و اين قسمت از مقدّمه گرچه به تتبّع و به قلم حضرت آيةالله حاج شيخ اسمعيل
ص 228
ملايرى دامت بركاته مىباشد و ايشان از اعزّ اصدقاء و رفقاى سابق ما در دوران تحصيل علوم دينيّه در حوزه مقدسه علميّه قم هستند، امّا تماماً محصول إفادات خود استاد آيةالله بروجردى است . (همچنانکه تألیف اصل کتاب نیز دستور و طرح أولیّه و با ارشادات خصوصی و تنبیهات خود ایشان صورت گرفته و از نظرشان گذشته است .) در اين مقدّمه اين حديث را به سى وچهار نفر صحابى و صحابيّه نسبت مىدهد. امّا براى حقير تاكنون در اثر تتبّع بيش از سى و چهار نفر شناخته شدهاند با وجود آنكه در «الصّواعق المُحْرِقة» بيست و اندى را ذكر مىكند، و علّامه خبير متضلّع و متتبّع و نحرير بحث و نقّاد حضرت آيةالله ميرحامد حسين لكهنوئى هندى نيشابورى نيز در كتاب نفيس و ارزشمند خود «عَبَقات الأنْوار» از بيست و پنج نفر تجاوز نمىكنند.
عبقات الانوار و شرح حديث ثقلين
ميرحامد حسين ـ رضوان الله عليه ـ جزء اوّل از مجلد دوازدهم «عبقات» را منحصراً در بحث از سند اين حديث قرار دادهاند و از يكصد و هشتاد و هفت نفر از مشاهير علماى اهل سنّت كه اين حديث را روايت كرده و يا اثبات نموده و يا تصحيح كرده‌اند، بحث كافى و تمامى بهعمل آورده است كه مجموع آن قريب يكهزار صفحه است.
ميرحامد حسين شرححال و ترجمه اين 187 نفر را بهطور تفصيل ذكر فرموده است و متن روايت را با عبارات مختلفه و تعابير متفاوته آن آوردهاند با ذكر كتبى كه در آنجا درج شده است با نام راوى روايت، به طورى جالب و جاذب و دلنشين، و با اشارات و تتبّعات زيبا و لطيف و متقن و مستحكم حديث را اثبات مىكنند كه صرف نظر از بقيه مجلّداتِ اين مجموعه مباركه، مىتوان همين مجلّد ثَقَلَيْن را گنجينهاى از علم و بصيرت و خبرويّت دانست [326] . اين كتاب نام علماى اهل سنّت را كه اين حديث را آوردهاند، به ترتيب قرون از قرن دوم تا سيزدهم هجرى آورده است.
گرچه بعد از اين آيت بزرگ، بسيارى از علماء أعلام درباره اين حديث كتابهاى
ص 229
مستقل نوشتند امّا همه مقتَبس از مشكوة انوار اين مجاهد عظيم و آيت كبراى علمى الهى است و بايد گفت : كُلّ الصّيْدِ فِى جَوْفِ الْفَرَا. زيرا بسيارى از مصادر تحقيق و تأليف او نسخههاى خطّى منحصر به فرد بوده است.
مرحوم دائىزاده حقير آية الله حاجميرزا نجمالدّين شريف عسكرى ـ قدّس الله نفسه ـ كتاب زيبا و لطيفى به نام «مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ وَ حَدِيثُ الثّقَلَيْن وَ حَدِيثُ السّفِينَة» نوشتهاند كه الحقّ نيز جالب است ولى همان طور كه خود اشاره بلكه تصريح دارند، در اكثر از موارد از «عبقات» استفاده نمودهاند.
اين مجلّد از كتاب «عبقات»، از گفتگوى مؤلّف آن با صاحب «تُحْفه اثْناعَشَرِيّه» در خصوص حديث ثقلين بحث مىنمايد و مغالطات و تخديعات [327] و تحريفات دهگانه او را در هنگام نقل حديث واضح و آشكارا مىسازد.
سخن ما در اين حديث شريف كه بدينجا كشيد، سزاوار است براى مزيد اطّلاع مؤمنين و استبصار مستبصرين قدرى از جهت قوّت سند و عظمت و اتقان مفاد و معنى روايت، گفتار را در اين مقام توسعه دهيم.
مشاهير علماء كه حديث ثقلين را روايت كرده‌اند
از جمله مشاهير علماء و رواتى كه اين حديث را روايت و يا اثبات و يا تصحيح كرده‌اند عبارتند از:
1ـ ابن راهْوَيْه اسحق بن ابراهيم حَنْظَلى استاد بخارى كه از اميرالمؤمنينعليه السلام روايت كرده است، و عامّه او را در فنّ حديث، اميرالمؤمنين گويند.
2ـ مُسْلِمُ بْنُ حَجّاج قُشَيْرى در «صحيح» كه از زيدبن ارقم روايت نموده است.
3ـ ابُوعبدالله محمّدبن ماجه قزوينى صاحب «سُنَن»، از زيدبن ارقم.
ص 230
4ـ ابُوداود سجستانى صاحب «سُنن» از زيدبن ارقم.
5ـ تِرْمَذِى ابوعيسى محمّدبن عيسى صاحب «صحيح»، از جابربن عبدالله انصارى و ابوذر، و ابوسعيد خُدْرى، و زيدبن ارقم، و حُذَيْفَةُ بن اُسَيد.
6ـ عبدالله بن احمد بن حَنْبَل صاحب «زياداتِ مُسْنَد» از زيدبن ارقم.
7ـ نَسَائى ابوعبدالرّحمن صاحب «سُنَن» از زيدبن ارقم.
8ـ طبرى ابوجعفر صاحب تاريخ، از اميرالمؤمنينعليه السلام و ابوسعيد و زيدبن ارقم.
