا يَكْفِيكُمْ أنـَّهُ يَحْتَاجُ إلَيْنَا.
«چطور شده‌اي كه پاسخ دشمن ما را ميدهي؟ و عليّ ميگفت: آيا اين براي شما بس نيست كه او محتاج به ماست؟»
و براي عليّ در مواردي پيش آمد كه مشكلاتِ عُمَر را گشود؛ و عمر گفت :
مَا أبْقَانِيَ اللهُ إلَي أنْ اُدْرِكَ قَوْمًا لَيْسَ فِيهِمْ أبُوالْحَسَنِ.
«مرا خدا باقي نگذارد تا عمر من برسد به زماني كه قومي را ادراك كنم كه در ميان آنها أبوالحسن نباشد.»
و يا آنكه همانطور در حاشيۀ «شرح عزيزي» أيضاً گفته است: عمر طلب ميكرد كه بعد از علي زنده نباشد، و سپس قضايآئي را ذكر كرده است كه از آن قبيل است حَدِيثِ لَطم،[144] و حديث فرمان عمر به كشتن و رَجم زانيه،[145] اين داستان در درسهاي ديگر خواهد آمد. و در تمام
ص 103
اين موارد عمر گفت: لَوْ لَا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَرُ «اگر علي نبود، عمر هلاك شده بود.»
و مَناوي در «فَيضُ الْقَدير»، ج 4، ص 356 گويد: عَلِيٌّ عَيْبَةُ عِلْمِي. «علي صندوق علم من است» يعني مظنّۀ طلب كشف حقائق من و مبيّن آنهاست؛ و داراي نزديكترين درجه از خواصّ من است و محلّ سرِّ من است؛ و گنجينه و معدن نفائس من است.
زيرا كه عَيْبَة در لغت به صندوق گويند كه انسان با آن نفائس خود را محفوظ و مصون ميدارد.
ابن دريد گفته است كه: اين از كلماتِ مُوجَز رسول الله است كه قبل از آنحضرت با چنين عبارتي كسي مثالي نزده است، در رسانيدن ارادۀ آن حضرت در اختصاص دادن عليّ را به امور باطنه‌اي كه احدي بر آن غير از عليّ اطّلاع
ص 104
نيافته است. و اين عبارت، غايت و نهايتِ مَدح عليّ است.
و دلهاي دشمنانش همه مُنطوي و سرشار از اعتقاد تعظيم او بود. و در شرح «هَمْزِيَّة» آورده است كه: مُعاويه كساني را بسوي عليّ ميفرستاد، و از مشكلاتي سؤال مي‌نمود، و عليّ پاسخ ميداد.
يكي از پسران عليّ به او گفت: به دشمنت پاسخ ميدهدي؟ عليّ در جواب پسر گفت: امَا يَكْفِينَا أنِ احْتَاجَنَا وَ سَألَنَا؟ آيا براي ما كافي نيست كه او به ما نياز دارد، و از ما سؤال ميكند؟!
11 ـ أنَا مَدِينَةُ الْفِقْهِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا.
«من شهر فقه ميباشم؛ و عليّ در آنست.»
اين حديث را أبوالمظفّر سبط ابن جوزي در كتاب «تذكِرَة» ص 29 روايت كرده است، و ابنُ بَطَّة عُكْبَرِيَّ با إسناد خود از سَلمَةُ بنُ كُهَيْل از عبدالرّحمن از عليّ و نيز أبوالحسن علي بن محمّد، مشهور به ابن عِرَاق در « تَنْزِيهُ الشَّريعَة » تخريج كرده‌اند [146].
حاكم در مستدرك بر صحت حديث انا مدينه العلم وعلي بابها اصرار دارد
باري از جمله كسانيكه بر صحّت اين حديث پافشاري كرده‌اند، حاكم در «مستدرك» است. و ما در اينجا آنچه را كه او آورده است، عين عباراتش را ترجمه ميكنيم تا برخوانندگان شبهه‌اي نماند. حاكم گويد:
حديث كرد براي ما أبوالعبّاس محمّد بن يعقوب [147]، او گفت: حديث كرد براي ما محمّد بن عبدالرّحيم در رَمْلَة، او گفت: حديث كرد براي ما أبوالصَّلْت عبدُالسَّلاِمِ بنُ صَالِحٍ، او گفت: حديث كرد براي ما أبُو مُعاوِيَة از أعمَش از
ص 105
مُجاهِد، از ابن عبّاس رضي الله عنه كه او گفت: رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم گفت: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا فَمَنْ أرَادَ الْمَدِينَةَ فَلْيَأْتِ الْبَابَ.
اين حديث اسنادش صحيح است، و شيخين: بخاري و مُسْلِم آنرا تخريج نكرده‌اند.
و أبوصلت موثَّق و مأمون است، زيرا كه من از ابوالعبّاس محمّد بن يعقوب (راوي روايت) در همان تاريخ شنيدم كه ميگفت: من از عبّاس بن محمّد دَوْري شنيدم كه ميگفت: من از يَحْيَي بن مُعِين دربارۀ أبوصَلْت هَرَوي پرسيدم، او گفت: أبوصَلْت ثِقَه است.
من به يحيي گفتم: مگر از او أبومُعاوِيه از أعْمَش حديث أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ را روايت نكرده است؟!
يحيي گفت: محمّد بن جَعفر فيدي هم آنرا روايت ميكند، و او ثِقَه و مأمون است.