9ـ ابن عَبْدِ رَبّهِ قُرْطُبى أنْدُلسى صاحب «العِقْدُ الْفَريد» و بيان مأخذ روايت او.
10ـ ابن عُقْدَة حافظ احمدبن محمّدبن سعيد كوفى از اميرالمؤمنينعليه السلام، و جابر، و ابوذر، و اُمّسَلِمة، و ابورافع، و اُمّهانى، و خُزَيْمَةُ بن ثابت، و ضُمَيْرَه اسْلَمِى.
11ـ طَبَرانى صاحب «معجم كبير و اوسط و صغير»، از ابوسعيد، و زيدبن ارقم، و زيدبن ثابت، و عبدالله بن حَنْطَب.
12ـ دارقُطْنى حافظ ابوالحسن علىّبن عمر، از اُمّ سلمة.
13ـ ذَهَبى ابوطاهر محمّدبن عبدالرّحمن، از ابوسعيد.
14ـ حَاكِم نيشابورى ابو عبدالله، صاحب «مُسْتَدْرَك» از زيدبن ارقم.
15ـ ثَعْلَبِى ابواسْحَق احمد، صاحب تفسير «الكَشْفُ و البَيَان» از ابوسعيد.
16ـ ابُونُعَيْم اصفهانى صاحب «حِلْيَةُ الأوْلِياء» در «مَنْقبَةُ الْمُطَهّرِين» از جُبَيْربن مُطْعِم، و ابوسعيد، و زيدبن ارقم، و انس بن مالك، و بَراءبن عَازِب، و در «حِلْية الأولياء» به طور تفصيل از حُذَيفة بن اُسَيْد.
17ـ بَيْهَقى حافظ ابوبكر صاحب «سُنَن» از زيدبن ارقم.
18ـ قُرطُبى أنْدُلُسى ابوعبدالله ابن عبدالبر صاحب «استيعاب» و «تمهيد» و «جامع بيان العلم» از زيدبن ارقم.
19ـ خَطيب بغدادى صاحب «تاريخ بغداد» از جابر.
20ـ ابنمَغازِلى صاحب «مناقب» با اسناد عديدهاى از زيدبن ارقم، و ابوسعيد.
ص 231
21ـ سَمْعانى ابوالمُظفّر صاحب «فضائلُ الصّحَابة» از ابوسعيد.
22ـ رَزين بن معاويه عَبْدَرى صاحب «الجَمع بَيْن الصّحاحِ السّتّة» از زيدبن ارقم.
23ـ قاضى عَياض يَحْصُبى صاحب «الشفا بتعريف حقوقالمصطفى» بدون سند.
24ـ خوارزمى: اخطب خوارزم صاحب «مناقب» از زيدبن ارقم.
25ـ ابن عَساكر حافظ ابوالقاسم صاحب «تاريخ دمشق» از حُذَيفة بن اُسَيد غِفارى، و زيدبن ارقم.
26ـ ابوالفتوح عِجْلى اصفهانى صاحب «فضائلُ الخلفاء» از عامر بن ليلى بن ضمرَة .
27ـ ابن أثير جَزَرى مجدالدّين صاحب «جامع الاُصول» و «نهايه» از جابر و زيد ابن ارقم .
28ـ ابن أثير جَزَرى عزّالدّين صاحب «اُسْدُالْغابَة» كه برادر مجدالدين است، از زيد بن ارقم و عبداللهبن حَنْطَب.
29ـ محمّدبن طلحه شافعى، صاحب «مطالب السُّول» از زيدبن ارقم.
30ـ سِبْطُ ابْنِ جَوْزى، صاحب «تذكرةُ خواصّ الاُمّة»، از زيدبن ارقم.
31ـ محمّدبن يوسف گنجى، صاحب «كِفايةُ الطّالِب»، از زيدبن ارقم.
32ـ محبّ الدّين طَبَرى، صاحب «ذَخَائِر العُقْبَى» از ابوسعيد، و زيدبن ارقم.
33ـ حَمّوئى صدرالدّين ابراهيم بن مؤيّد، صاحب «فَرائِد السّمْطَيْن» از ابوسعيد خُدْرى و حُذَيْفة بن اُسَيْد غِفارى، و زيدبن ارقم.
34ـ خازِن بغدادى علاءالدّين على صاحب «تفسير» از زيدبن ارقم.
35ـ ذَهَبى شمس الدّين محمّد صاحب «ميزان الاعتدال» تصحيح روايت زيدبن ارقم.
36ـ زَرَنْدى مَدنى جمالالدّين محمّد صاحب «نظم دُرَرِالسّمْطَيْن» از جابر، و زيدبن ارقم.
ص 232
37ـ ابن كثير دمشقى اسمعيل بن عُمَر صاحب «تفسير» با اسناد كثيرى در آيه تطهير، و در آيه مودّت، از زيدبن ارقم، و جابر، و ابوسعيد، و ابوذر، و حذيفة بن اُسَيْد.
38ـ سيّد على همدانى بن شهابالدّين صاحب «مَوَدّة القُرْبَى» از ابوسعيد، و جُبير بن مُطْعِم.
39ـ تفتازانى سعدالدّين صاحب «شرح مقاصد» اثبات حديث را نموده است.
40ـ هَيْتَمى نورالدّين على صاحب «مجمعالزّوائد» بدون سند.
41ـ فيروزآبادى مجدالدّين، صاحب «قاموس» در ماده ثقل در قاموس.
42ـ خواجه محمّد پارسا صاحب «فصل الخطاب» از جابر و حُذَيفة بن اُسَيْد و زيدبن ارقم .
43ـ سَخاوى شمس الدّين صاحب «الضّوءُ اللّامِع» در «استجلاب ارتقاء الغُرَف» از جمع كثيرى از صحابه.