من از أبونَصْر أحمد بن سَهْل فقيه قباني كه فقيه عصر خود در بُخَارا بود شنيدم كه ميگفت: من از صَالح بن مُحمّد بن حَبيب حَافِظ شنيدم كه ميگفت در وقتي كه از أحوال أبوصَلْت هَرَوِي از او پرسيده بود: يَحْيي بن مُعين بر أبوصَلْت وارد شد، ما نيز با او وارد شديم. چون يحيي از نزد أبوصلت بيرون آمد من به دنبال او آمدم و گفتم: خداوند رحمتت كند، نظر تو دربارۀ أبوصلت چيست؟ يَحيي گفت: هُوَ صَدُوقٌ (او راست گفتار است، و حديث را راست و درست روايت ميكند.)
من به يحيي گفتم كه: أبوصلت حديث أعمش، از مجاهد، از ابن عبّاس، از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا را روايت ميكند.
يحيي گفت: اين حديث را همچنين فيدي از أبومعاويه از أعمش روايت ميكند، به همانطور كه أبوصلت روايت كرده است. آنگاه حاكم روايت ديگري را با سند ديگري بيان ميكند كه:
و حديث كرد براي ما به صحّت آنچه را كه ذكر كرد، إمام أبوزكريَّا، او گفت
ص 106
كه: حديث كرد براي ما يحيي بن مُعِين، و او گفت: حديث كرد براي ما أبوالحسين محمّد بن أحمد بن تميم قنطري، و او گفت: حديث كرد براي ما حسين بن فهم، و او گفت: حديث كرد براي ما محمّد بن يحيي بن ضريس و او گفت: حديث كرد براي ما محمّد بن جعفر فيدي و او گفت حديث كرد براي ما أبو معاويه از أعمش از مجاهد از ابن عبّاس رضي الله عنهما كه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم گفت: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا فَمَنْ أرَادَ الْمَدِينَةَ فَلْيَأْتِ الْبَابَ.
حُسَين بن فَهِم ميگويد: اين حديث را براي ما همچنين أبوصَلت هَرَوي از أبومعاوية روايت كرده است.
حَاكِم گويد: بايد طالب علم حديث بداند كه: حسين بن فهم بن عبدالرّحمن، ثِقَه و مأمون و حافظ است.
و سپس حاكم گويد: از براي اين حديث شاهدي است از حديث سُفيان ثَوْرِي با إسناد صحيح: حديث كرد براي من أبوبَكر محمّد بن علي فقيه إمام شَاشِي قَفَّال، در بخارا در وقتي كه من از او پرسيدم، او گفت: حديث كرد براي من نُعمان بن هارون بَلَدِي در شهري از اصل كتاب خود، او گفت: حديث كرد براي ما أحمد بن عبدالله بن يزيد حرَّانِي، او گفت: حديث كرد براي ما عبدُالرَّزَّاق، او گفت: حديث كرد براي ما سُفيانَ ثَوْري از عبدالله بن عُثمان بن خُثَيم از عَبدالرَّحمن بن عثمان تَيْمِي كه او گفت: شنيدم از جَابِرُ بنُ عَبْدِالله كه ميگفت:
از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم شنيدم كه ميگفت: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِ الْبَابَ. [148]
ابو صلت هروي، از بزرگان مشايخ ثفات است
و در «تاريخ بغداد»، خطيب، در ترجمۀ عبدالسّلام بن صالح بن سُلَيمان: أبوصَلْت هَرَوي مطالبي آورده است كه ما مختصر از آنرا كه بستگي به اين حديث دارد ذكر ميكنيم:
ص 107
از احمد بن سيّار بن أيُّوب نقل شده است كه ميگفت: أبوصلت عبدالسّلام بن صالح هَرَوي براي ما اينطور بيان شده است كه او از موالي يعني از غلامان عبدالرّحمن بوده است. زيرا كه اگر لفظ مولا را نسبت به شخصي دهند مانند مولي علي، و مولي حسن يعني غلام علي و غلام حسن. و محدّث نوري در كتاب «لؤلؤ و مرجان در شرط پلّۀ اوّل و دوّم منبر روضه خوانان» در ص 165 گويد: چون لفظ مولا را به قبيله‌اي نسبت دهند مثلاً بگويند: مَوْلي بني أسد، و موي أزْد، و مَوْلي ثقيف، يكي از دو معني را اراده ميكنند: 1 ـ به معناي هم سوگند و حليف؛ 2 ـ به معناي مهاجر و نزيل بدان قبيله، و تمام اهل لغت بر اين معني اتّفاق دارند. و لهذا در تاريخ حضرت امام حسين عليه السّلام كه وارد است: عابس بن شبيب شاكري با شوذب مولي شاكر به كربلا آمدند و كشته شدند، معنايش آن نيست كه شوذب غلام عابس بوده است؛ زيرا شاكر قبيله‌ايست در يمن از طائفه همدان كه از اولاد شاكر بن ربيعة بن مالك هستند، و عابس از آن قبيله بود و شوذب مولي شاكر هم يا هم قسم و يا نزيل و وارد بر آن طائفه بود. فلهذا اين دو نفر با هم عازم سفر كربلا شدند و به شرف شهادت نائل آمدند، نه آنكه شوذب غلام عابس بوده و شايد ماقم او از عابس هم رفيع‌تر بود. چه دربارۀ او گفته‌اند: و كان متقدّماً في الشيعة «در ميان شيعه عنوان تقدّم و رياست داشت» و امّا اگر مولي را به شخصي نسبت دهند مثلاً بگويند: مولي زيد معنايش غلام است و در تاريخ كه نيامده است: شوذب مولي عابس بلكه آمده است: شَوْذَب مَوْلي شاكر. عبدالرّحمن بن سمره بوده است. با مردم ملاقاتها و نشست‌ها داشت، و براي أخذ حديث مسافرت كرد. مردي بود پارسا، معيشت او تنگ بود، و لباسش مندرس، و وضع پريشاني داشت. او از افراد معدودي است كه در زهد انگشت نما بودند. در ايّام خلافت مأمون به مَروْ آمد و ميخواست در زمرۀ لشگريان اسلام به جنگ برود.