44ـ ملاّحسين واعظ كاشفى صاحب «تفسير» بدون سند.
45ـ سُيُوطِى حافظ جلالالدّين عبدالرّحمن در كتب عديده: «إحياءُ المَيّتِ بِفَضَائلِأهْلِ الْبَيْتِ»، و «نِهَايَةُ الإفْضَالِ فى شَرَفِ الآلِ»، و «أسَاسٌ فى مَنَاقِبِ بَنِى العَبّاس»، و «إنَافَةٌ فِى رُتْبَةِ الخِلَافَة»، و «بُدُورٌ سَافِرَةٌ عَنْ اُمُورِ الآخِرَةِ»، و «الجَامِعُ الصّغير» و «الدّرّ الْمَنْثُور»، و «الدّرّ النّثير»، از زيدبن ارقم، و ابوهريرة، و ابوسعيد، و ابوذرّ، و عبدالله بن حنطب و حنطب پدر عبدالله، و زيدبن ثابت، و جابربن عبدالله انصارى.
46ـ ابنحجر هَيْتَمى شهابالدّين صاحب «الصّواعِقُ المُحْرِقة» به سند صحيح چند روايت از زيدبن ارقم.
47ـ سمهودى نورالدّين على شريف صاحب «جَواهرُ العقدين» از اميرالمؤمنينعليه السلام و اُمّ هانى و اُمّ سَلمه و ابوذرّ و حُذَيفة بن اُسَيْد و أبوطُفَيْل و زيدبن ارقم و زيدبن ثابت.
ص 233
48ـ روزبَهان فضلالله خَنْجى شيرازى، در شرح رساله اعتقاديّه.
49ـ قَسْطلانى مَدَنى شهابالدّين احمد صاحب «مَواهِب لَدُنيّه»، از زيدبن ارقم.
50ـ شاه وَلِىّالله دِهْلَوى، صاحب «ازالة الخِفَاء» از زيدبن ارقم.
51ـ زبيدى سيّد محمّد مرتضى، صاحب «تاج العَرُوس»، شارح قاموس، بدون سند.
52ـ عُجَيْلى احمد بن عبدالقادر، صاحب «ذَخيرَة المآل» در مواضع متعدّدى از زيدبن ارقم .
اينك ما بحول الله و قوّته جميع رواياتى را كه با طرق و اسانيد مختلفه عامّه از اين بيست وپنج صحابى رسولاللهصلى الله عليه وآله رسيده است، بدون تكرار مَتن، و با اكتفا از متن بر مقدار لازم از حديث ثقلين را در اينجا ذكر مىكنيم، و آن مقدارى كه حقير به شمارش آوردهام قريب به يكصد متن مختلف العبارة مىباشد و نيز به جهت عدم تكرار. از ترجمه كه غالباً قريب المضمون هستند خوددارى مىنمائيم، مگر در بعضى از عبارات تازه وارد.
حديث ثَقَلَيْن به روايت اميرالمؤمنين علىبن ابيطالب عليه السلام:
أوّل: حديث ثَقَلَيْن به روايت اميرالمؤمنين علىبن ابيطالب عليه السلام:
1ـ قَالَ: قَالَ رَسُولُاللهِصلى الله عليه وآله: إنّى مَقْبُوضٌ، وَ إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ أهْلَ بَيتِى، و إنّكُمْ لَنْ تَضِلّوا بَعْدَهُمَا . [328]
2ـ قَالَ: إنّ رَسُولَ اللهِصلى الله عليه وآله قَالَ: إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ عَزّوَجَلّ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ لَنيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [329]
ص 234
3ـ إنّى مَقْبُوضٌ، وَ إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. وَ إنّكُمْ لَنْتَضِلّوا بَعْدَهُمَا، وَ إنّهُ لَنْتَقُومَ السّاعَةُ حَتّى يُبْتَغَى أصْحَابُ رَسُولِاللهِصلى الله عليه وآله كَمَا يُبْتَغَى الضّالّةُ فَلَاتُوجَدُ. [330]
4ـ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ سَبَبُهُ بِيَدِهِ وَ سَبَبُهُ بِأيْدِيكُمْ، وَ أهْلَ بَيْتِى. [331]
5ـ قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ. [332]
6ـ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ سَبَبٌ بِيَدِهِ وَ سَبَبٌ بِأيْدِيكُمْ، وَ أهْلَبَيْتِى. [333]
7ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَنيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [334]
8ـ أيّهَا النّاسُ! إنّى تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، لَنْتَضِلّوا مَا تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا، الأكْبَرُ مِنْهُمَا كِتَابُ اللهِ، وَ الأصَغَرُ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى، وَ إنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ عَهِدَ إلَىّ أنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى
ص 235
يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ كَهَاتَيْنِ ـ وَ أشَارَ بِالسّبّابَتَيْنِ ـ وَ لَا أنّ أحَدَهُمَا أقْدَمُ مِنَ الآخَرِ. فَتَمَسّكُوا بِهِمَا لَنْتَضِلّوا، وَ لَاتَقَدّمُوا مِنْهُمْ، وَ لَا تَخَلّفُوا عَنْهُمْ، وَ لَا تُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ. [335]
9ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْ يَفتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، وَ إنّكُمْ لَنْتَضِلّوا إنِ اتّبَعْتُمْ وَ اسْتَمسَكْتُمْ بِهِمَا. [336]
10ـ إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: يَعْنِى كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتى أهْلَبَيْتِى، وَ إنّكُمْ لَنْتَضِلّوا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا. [337]
11ـ أيّهَا النّاسُ، إنّى تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: الثّقَلَ الأكْبَرَ و الثّقَلَ الأصْغَرَ، فَأمّا الأكْبَرُ هُوَ حَبْلٌ فَبِيَدِ اللهِ طَرَفُهُ، وَالطّرَفُ الآخَرُ بِأيْدِيكُمْ وَ هُوَ كِتَابُاللهِ، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا، وَ لَنْتَذِلّوا أبَداً، وَ أمّا الأصْغَرُ فَعِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى.