او را بر مأمون وارد كردند، مأمون چون سخن او را شنيد، وي را از خواصّ برادران خود نمود، و او را در نزد خود نگه داشت تا با خود براي جنگ بيرون برد و پيوسته در نزد او گرامي بود تا آنكه خواست كَلامِ جَهْم و قول به مخلوق بودن قرآن را اظهار كند، در اين حال بين او و بين بِشْر مَرِيسي اجتماعي ترتيب داد، و از او خواست تا با بشْر به بحث پردازد. و أبوصلت كلام صاحبان رأي را از مُرْجِئه، و جَهْمِيَّه، و زَنَادِقه، و قَدَريَّه همه را ردّ ميكرد. و بارهاي متعدّدي در نزد مأمون با بِشْر مَرِيسي و غير او بحث كرد، و در تمام اين موارد ظفر و پيروزي در بحث از آنِ ابوصَلت بود، و گفتار شيعه را اعتراف داشت.
ص 108
و رواياتي را در مثالب و طعن بر بعضي از صحابه بيان ميكرد. من از اسحق ابن ابراهيم از اين روايات پرسيدم كه اينها احاديثي است كه روايت شده است مثل آنچه دربارۀ أبومُوسي آمده است، و آنچه دربارۀ معاوِيَه روايت شده است. إسحق گفت: اينها احاديثي است كه روايتي شده است.
گفتم: تو ناپسند داري كتابت آنها را؛ و روايت كردن آنها را، و روايت از كسي كه آنها را روايت ميكند؟! إسحق گفت: امّا كسي كه آنها را روايت ميكند براي معرفت به أحوال قوم، من آنرا ناپسند نمي‌دانم، و امّا كسي كه آنها را روايت ميكند كه بر اساس آنها دين خود را پايه‌گذاري كند، و عيب قوم خود را بگيرد، من روايت از او را صحيح نمي‌دانم.
خبر داد به ما محمّد بن قاسم نِرْسي، كه خبر داد به ما محمّد بن عبدالله شافِعي، كه حديث كرد براي ما إسحق بن حسن بن مَيْمُون حَرْبي كه حديث كرد براي ما عبدالسّلام بن صالح ـ يعني أبوصلت هَروي ـ كه حديث كرد براي ما أبومُعَاوِيَه از أعمش از مجاهد از ابن عبّاس كه او گفت: رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم گفت: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا.
و از أبوبكر أحمد بن محمّد بن حَجَّاج مروزي وارد است كه از أبوعبدالله دربارۀ أبوصَلت پرسيدند، او گفت: رَوَي أحاديثَ مَناكِيرَ «أبوصلت روايتهاي ناپسند و شناخته ناشده را روايت ميكند.»
و از عمر بن حسن بن عليّ بن مالك وارد شده است كه از پدرم شنيدم كه ميگفت: از يَحْيي بن مُعِين راجع به أبوصلت هَروي پرسيدم گفت: ثِقَةٌ صَدُوقٌ إلَّا أنـَّهُ يَتَشَيَّعُ.
«او مردي است موثّق و راستگو؛ عيبي كه دارد آنست كه گفتار و مطلب شيعه را صحيح ميداند، و خودش آن ادّعا را ميكند.»
و از عبدالله بن جُنَيْد وارد است كه گويد: من از يحْيي بن مُعِين دربارۀ أبوصَلْت هَرَوي سؤال كردم، گفت: قَدْ سَمِعَ وَ مَا أعْرِفُهُ بِالْكَذْبِ «رواياتي را از مشايخ حديث شنيده است و بيان ميكند؛ و من او را به دروغ نمي‌شناسم.»
و دربار ديگر از يَحْيَي بن مُعِين كه سخن از أبوصَلت هَرَوي به ميان آمد
ص 109
گفت: لَمْ يَكُنْ أبُوالصَّلْتِ عِنْدَنَا مِنْ أَهولِ الْكِذْبِ؛ وَ هَذِهِ الاحَادِثُ الَّتي يَرْوِيهَا مَا نَعْرِفهَا.
«أبوصلت هَرَوي نزد ما از أهل دروغ نيست؛ و اين رواياتي را كه او روايت ميكند، ما نمي‌شناسيم.»
و از قاسم بن عبدالرّحمن أنباري روايت است كه أبوصلت هروي براي ما حديث أبومعاويه از أعمش، از مجاهد، از ابن عبّاس از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم را كه: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمِ فَلْيَأْتِ بَابَهُ را بيان كرد. من از يَحْيي بن مُعِين دربارۀ اين حديث پرسيدم. گفت: صحيح است.
در اينجا خطيب ميگويد كه: من ميگويم: منظور از صحّت، صحّت حديث است از أبومعاويه، و اين حديث باطل نيست؛ زيرا كه افراد متعدّدي نيز غير از أبوصَلت آنرا از أبومعاويه روايت كرده‌اند.
و محمّد بن عليّ مُقْري گفت كه: خبر داد به ما محمّد بن عبدالله نيشابوري كه گفت: از أبوالعبّاس أصمّ: محمّد بن يعقوب شنيدم كه گفت: از عبّاس بن محمّد دَوْرِي شنيدم كه گفت: شنيدم از يَحْيي بن مُعِين كه او عَبْدُالسَّلَام بن صالح أبوصَلْت هَرَوي را توثيق مي‌نمود.
من به او گفتم ـ (و يا به او گفته شد) ـ أبوصلت حديث أبومعاويه از أعمش: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا را روايت ميكند!
يحيي گفت: از اين مسكين چه ميخواهيد؟! مگر محمّد بن جَعْفر فيدي از أبومعاويه همين حديث، و يا مشابه آنرا روايت نمي‌كند؟!
و از محمّد بن قاسم بن محرز آمده است كه از يَحْيي بن مُعِين دربارۀ أبوصَلْت عبدالسَّلام بن صالح هَرَوي پرسيدم. گفت: لَيْسَ مِمَّنْ يَكْذِبُ «از راويان دروغگو نيست.»
به او گفته شد: حديث أبومعاويه، از أعمش، از مجاهد، از ابن عبّاس، أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا چطور است؟ گفت: اين حديث از أحاديث أبومعاويه است. ابن نُمَيْر به من گفت: أبومعاويه در قديم الايّام اين حديث را براي شاگردان و مردم حديث ميكرد؛ و سپس ساكت شد و دست برداشت، و أبوصلت مرد
ص 110
متمكّني بود، مشايخ را گرامي ميداشت، و اين احاديث را طلب مي‌نمود، و آنها او را به اين احاديث حديث ميكردند.
و از عَبْدُ المؤمن بن خَلَف نَسَفِي وارد است كه گفت: من از أبوعَلِي صالح بن مُحمَّد دربارۀ أبوصلت هروي سؤال كردم. گفت: من ديدم كه: يحيي بن مُعِين دربارۀ او گفتار خوبي دارد، و او را به نيكي مي‌ستايد. و من ديدم كه يحيي بن معين نزد أبوصلت بود، و از اين حديثي كه از أبومعاويه دربارۀ عليّ روايت شده است: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا چون از او پرسيدند گفت: اين حديث را فيدي أيضاً روايت كرده است! گفتم: اسم فيدي چيست؟ گفت: محمّد بن جعفر!
در اينجا نيز خطيب ميگويد: من ميگويم: جماعتي از أئمّۀ حديث (عامّه و اهل تسنّن) أبوصلت را تضعيف كرده‌اند، دربارۀ احاديث ديگري كه از او روايت شده است. و از ابراهيم بن يعقوب جوزجاني وارد است كه: كَانَ أبوالصَّلْتِ الْهَرَوي زائغاً عَنِ الْحَقِّ، مَائلاً عَنِ الْقَصْدِ سَمِعْتُ مَنْ حَدَّثَني عَنْ بَعْضِ الائِمَّةِ، أنـَّهُ قَالَ فِيهِ: هُوَ أكْذَبُ مِنْ رُوثِ حِمَارِ الدَّجَّالِ وَ كَانَ قَدِيمًا مُتَلَوِّثًا بِالاقْذَارِ.
«أبوصلت هَرَوي از حقّ، ميل بسوي باطل داشت، و از راه مستقيم و اعتدال به انحراف ميگرائيد: من شنيدم از كسي كه از بعضي از پيشوايان و مشايخ حديث حكايت مي‌نمود كه دربارۀ ميگفتند كه: او دروغگوتر است از سرگين خرِ دجَّال، و از قديم الايّام او با نجاستها و پليديها خود را آلوده ميكرد.»
و از زكريّا بن يحيي ساجي وارد است كه: أبوصَلْت هَرَوي احاديث ناشناخته و معيوب را روايت ميكند، و او در نزد مشايخ سنّي‌ها ضعيف شمرده ميشود.
و بَرَقاني به من گفت: از أبوصلت عبدالسّلام بن صالح هَرَوي در نزد أبوالحسن دَار قُطْبي سخن به ميان رفت. أبوالحسن گفت ـ در حاليه من گوش ميدادم ـ كَانَ خَبِثًا رَافِضِيًّا.
«أبوصلت مرد خبيث و زشتي است، او شيعه و رافضي است.»
دعلج به من گفت: كه او شنيده است از أبوسعد زَاهِر هَرَوي، چون از أبوصلت از او پرسيده بودند كه دربارۀ عبدالسّلام بن صالح نظرت چيست؟ او گفت:
ص 111
نعيم بن هيصم ثقه است. به او گفتند: ما از تو از عبدالسّلام بن صالح مي‌پرسيم!
باز او در پاسخ گفت: نعيم ثِقَه است، و بر اين جمله چيزي نيفزود.
و أبوالحسن براي ما بيان كرد كه او از أبوصَلْت شنيده است كه ميگفت: كَلْبٌ لِلْعَلَوِيَّةِ خَيْرٌ مِنْ جَمِيعِ بَنِي اُمَيَةَ، فَقِيلَ فِيهِمْ عُثْمَانُ؟ فَقَالَ: فِيهِمْ عُثْمَانُ!
«سگي از سادات علوي، بهتر است از جميع بني اُميّه، به او گفته شد، در ميان بني اميّه عثمان است؟ گفت: و اگر چه در ميان آنها عثمان هم بوده باشد.»
و عبدالسّلام أبوصَلت در روز چهارشنبه 24 شوّال سنۀ 236 از دنيا رفت.[149]
حافظ علائي و سيوطي،تصريح بر صحت اين حديث دارند
و سُيوطي از خط حافظ صلاح الدّين عَلَائي در جواب از أحاديثي كه سِراج الدّين قزويني بر كتاب « مَصَابيح بَغَوِي» إشكال و ايراد نموده، و پنداشته است كه آنها از أحاديث مجعول و ساختگي هستند؛ نقل ميكند كه: از جملۀ آنها حديث أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا است كه أبوالفرج ابن جَوْزِي آنرا با طرق عديده‌اي كه وارد شده است، از موضوعات شمرده است، و جزم به بطلان همه نموده است، و بعد از او نيز جمعي از ايشانست ذَهَبي در «ميزان الاعتدال» و غيره، [150] نيز از ابن جَوْزي تبعيّت نموده‌اند.