إنّ اللهَ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ اَخْبَرَنِى اَنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّالْحَوْضَ، وَ سَألْتُ ذَلِكَ لَهُمَا فَأعْطَانِى. وَ اللهُ سَائِلُكُمْ كَيْفَ خَلَفْتُمُونّى فِى كِتَابِاللهِ وَ أهلِبَيْتِى؟! [338]
«اى مردم! من در ميان شما به يادگار گذاشتم دو چيز نفيس و پربها را: چيز نفيس بزرگتر، و چيز نفيس كوچكتر را. امّا بزرگتر، ريسمانى است كه يك طرف آن به دست خداست و طرف ديگر آن به دست شما، و آن كتاب الله است، اگر بدان تمسّك نمائيد ابداً گمراه نمىشويد و ابداً پست و ذليل نمىگرديد. و امّا چيز نفيس
ص 236
كوچكتر، عترت من است كه اهل بيت من است.
خداوند لطيف و خبير تحقيقاً به من خبر داده است كه آن دو از هم جدا نمىشوند تا در حوض بر من وارد شوند و من اين عدم جدائى را براى آنها از خدا خواستم و او به من مرحمت فرمود . و خداوند بازپرس و مؤاخِذ شما خواهد بود كه چطور مرا در كتاب خدا و أهلبيتم نگهدارى نموديد؟!»
12ـ ثُمّ قَامَ فَحَمِدَاللهَ وَ أثْنَى عَلَيْهِ ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ مَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟! قَالُوا: قَدْ بَلّغْتَ! قَالَ: اللّهُمّ اشْهَدْ ـثَلَاثَ مَرّاتٍ ـ ثُمّ قَالَ: إنّى اُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَاُجِيبَ، وَ إنّى مَسْئُولٌ وَ أنْتُمْ مَسْئُولُونَ !
ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْتَضِلّوا، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِما؟! وَ إنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّالْحَوْضَ. نَبّأنِى بِذَلِكَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ.
ثُمّ قَالَ: إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا مَوْلَى الْمُؤمِنينَ. ألَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أنّى أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُمْ؟! قَالُوا: بَلَى ذَلِكَ ثَلَاثاً.
ثُمّ أخَذَ بِيَدِكَ يَا أميرَالْمُؤْمِنينَ! فَرَفَعَهَا وَ قَالَ: مَنْ كُنْتُ مَولَاهُ فَهَذَا عَلِىّ مَوْلَاهُ.اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مِنْ عَادَاهُ!
فَقَالَ عَلِىّ: صَدَقْتُمْ وَ أنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشّاهِدينَ! [339]
أبونُعَيم در «حِلْيَة الأولياء» و غيره، از ابوطُفَيل روايت كرده است كه علىّبن ابيطالبعليه السلام ايستاد و حمد و ثناى خداى را بجاى آورده و سپس گفت: من با سوگند اكيد بر شما خدا را گواه و شاهد مىگيريم كه هر كس در روز غدير خمّ شاهد جريان بوده است برخيزد! و نبايد كسى برخيزد و بگويد به من چنين رسيده و يا چنين به من خبر دادهاند! بايد آن كس برخيزد كه دو گوش او شنيده باشد، و دلش آن را در حفظ نگه داشتهباشد.
ص 237
هفده نفر برخاستند كه از جمله ايشان بود خُزَيْمَةُ بنُ ثابتٍ، وَ سَهْلُبنُ سَعْدٍ، وَ عَدِىّ بنُ حاتَم، وَ عُقبَةُبنُ عامرٍ، و ابوايوّب انصارى، و ابوسعيد خُدْرى، و ابوشُرَيْح خُزَاعى، و ابو قُدامه انصارى، و أبُويَعْلَى انصارى، و ابوالهَيْثَمبن التّيّهَان و مردانى از قريش. در اين حال علىعليه السلام به آنان گفت: بياوريد آنچه را شنيدهايد!
گفتند: ما شهادت مىدهيم كه با رسول خداصلى الله عليه وآله از حجّةالوداع باز مىگشتيم كه در غدير خمّ پياده شديم، در اينجا ندا براى نماز بلند شد، ما با رسول الله نماز گزارديم . [340]
«سپس ايستاد و حمد و ثناى خداوند را بجاى آورد و گفت: اى مردم شما چه مىگوئيد؟! گفتند : تو تبليغ رسالات خود را نمودى! سه بار رسول خدا گفت: خدايا شاهد باش! پس از آن گفت : نزديك است كه مرا بخوانند و من اجابت مىكنم و من مسئول هستم، و شما هم مسئول مىباشيد !
پس گفت: اى مردم! من در ميان شما دو شىء ارزشمند باقى مىگذارم: كتاب خدا و عترتم را كه اهل بيت من مىباشند. اگر شما به آن دو متمسّك گرديد گمراه نمىشويد! پس ببينيد چگونه حقّ مرا در آن دو خليفه و جانشين حفظ مىكنيد؟! و آن دو از هم جدا نمىشوند تا بر من در حوض كوثر وارد آيند. خداوند لطيف و خبير مرا به اين اتّصال آگاه كرده است.
پس از آن فرمود: خداوند صاحب اختيار من است و من صاحب اختيار مؤمنين. آيا شما نمىدانيد كه اولويّت من به شما، از خود شما به خودتان شديدتر و قوىتر است؟ سهبار گفتند: آرى !