ابن حجر عسقلاني وحافظ علائي،گفتارابوالفرج ابن جوزي را ردّ ميكنند
حافظ علائي در پاسخ از ابن جوزي و مَنْ تَبَعِ او، و در ردّ خود بر سراج قزويني گويد:
و مشهور از اين حديث، روايت أبوصَلْت عبدالسّلام بن صالح هَرَوي از أبومعاويه، از أعمش، از مجاهد، از ابن عبّاس مرفوعاً ميباشد. و دربارۀ اين عبدالسّلام سخن بسيار گفته‌اند: نسآئي گويد: ثِقَه نيست. دار قُطْنِي و ابن عَدِي گفته‌اند: متّهم به تشيّع است. و دار قطني اضافه كرده است كه: رافضي
ص 112
است. و أبوحاتم گفته است كه: در نزد من صدوق نيست. و أبوزرعه، حديث او را صحيح ميداند، و علاوه حاكم از عبّاس دوري از يحيي بن مُعين سؤال كرد، و او أبوصَلْت را توثيق نمود. و بعد از ذكر حديثي از حاكم ميگويد:
علائي ميگويد: أبوصَلْت عبدالسّلام از عهدۀ اين حديث، ذمّه‌اش بري است، زيرا كه غير او هم روايت كرده‌اند. و أبومعاويه ثِقَه و مأمون، و از كِبار شيوخ و حُفَّاظ ايشان است كه همگي بر او اتّفاق دارند؛ و او در روايت اين حديث را از أعمش متفرّد است.
و از اين گذشته علائي ميگويد: چه خبر شده است؟ و چه استحاله و بُعْدي دارد كه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم مثل اين كلامي را دربارۀ عليّ رَضِي اللهُ عَنْهُ گفته باشد؟!
و تمام كساني كه در اين حديث سخن رانده‌اند و بر مجعوليّت آن جازم شده‌اند، جواب از اين روايات صحيحۀ از ابن مُعين را ندارند؛ و علاوه بر اين، اين حديث شاهدي دارد كه تِرمَذي در جامع خود از اسمعيل بن موسي فَزَاري، از محمّد بن عمر بن رومي، از شريك بن عبدالله از سَلمة بن كهيل، از سُوَيد بن غَفَلَه، از أبوعبدالله صَنَابِجِي از عليّ مرفوعاً روايت ميكند كه:
أنَا دَارُ الْحِكْمَة‌ر وَ عَلِيٌّ بَابُهَا. و اين حديث را أبو مُسْلِم كجي و غير او، از محمّد بن عمر رومي روايت كرده‌اند؛ و محمّد بن عمر كسي است كه بُخاري از او در غير صحيح خود روايت كرده است. و ابن حبان او را موثّق، و ابن داود او را ضعيف شمرده است.
و بعضي اين حديث را از شريك روايت كرده‌اند و در آن صَنَابِجي را نياورده‌اند؛ و ما اين حديث را از احدي از ثِقات غير از شريك نمي‌شناسيم؛ يعني نَخَعيّ قَاضي. و بر محمّد بن رومي، از تفرّد او به اين روايت اشكالي نيست و ذمّه‌اش بري است. و شريك پسر عبدالله نخعيّ قاضي است كه مُسْلِم به او احتجاج ميكند؛ و بخاري به او تمسّك ميكند، و يحيي بن معين او را توثيق مي‌نمايد؛ و عجلي گويد: ثِقَه و حسن الحديث، است. و عيسي بن يونس گويد: من هيچكس را نديدم كه در علمش أورع از شريك باشد.
ص 113
و بنابراين، تفرّدِ شريك در اين حديث موجب حُسْن او ميشود؛ يعني آن را روايت حسنه ميكند؛ تا چه رسد به آنكه به آن حديث أبومعاويه نيز ضميمه گردد. و بر اين گفتار، در روايت كسي كه صنابجي را در روايت ساقط نموده است، ايرادي وارد نيست. زيرا كه سُوَيْد بن غَفَلَه از تابعين مُخْضَرَمين صحابي در اصطلاح به كسي گويند كه پيغمبر اكرم صلّي الله عليه وآله وسلّم را و اگر چه در يك لحظه باشد، با اسلام خود، ادراك كرده باشد و زيارت نموده باشد، و تابِعي به كسي گويند كه پيغمبر را با اسلام نديده باشد، ولي با اسلام، اصحاب آن حضرت را ملاقات كرده باشد. و مُخَضْرَم به كسي گويند كه مقداري از عمرش را در جاهليّت و مقداري از آن را در اسلام بوده باشد. است، و خلفاي أربعه را ادراك كرده است و از آنها شنيده است، و ذكر صنابجي موجب مزيد فضل در اتّصال أسانيد است، و نبودش ضرري ندارد.
و أبوالفرج و غير او نتوانسته‌اند بر حديث شريك مختصر اشكالي وارد كنند، گرچه آن اشكال بسيار واهي باشد، مگر آنكه با مشت در سنۀ روايت كوفته‌اند؛ و ادّعاي موضوعيّت و مجعوليّت آنرا نموده‌اند.
تا اينجا كلام حافظ علآءالدّين علآئي به پايان رسيد [151].