و سپس دست تو را اى اميرالمؤمنين گرفت و بلند كرد و گفت: هر كس كه من مولا و صاحب اختيار او هستم، پس اين على مولا و صاحب اختيار اوست. بار پروردگارا! تو ولايت كسى را داشته باش كه او ولايت على را دارد و دشمن بدار
ص 238
كسى را كه على را دشمن دارد!
علىعليه السلام گفت: راست گفتيد، ومن هم بر اين قضيّه از گواهان مىباشم!» [341]
13ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى، لَنْتَضِلّوا مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا، لَنيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ؟ قَالُوا: اللّهُمّ نَعَمْ. [342]
14ـ يَا أيّهَا النّاسُ! إنّى تَاركٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى . فَتَمَسّكُوا بِهِمَا لَنْتَضِلّوا! فَإنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ أخَبَرَنِى وَ عَهِدَ إلَىّ أنّهُمَا لَنْيَفتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّالْحَوْضَ. در اينجا در روايت وارد است كه: فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطّابِ شِبْهَ الْمُغْضِبِ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ! أكُلّ اَهْلِ بَيْتِكَ؟! (پس عمربن خطّاب برخاست در صورت و چهره شبيه غضب كننده و گفت: اى رسول خدا آيا تمام اهلبيت توهستند؟!) فَقَالَ: لَا، وَلَكِنْ أوْصِيَائى مِنْهُم، أوّلُهُمْ أخِى وَ وَزِيرى وَ خَلِيفَتِى فِى اُمّتِى وَ وَلِىّ كُلّ مُؤمِنٍ بَعْدِى، هُوَ أوّلّهُمْ، ثُمّ ابْنِى الْحَسَنُ (ثُمّ ابْنِى الْحُسَيْنُ) ثُمّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ وَاحِداً
ص 239
بَعْدَ وَاحِدٍ حَتّى يَرِدُوا عَلَىّ الْحَوْضَ، شُهَداءُ اللهِ فِى أرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ خُزّانُ عِلْمِهِ وَ مَعَادِنُ حِكْمَتِهِ. مَنْ أطَاعَهُمْ فَقَدْ أطَاعَاللهَ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَد عَصَى اللهَ [343] .
«حضرت رسولاللهصلى الله عليه وآله فرمودند: نه، وليكن خصوص اوصياى من از اهلبيت من مىباشند كه اوّل آنان برادرم و وزيرم و خليفهام در ميان اُمّتم و ولىّ هر مؤمن پس از من است، اوست اوّل آنها، و پس از آن پسرم حسن (و سپس پسرم حُسَين) و سپس نه نفر از اولاد حسين يكى پس از ديگرى تا همگى بر من در حوض كوثر وارد گردند. اينها شهيدان و گواهان و حاضران و ناظران خدا هستند در زمين خدا، و حجّتهاى او هستند برخلائق خدا و گنجينه داران علم او و معدنهاى حكمت او مىباشند. كسى كه ايشان را اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است و كسى كه عصيان ايشان را كند خدا را عصيان كرده است.»
15ـ أيّهَا النّاسُ! ألَسْتُ أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُمْ؟! قَالُوا: بَلَى! قَالَ : فَإنّى كَائِنٌ لَكُمْ عَلَى الْحَوْضِ فَرَطاً وَ سَائِلُكُمْ عَنِ اثنَيْنِ: عَنِ الْقُرآنِ وَ عَنْ عِتْرَتِى! [344]
16ـ أيّهَا النّاسُ! إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، فَإنّهُمَا لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّالْحَوْضَ. نَبّأنِى بِذَلِكَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ. ثُمّ أخذَ بِيَدِ عَلىّعليه السلام فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ. [345] ، [346]
ص 240
حديث ثَقَلين به روايت فاطمه زهرا عليها سلامالله:
دوم: حديث ثَقَلين به روايت فاطمه زهرا عليها سلامالله:
17ـ قَالَتْ سَمِعْتُ أبِىصلى الله عليه وآله فِى مَرَضِهِ الّذِى قُبِضَ فِيهِ يَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أصْحَابِهِ: أيّهَا النّاسُ! يُوشِكُ أنْ اُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً وَ قَدْ قَدّمْتُ إلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إلَيْكُمْ، ألَا إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ رَبّى عَزّوَجَلّ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى!
ثُمّ أخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَقَالَ: هَذَا عَلِىّ مَعَ الْقُرْآنِ و الْقُرْآنُ مَعَ عَلِىّ لَايَفْتَرِقَانِ حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ فَأسْئَلُكُمْ مَا تَخْلُفُونّى فِيهِمَا. [347]
سوم: حديث ثقلين به روايت اُمّ هانى خواهر اميرالمؤمنين عليه السلام:
18ـ فَقَالَ رَسُولُاللهِصلى الله عليه وآله: أيّهَا النّاسُ إنّى اُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَأجِيبَ وَ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا أبداً: كِتَابَ اللهِ حَبْلٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى، ألَا إنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّالْحَوْضَ. [348]
19ـ أمّا بَعْدُ أيّهَا النّاسُ! فَإنّى مُوشِكٌ اَنْ اُدْعَى فَأُجِيبَ وَ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا لَنْتَضِلّوا بَعْدَهُ أبداً: كِتَابَ اللهِ طَرَفٌ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفٌ بِأيْدِيكُمْ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، ألَا إنّهُمَا لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّالْحَوْضَ. [349]
20ـ عين همين مضمون را با اختلاف يُوشكُ بجاى مُوشكٌ و با اضافه عبارت
ص 241
اُذْكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى پس از جمله وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى آورده است. [350]
و در حقيقت اين عبارت با عبارت «ينابيع المودّة» بجز لفظ يُوشكُ كه در آن اُوشكُ آمده است تفاوتى ندارد.
چهارم: حديث ثقلين به روايت امّالمؤمنين امّ سَلِمَه:
21ـ امّ سلمه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله دست علىعليه السلام را در روز غدير خمّ گرفت و بلند كرد تا به قدرى كه ما سپيدى زير بغل رسولخدا را ديديم، آنگاه گفت: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ. ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ! إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [351]
22ـ متن روايت وارده از فاطمه زهرا عليها السلام در مرض موت رسول خدا كه حجره مملوّ از جمعيت بود و ما در شماره 17 آورديم با سه تفاوت مختصر 1ـ اَخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَرَفَعَهَا 2ـ قَبْضاً سَريعاً فَيُنْطَلَقُ بِى 3ـ فَأسْألُهُمَا مَا خُلّفْتُ فِيهِمَا. [352] ، [353]
حديث ثقلين به روايت ابوذر غِفارى
پنجم: حديث ثقلين به روايت ابوذر غِفارى:
ص 242
23ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى، فَإنّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟ [354]
24ـ يَا أيّهَا النّاسُ! إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا : كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. [355]
25ـ مَثَلُ أهْلِبَيْتِى كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَها نَجَا، وَ مَنْ تَرَكَهَا هَلَكَ. وَ يَقُولُ: مَثَلُ أهْلِ بَيْتِى فِيكُمْ مَثَلُ بَابِ حِطّةٍ فِى بَنِى إسْرَائيلَ مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ. وَ يَقُولُ: إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [356] «مثل اهل بيت من، مثل كشتى نوح است كسى كه سوار شود نجات مىيابد، و كسى كه ترك كند هلاك مىشود. و مىگفت: مثل اهل بيت من در ميان شما مثل دَرِ حِطّه است در بنىاسرائيل كه هر كس از آن وارد شود آمرزيده مىشود. و مىگفت: من در ميان شما به خلافت مىگذارم چيزى را كه اگر بدان تمسّك جوئيد ابداً گمراه نمىشويد، كتاب الله و عترت من، و از هم جدا نمىشوند تا در حوض بر من وارد شوند.»
26ـ يَا أيّهَا النّاسُ إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا : كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. [357]
ص 243
27ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، فَإنّهّمَا لَنيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. ألَا وَ إنّ أهْلَ بَيْتِى فِيكُمْ مَثَلُ بَابِ بَنِى إسْرَائيلَ، وَ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ. [358]
28ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى، فَإنّهُمَا لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! [359] ، [360]
ششم: حديث ثقلين به روايت ابنعبّاس:
29ـ يَا مَعْشَرَ الْمُؤمِنِينَ! إنّ اللهَ عَزّوَجَلّ أوْحَى اِلَىّ أنّى مَقْبُوضٌ، أقُولُ لَكُمْ قَوْلاً إنْ عَمِلْتُمْ بِهِ نَجَوْتُمْ وَ إن تَرَكْتُمُوهُ هَلَكْتُمْ . إنّ أهْلَبَيْتِى وَ عِتْرَتِى هُمْ خَاصّتِى وَ حَامّتِى، وَ إنّكُمْ مَسْئُولُونَ عَنِ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْتَضِلّوا، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا.[361]
«اى جماعت مؤمنين! خداوند عزّوجلّ به من وحى فرستاده كه مرا مىگيرند و مىبرند، من به شما گفتارى را مىگويم اگر بدان عمل كنيد نجات مىيابيد، و اگر آن
ص 244
را ترك نمائيد هلاك مىشويد! تحقيقاً اهل بيت من و عترت من آن خاصّان و اقرباى من مىباشند، و تحقيقاً شما مورد مؤاخذه و سؤال هستيد از دو چيز گرانقدر: كتاب خدا و عترت من، اگر بدان دو تا چنگ زنيد گمراه نمىشويد. پس ببينيد و بنگريد تا حقّ مرا در آن دو چگونه نگه مىداريد؟!»
پاورقي
[326] طبع اوّل اين كتاب در دو مجلّد در سنه 1314 هجرى قمرى در هند و طبع دوم آن در اصفهان توسط مؤسسه نشر نفايس مخطوطات اصفهان در سنه 1379 و 1380 هجرى قمرى صورت گرفته است.
[327] خدّعه بالسيف: ضربه ضرباً لاينفذ و لايُحيك، يعنى حملات صاحبكتاب «اثناعشريه» غير از حملههاى بيفائده چيزى نيست، همچون كسى كه با شمشير كسى را بزند ولى در آن كس نفوذ نكند و اثرى بجاى نگذارد. بارى استعمال لفظ تخديعات در لسان ميرحامد حسين بسيار است. ازجمله در ص 7 از ج 1 حديث ثقلين گويد: اول تخديعى كه از مخاطب در اينجا سرزده است ـ الخ.
[328] به روايت سيوطى در كتاب «احياء الميّت بفضايل اهل البيت» كه در حاشيه «الاتحاف بحبّ الاشراف» شبراوى طبع شده است، ص 247 حديث شماره 23، و به تخريج هيتمى در «مجمع الزوائد»، ج9، ص 163 و فقط بعد از لفظ ثقلين، كلمه يعنى آمده است.
[329] شيخ عبيدالله حنفى در كتاب «أرجح المطالب» ص 337 با تخريج بزّاز و دولابى و در «عبقات» ج2، ص581 با روايت جعابى نيز آورده است؛ و «ينابيع المودّة» ص 39 از جعابى.
[330] عبقات» مجلد ثقلين طبع اصفهان، ج 2، ص 581 به تخريج بزّاز.
[331] عبقات» ج2، ص 581 از شمس الدّين محمد بن عبدالرّحمن سخاوى قاهرى شافعى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف بحبّ أقرباء الرّسول ذوى الشرف» به تخريج اسحق بن راهويه استاد بخارى در «مسند» خود و به روايت دولابى در كتاب «الذّرّية الطّاهرة».