و از اينجا سيوطي كلام ابن حَجَر عَسْقَلاني را نقل كرده است كه: و از شيخ الاسلام أبوالفضل بن حَجَر، در ضمن پرسش از فتاواي او از اين حديث پرسيدند، او گفت: اين حديث را حاكم در «مستدرك» تخريج كرده و گفته است كه: صحيح است. و با او أبوالفرج بن جوزي مخالفت كرده، و آنرا در موضوعات ذكر كرده است، و گفته است كه: كذب است. و صواب غير از اين دو گفتار است. اين حديث از اقسام روايات حسنه است كه به درجۀ صحّت بالا نميرود، و در رتبۀ كذب هم سرازير نميشود.
ابن حَجَر در ضمن پاسخ‌هاي خود از رواياتي را كه سراج قزويني بر مصابيح ايراد گرفته است، نيز عين همين مطلب را آورده است، و علاوه بر اين، در آنجا گفته است كه: حاكم شاهدي براي اين حديث از روايت جابر آورده است. و پس از آنكه اين روايت را مسنداً ذكر كرده است در «لسان الميزان» گفته است: آنچه
ص 114
را كه ذَهَبِي بر روايت جعفر بن محمّد از أبومعاويه، ايراد كرده، و گفته است كه: اين حديث موضوع و ساختگي است، درست نيست. و نصّ عبارت اين حَجَر اين است كه: براي اين حديث در «مستدرك» حاكم، طرق بسياري است. و كمترين مرتبه از حالات آن اين است كه بگوئيم: براي اين حديث أصلي بوده است، پس سزاوار نيست كه گفتار را به مجعوليّت آن گشود ـ انتهي. [152]
و نيز ابن حَجَر گويد: قاسم بن عبدالرّحمن أنباري گفت: من از يحيي بن مُعِين دربارۀ حديثي كه براي ما أبوصَلْت عبدالسّلام بن صَالح هَرَوي خادم عَلِيُّ بْنُ مُوسَي الرِّضَا عَلَيْهِما السَّلَامُ از أبومعاويه از أعمش از مجاهد از ابن عبّاس مرفوعاً كه قال النّبيّ صلّي الله عليه وآله وسلّم: أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا ـ الحديث روايت كرده است پرسيدم، گفت: هُوَ صَحِيحٌ،[153]
باري ما بحث را در اين قسمت از سند حديث از كتب عامّه و سنّي‌ها به درازا كشانديم، تا دانسته شود چقدر منحرفين آنها از ولايت، بر جمود و استكبار خود ايستادگي دارند، و با آنكه بسياري از أعلام و مشايخ درجۀ يك آنها، همچون يَحْيي بن مُعِين و حاكم و سُيوطي و خَطِيب و عَلائي و غيرهم اين حديث را صحيح شمرده‌اند، معذلك برخي از ايشان همچون ابن جوزِي و ابن عَدِي و ذَهَبي و همقطارانشان در عِناد و لجاج، بدون هيچ برهان و حُجَّتي از كتب حديث؛ و بدون هيچ شاهدي از كتب رجال؛ گفته‌اند: اين حديث موضوع است. و اين سخافت و فرومايگي به حدّي رسيده است كه خود أعلام آنها در اعتراض بر آمده ـ و همانطور كه عين عبارات آنها را آورديم ـ و گفته‌اند: أوّلاً رجال اين حديث از أعلام حفّاظ هستند؛ و ثانياً تفرّد أبوصَلْت، حديث را حسنه ميكند، و نبايد گفت: موضوع است؛ و ثالثاً اين حديث مؤيّد به أحاديث ديگري است كه با آن شواهد قطعاً صحيح است، و تفوّه به مجعوليّت آن گناه است.
باري اين حديث بر شرطِ سُنَنِ أعلام عامّه واجد جميع مراتب حجّيّت است؛
ص 115
زيرا كه يحيي بن معين از رجال صِحاح عامّه است. او از أعلام حفّاظ است. و همچنين شيخ او: محمّد بن عبدالله بن نُمَير هَمْدانِي خارفي أبوعبدالرّحمن كوفي؛ و پدرش از رجال روايات صحاح ميباشند؛ و ترجمۀ أحوال آنها در «تهذيب التَّهذيب» عَسْقلاني: ج 6، ص 57، و ج 9، ص 282 آمده است. و أبومعاوية ضَرِير و أعمش، [154] و مجاهد و ابن عبّاس از رجال صحاح و أعلام روات ميباشند.
در اينجا به كدام زبان غير هرزه‌اي ميتوان لب به موضوعيّت آن گشود؟ آيا ابن جوزي عَنُود و لجوج و شاگرد درجۀ يك ابن تَيْميّة حَرَّانِي و دست پرورده او، ميتواند جماعتي از رجال صحاح خود را كه همگي بر أمانت و صداقت ايشان اجماع كرده‌اند، همچون: عَسي بن يونس بن أبي إسحق، و يَعْلَي بن عُبَيْد، و
ص 116
ابن نُمَيْر، و فِيدِي، و ابن مُعِين را كه ترجمۀ أحوال آنها را در «تهذيب التهذيب» ذكر كرده است، و جميعاً متّصف به جلالت و عظمت و أمانت در نزد عامّه هستند، انكار كند؛ و آنها را به كذب و دروغ نسبت دهد؟!
حكم به مجعوليّت حديث و انكار آن، از موازين علميّه بيرون است؛ و غير از زورگوئي‌هاي پرچمداران حكومت اُمَوي و برافراشتگان باطل، و قيام كنندگان در برابر حقّ چيزي نيست. حديثي كه با شواهد قطعيّه تأييد ميشود؛ و معروف در نزد نفوس منقاد و تسليم أخبار و روايات واردۀ از صاحب شريعت ميباشد؛ مسيري غير از اين سخن دارد.