[332] ينابيع المودة» شيخ سليمان قندوزى حنفى، طبع اوّل اسلامبول سنه 1301، ص 39 از «مسند» اسحق بن راهويه. و گفته است: اين سند جيّد است. و نيز دولابى در «الذّريّة الطاهرة» آورده است.
[333] أرجح المطالب» ص 337 از «مسند» اسحق بن راهويه و «كنزالعمّال» ج1، ص 96 و گفته است ابن جرير در «تهذيب الآثار» آورده و صحيح دانسته است
[334] فرائد السّمطين» حموئى ج2، باب 33 از سمط دوّم ص 147 با تخريج شيخ صدوق ابن بابويه، و اين حديث را صدوق در كتاب «اكمال الدين» ج1، ص 138 از طبع اوّل در اواسط باب 22 آورده است و سيد هاشم بحرانى در «غاية المرام» ص 215 حديث 29 از طريق عامّه از «فرائد السمطين» حموئى با عين اين عبارت و سند آورده است.
[335] ينابيع المودّة» ص 34 از «مناقب» ابن شهر آشوب از كتاب سليم بن قيس در روز عرفه بر ناقه قصوى و در مسجد خيف، و روز غدير و در روز رحلت از اميرالمؤمنين از پيغمبر روايت است.
[336] ينابيع المودة» ص35 از «مناقب» ابن شهر آشوب از ابوذر كه گفت: اميرالمؤمنينعليه السلام به طلحة و عبدالرحمن بن عوف و سعدبن أبى وقاص فرمود: آيا مىدانيد كه رسول خداصلى الله عليه وآله چنان فرمود؟! قالوا: نَعَم.
[337] ينابيع المودّة» ص 39 به روايت بزّاز.
[338] ينابيع المودّة» ص 39 از ابن عقده از طريق سعد بن طريف از اصبغ بن نباته از اميرالمؤمنينعليه السلام و از ابورافع غلام رسول خداصلى الله عليه وآله.
[339] ينابيع المودّة» ص 38 از أبُونَعيم در «حلية الأولياء».
[340] ينابيع المودّة» ص 38 از أبُونَعيم در «حلية الأولياء».
[341] محمّد بن يعقوب با سند متّصل خود از سليم از أميرالمؤمنينعليه السلام روايت مفصّلى را درباره أدنى ما يكون به العبد مؤمناً بيان مىكند و در پايانش حضرت مىفرمايد: رسول خداصلى الله عليه وآله در آخرين خطبهاى كه ايراد كرد فرمود: إنّى قد تركتُ فيكم أمرين لنتضلّوا بعدى إن تمسّكتم بهما: كتاب الله عزّوجلّ و عترتى أهل بيتى فانّ اللّطيف الخبير قد عهد الىّ انّهما لنيفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض ـ و جمع بين مُسبّحتيه ـ و لاأقول: كهاتين ـ و جمع بين المسبّحة و الوُسْطَى ـ فتسبق إحديهما الاخرى، فتمسّكوا بهما لاتزلّوا و لا تضلّوا، و لا تقدّموهم فتضلّوا. («غاية المرام» ص 230 حديث پنجاهم از خاصّه) و در ص 232 و ص 233 از خاصّه از صدوق با سند متّصل خود از اميرالمؤمنين آورده است كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: إنّى مقبوض و اُوشك أن اُدعى فاُجيب، و إنّى قد تركتُ فيكمُ الثّقلين أحدهما أفضل منالآخر: كتاب الله و عترتى أهل بيتى، لنيفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوضَ.(حديث شصت و چهارم).
[342] مناقب»خوارزمى، طبع سنگى ص218 و ص219 در ضمن مناشده اميرالمؤمنينعليه السلام با اصحاب شورى بيان كرده‌اند كه پس از اتمام مناشده همه آن جماعت گفتند: اللّهم نعم! «بار پروردگارا تو شاهدى كه اين سخن، گفتار راست است.» اين مناشده بسيار مهمّ است و شاهد و متضمّن مقالات و درجات مولىالموحّدين است و ما به جهت اكتفا به حديث ثقلين، بر اين مقدار از آن اقتصار نموديم.
[343] فرائد السّمطين» حمّوئى، ج اوّل، باب 58 ص 317 و ص 318 و اين روايت مناشده و احتجاج قوى و مستدلّ اميرالمؤمنينعليه السلام در عهد عثمان در مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله و بسيار مفصّل و حاوى مطالب عاليه است و مجموع اين روايت از ص 312 تا ص 318 مىباشد، و در «غاية المرام» ص 37 تا ص 39 باب 34 از طريق عامّه از «فرائد السمطين» از سليم بن قيس هلالى روايت كرده است.
[344] حلية الأولياء»، ج9، ص 64 با سند خود از اميرالمؤمنينعليه السلام روايت كرده است كه رسول خدا در جحفه خطبه خواندند و چنين فرمودند.
[345] أرجح المطالب» ص 339 از ابوطفيل آورده است كه اميرالمؤمنينعليه السلام برخاست و خطبه خواند و فرمود: هر كس در روز غدير شنيده است و حفظ كرده است برخيزد. هفده نفر برخاستند و چنين شهادت دادند و حضرت در پايان آن فرمود: صدقتم و أنا ذلك من الشاهدين.
[346] در «غاية المرام» ص 222 حديث يازدهم از خاصّه، از ابن بابويه با سند متّصل خود از اميرالمؤمنين على بن ابيطالبعليه السلام روايت مىكند كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: انّى مخلّف فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى أهل بيتى، و انّهما لنيفترقا حتى يردا علَىّ الحوض كهاتين، و ضمّ بين سبّابتيه، فقام اليه جابر بن عبدالله، فقال: يا رسول الله! من عترتك؟ قال: علىّ و الحسن و الحسين و الأئمّة من ولد الحسين إلى يوم القيمة.
[347] ينابيع المودة» ص 40 گويد: ابن عقده از طريق عروة بن خارجة از فاطمه زهراء سلام الله عليها اين حديث را تخريج كرده است.
[348] ينابيع المودة» ص 40، گويد: بزّاز در مسندش از امّ هانى دختر حضرت ابوطالب تخريج نموده است كه او گفت: چون رسول خداصلى الله عليه وآله از حجّةالوداع مراجعت كردند و در غدير خم نازل شدند در وقت شدّت گرماى روز به خطبه برخاستند و سپس چنان فرمودند.
[349] عبقات»، ج 2، ص 582 گويد: حديث امّهانى را سخاوى را باتخريج ابن عقده از حديث عمر بن سعيد بن (عن ظ) عمر بن جعدة بن هبيرة از پدرش از امّ هانى روايت كرده است.
[350] عبقات» ج 2، ص 644 و ص 645 روايت را از «جواهر العقدين» سمهودى با تخريج ابن عقده از حديث عمرو بن سعيد بن عمرو بن جعدة بن هبيرة از پدرش از جدش آورده است كه او از اُمّ هانى چنان شنيد.
[351] ينابيع المودة» ص 40 روايت را با تخريج ابن عقده از طريق عمرو بن سعيد بن عمروبن جعدة بن هبيرة از پدرش از جدّش از اُمّ سلمة آورده است، و در «عبقات» ج2، ص 582 از كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» سخاوى با تخريج ابن عقده از حديث هرون بن خارجة از فاطمه بنت علىعليه السلام از اُمّ سلمه آورده است. و نيز در «أرجح المطالب» ص 338 آورده است و نيز در «عبقات» ج2، ص 645 از «جواهر العقدين» سمهودى با مختصر اختلاف لفظى آورده است.
[352] عبقات»، ج2، ص 645 از «جواهر العقدين» سمهودى با تخريج جعفر بن محمّد رزّاز از اُمّ سَلِمَة و «عبقات» ج 1، ص 295 با تخريج دارقطنى و «غاية المرام» ص 231 حديث 54 از خاصّه.
[353] در «غاية المرام» از كتاب اربعين حديث فى الأربعين با سند متصل خود از ابوثابت غلام ابوذرّ از امّ سلمه روايت كرده است كه رسول خدا فرمود:علىّ مع القرآن و القرآن معه لنيفترقا حتّى يردا علىّ الحوض.
[354] ينابيع المودّة» در ص 39 آورده و گفته است: آن را ترمذى در جامع خود با سند متّصل از ابوذر تخريج كرده است كه: وى حلقه در كعبه را گرفت و گفت: من از رسول خدا چنان شنيدم كه مىگفت. و در «عبقات» ج1، ص 269 از سخاوى از ترمذى با تخريج ابنعقده آورده است.
[355] در «أرجح المطالب» ص 335 تا ص 341 پس از آنكه اين حديث را از جمعى از اصحاب روايت كرده است، با عين اين عبارت از جابر روايت كرده است و پس از آن گفته است: در اين باب از ابوذر و أبى سعيد و زيدبن أرقم و حذيفه روايت است.
[356] در «ينابيع المودّة» ص 28 از سليم بن قيس هلالى روايت كرده است كه در وقتى كه ابوذر و حبيش بن معتمر در مكّه بود، ابوذر برخاست و حلقه در كعبه را گرفت و چنان گفت. و «غاية المرام» ص 227 حديث 36 از خاصّه به روايت سليم.
[357] ينابيع المودّة» ص 30 از ترمذى در باب مناقب اهل بيت از جابر در روز عرفه آورده است و گفته است: در اين باب ابوذر نيز روايت دارد.
[358] زين الفتى فى تفسير سورة هل أتى»، تأليف عاصمى با سند خود از ابواسحق از حَنَش كه گفت: ابوذر را ديدم كه به دَرِ كعبه آويزان شده بود و مىگفت: كسى كه مرا مىشناسد كه مىشناسد، و كسى كه مرا نمىشناسد من ابوذر هستم. حنش مىگويد: بعضى از ياران من گفتند كه ما شنيديم او چنان مىگفت. و در «عبقات» ج 1، ص 398 عين اين روايت را از عاصمى روايت كرده است.
[359] عبقات» ج2، ص 581 از سخاوى در «استجلاب ارتقاء الغرف» روايت مىكند كه او در اين حديث از ترمذى در جامع خود، و به تخريج ابن عقده از حديث سعدبن طريف از اصبغ بن نباته از ابوذر آورده است كه دست در حلقه در كعبه گرفت و چنان گفت.
[360] در «غاية المرام» ص 233 حديث 70 از خاصّه از ابن بابويه با سند متّصل خود از عيسى بن معتمر روايت كرده است كه گفت: من ديدم ابوذرّ غفارى را در حالى كه حلقه كعبه راگرفته بود و مىگفت: ألا من عرفنى فقد عرفنى و من لم يعرفنى فأنا جندب بن السّكن من از رسول خدا شنيدم كه مىفرمود: إنّى مخلّف فيكم الثقلين: كتاب اللّه و عترتى اهل بيتى و انّهما لن يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض و انّ مثلهما كسفينة نوح من ركب فيها نجا و من تخلّف عنها غرق.
[361] ينابيع المودّة» ص 35، با اسناد خود از عطاء بن سائب از ابويحيى از ابن عبّاس روايت كرده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله خطبه خواند و چنان گفت. و در «غاية المرام» ص 219 حديث 8 از خاصه به طور تفصيل آورده است.