و از تمام مطالب كه بگذريم، و رجال آنرا ضعيف و غير موثّق فرض كنيم؛ معذلك ضعف سند غير از مجعول بودن آن است، و ملازم آن هم نيست. آري اگر حديثي ضعيف السَّند باشد، و مؤيّد به دليلي قطعي نباشد؛ اگر حديثي كه در مفاد با آن معارض باشد، وارد نشده باشد، بايد در آن توقّف كرد، نه حكم به مجعوليّت آن نمود، و نه بر حجّيّت آن. پس به كدام قاعدۀ اُصولي ميتوان اين حديث را موضوع شمرد، و انكار كرد؟ فقط گناه اين حديث آن است كه در فضيلت امام مظلومان، و صاحب ولايت كبراي أنام كه خانه‌نشين شده است، وارد شده است. گناه اين حديث مفاد آن است كه راه سعادت و پيروزي و انسانيّت و شرافت علم و واقعيّت را منحصر در راه شهر علم و دانش مي‌شمارد، و صريحاً إعلام ميدارد كه: وَ عَلِيٌّ بَابُهَا.
پاورقي
[134] شرف الدّين أبوعبدالله محمّد بن سعيد دَلاصي مصري بُوصيري متوفّي در سنۀ 694 از أعلام شعراء در عصر خود بوده است، قصيدۀ ميميّۀ او كه به اين ابيات شروع ميشود:
أمِنْ تَذَكُّرِ جِيران بذي سلم مزجت دمعاً جري من مقلة بدم
أمّ هبّت الريح من تلقاء كاظمة و أومض البرق في الظلماء مِنْ اضم
از قصائد مشهور و كم‌نظير در مدح حضرت رسول الله خاتم النّبيين است و داراي شرحي است مفيد كه با معلّقات سبع در يك مجموعه به طبع رسيده است.
[135] «آيۀ 113، از سورۀ 4: النّسآء» وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ مَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَ أَنْزِلَ اللَهُ عَلَيْكَ الْكِتَـٰبِ وَالْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كَانَ فَضْلُ اللَهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا. «و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود، هر آينه گروهي از ايشان تصميم گرفته بودند كه تو را گمراه كنند، در حاليكه آنها گمراه نمي‌كنند مگر خودشان را و أبداً بهيچوجه به تو ضرري نمي‌رسانند، و خداوند حكمت و كتاب را بر تو فرو فرستاد، و آموخت به تو چيزهائي را كه هيچوقت به خودي خود امكان دانستن آنها را نداشتي! و فضل خداوند بر تو بسيار است.»
[136] منتخب از «الغدير» ج 6، از ص 58 تا ص 81
[137] ترمذي در «جامع صحيح» خود ج 2، ص 214 و أبونُعيم در «حلية الاولياء» ج 1، ص 64 و بغوي در «مصابيح السُّنَّة» ج 2، ص 275 و جماعت ديگري كه تعدادشان از شصت تن متجاوز است از حافظان و امامان حديث، اين روايت را تخريج كرده‌اند. (اين تعليقه با شش تعليقۀ ديگر از «الغدير» آورده شده است.)
[138] بغوي در «مصابي السنُّة» همانطور كه طبري در «ذخائر العقبي» ص 77 گويد و جماعت ديگري اين حديث را تخريج كرده‌اند.
[139] ديلمي در «فردوس الاخبار» مسنداً از ابن عبّاس مرفوعاً آورده است و جماعت ديگري از او متابعت نموده‌اند، همچون: عجلوني در «كشف الخفاء»، ج 1، ص 204 و غير او كه اين حديث را تخريج نموده‌اند.
[140] اين حديث را غزّالي، در «رسالة عقليّه» ذكر كرده است، و ميبدي در شرح «ديوان منسوب به أميرالمؤمنين عليه السّلام» از او حكايت نموده است.
[141] أبو محمّد عاصمي در كتاب خود «زين الفتي في شرح سورة هل أتي» آنرا تخريج نموده است.
[142] فقيه ابن مغازلي، و همچنين أبومؤيّد خوارزمي، آنرا تخريج كرده‌اند، و قندوزي در «ينابيع المودّة» ص 71 آورده است.
[143] در «كنز العمّال» ج 6، ص 156، آورده است. و نيز سيوطي در كتاب «القَوْلُ الجليّ في فضائل عليّ» در حديث سي و هشتم از اين كتاب آورده است.
[144] در كتاب «الرّياض النًّضرة في مناقب العشرة» تأليف أبوجعفر احمد محبّ الدّين طبري، در طبع مكتبۀ اللبندة مصر، با تحقيق و تعليقۀ شيخ محمّد مصطفي أبوالعلاء ج 3، ص 210، از محمّد بن زياد روايت كرده است كه:
عمر به حجّ رفته بود، مردي به نزد او آمد كه به چشم او سيلي خورده بود. عمر گفت: چه كسي به تو سيلي زده است؟ گفت: عليّ بن أبي‌طالب، عمر گفت: لَقد وقعت عليك عين الله! «هر آينه تحقيقاً چشم خدا بر تو افتاده است ـ و يا ديده‌بان خدا بر تو نظر كرده اس» و ديگر چيزي از او نپرسيد كه چه واقعه پيش آمده و چرا عليّ او را لَطْمه زده است! تا عليّ امد، و آن مرد در نزد عمر بود. عليّ گفت: اين مرد در طواف بود؛ و من او را ديدم كه به زن‌ها در حال طواف چشم مي‌دوخت. عمر به علي گفت: تو با نور خدا نگاه ميكني!
و در روايتي آمده است كه: عمر دور خانۀ خدا طواف ميكرد، و عليّ در جلوي او طواف ميكرد كه در اين حال مردي نزد عمر پديدار شد و گفت: اي أميرمؤمنان حقّ مرا از عليّ بن أبي‌طالب بستان! عمر گفت: چكار كرده است؟ گفت: به چشم من سيلي نواخته است. راوي گويد: عمر همان جا ايستاد تا علي در دور طواف خود به او رسيد. گفت: يا أباالحسن! تو بر چشم اين مرد لطمه زده‌اي! عليّ گفت: اي أميرمؤمنان! آري! گفت: چرا؟ گفت: به علّت آنكه من او را ديدم كه در چهرۀ زنهاي مؤمنين در حال طواف، خيره نگاه ميكند. عمر گفت: أحسنت يا أباالحسن و سپس عمر رو به آن مرد كرد و گفت: چشمي از چشمهاي خدا )و يا ديده‌باني از ديده‌بانهاي خدا) بر تو افتاده است؛ و بنابراين تو حقّي بر او نداري! و عمر در حالي كه روي علي را به طرف جهت طواف بر ميگردانيد، گفت: مَن جواهر الله وليُّ من أولياء الله. «علي از جواهر خزانۀ خداست، و ولييّ از أولياي خداست.»
[145] اين داستان در درسهاي ديگر خواهد آمد.
[146] «الغدير» ج 6، ص 78 تا 81.
[147] در «أعلام» زركلي، ج 8، ص 17، آورده است كه: محمّد بن يعقوب بن معقل بن سنان، ولايش اُمَوي و از اهل نيشابور و كنيه‌اش أبوالعباس، و أصَمّ بوده است. تولّدش 247 هجري و وفاتش 346 هجري بوده است. او نيز در نيشابور وفات كرد. سفري طولاني و گسترده نمود و در مكّه و مصر و دمشق و موصل و كوفه و بغداد از رجال حديث، أخذ روايت كرد، پس از مراجعتش به كسالت صَمَم (كري) مبتلا شد. ابن جوزي گويد: كاغذ ميساخت و از كسب بازوي خود إعاشه مي‌نمود. هفتاد و شش سال براي مردم روايت بيان ميكرد، بطوريكه پدران و اولادشان و نواده‌هايشان از او حديث شنيدند. و ابن أثير گويد: ثقه و أمين بود.
[148] «المستدرك علي الصّحيحين في الحديث» للحافظ الكبير أبوعبدالله محمّد بن عبدالله، معروف به حاكم نيشابوري كه در شهر صفر 405 وفات يافته است؛ ج 3، ص 126 و 127. و «اللالي المصنوعة» طبع دوّم 1395 هجري، ج 1، ص 331.
[149] «تاريخ بغداد» ج 11، ص 46 تا ص 51
[150] «تلخيص المستدرك» ج 3، ص 127 كه در ذيل «مستدرك» به طبع رسيده است.
[151] «اللالي المصنوعة» طبع دوّم، ج 1، ص 332 تا ص 334
[152] «اللالي المصنوعة» ج 1، ص 334؛ و «لسان الميزان» ج 2، ص 123
[153] «تهذيب التهذيب» ج 6، ص 320 «اين حديث، حديث صحيحي است».
[154] خطيب، در «تاريخ بغداد» ج 9، ص 3 تا ص 13، شرح حال أعمش را مفصّلاً ذكر كرده است، و ما در اينجا اختصاري از آنرا مي‌آوريم:
سليمان بن مهران أبومحمّد أعمش مولي بني كاهل بنا به ذكر جرير بن عبدالحميد در دَنباوند كه در ناحيۀ كوهستاني اطراف ري است به دنيا آمد؛ و عباس دوري گفته است: اعمش مردي بود از اهل طبرستان از قريه‌اي كه به آن دَباوند ميگفتند: پدرش او را دركفالت خود به كوفه آورد؛ مردي از بني كاهل از بني اسد او را خريد و آزاد كرد، پس او مولاي بني اسد و نازل در بني اسد بود؛ گويند: عمربن عبدالعزيز، و هشام بن عروه، و زُهْرِي، و قتاده، و أعمش همگي در شبهاي كشته شدن إمام حسين عليه السّلام در سنۀ 61 به دنيا آمدند. او ثقه بود. و در زمان خود بزرگترين محدّث اهل كوفه بود؛ گويند: چهار هزار حديث از وي به ظهور رسيد؛ ولي كتابي ندارد، و از رؤساي قرائت قرآن بود، و در زبان فصيح بود، و پدرش از اسيران ديلم بود، و مرد سخت و بداخلاقي بود. أعمش مردي بود عالم به أحكام و فرائض، و در زمان او كسي كه از او زيادتر حديث بداند، نبود؛ و در او تشيّع بود، مرد زاهد و بدون تكبري بود؛ روزي براي نماز جمعه ميرفت و پوستيني واژگون پوشيده بود و به عوض ردائي كه بايد بر دوش بگيريد يك حولۀ سفره را بر دوش انداخت، عيسي بن يونس گفت: ما در زمان خود و در قرني كه قبل از ما بودند كسي را مثل أعمش نديديم. و با آنكه مرد فقير و محتاج بود، من هيچ وقت سلاطين و أغنيا را نديدم كه مثل حقارتي كه در نزد أعمش داشتند، در نزد كسي ديگر داشته باشند. اعمش از نسّاك زمان بود و بر نماز جماعت محافظت داشت و پيوسته در صف اوّل مي‌ايستاد در حاليكه در عالم اسلام علاّمه بود، يحيي بن معين ميگفت: كان الاعمش جليلاً جدّاً. و ابن عينيه ميگفت: كان أقْرأهُمْ للقرآن، و أحفظهم للحديث، و أعلمهم بالفرائض، و شعبه زمانيكه نام أعمش برده ميشد ميگفت: اين قرآن است، اين قرآن است، اعمش در سنۀ 148 وفات كرد.