حديث ثقلين به روايت جابربن عبدالله انصارى
هفتم: حديث ثقلين به روايت جابربن عبدالله انصارى:
30ـ يَا أيّهَاالنّاسُ! إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا بَعْدِى: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى.[362]
31ـ أيّهَا النّاسُ! قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا : كِتابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. فَلَا تَنَافِسُوا وَ لَاتَحَاسَدُوا وَ لَاتَبَاغَضُوا وَ كُونُوا إخْوَاناً كَمَا أمَرَكُمُ اللهُ. ثُمّ اُوصِيكُمْ بِعِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، ثُمّ اُوصِيكُمْ بِهَذَا الْحَىّ مِنَ الأنْصَارِ. [363]
32ـ أيّهَاالنّاسُ! إنّى مَسْئُولٌ وَ أنْتُمْ مَسْئُولُونَ، فَمَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟ ! قَالُوا: نَشْهَدُ أنّكَ بَلّغْتَ وَ أدّيْتَ! قَالَ: إنّى لَكُمْ فَرَطٌ وَ أنْتُمْ وارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ! وَ إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْتَضِلّوا: كِتابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى، و إنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ.
ثُمّ قَالَ: ألَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أنّى أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُمْ؟! قَالُوا: بَلَى! فَقَالَ آخِذاً بِيَدِ عَلىّ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ. ثُمّ قَالَ: اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ [364].
ص 245
«اى مردم من مسئول هستم و شما نيز مسئول مىباشيد! پس چه خواهيد گفت؟! گفتند: ما شهادت مىدهيم كه تو تبليغ رسالات خدايت را نمودى و نصيحت كردى و اداء وظيفه نمودى! فرمود : من جلودار شما هستم كه زودتر مىروم، و شما در حوض وارد بر من مىشويد، و من به عنوان خليفه و جانشين در ميان شما مىگذارم دو چيز نفيس و گرانقدر را؛ اگر به آن دو چيز تمسّك جوئيد گمراه نمىشويد: كتاب خدا و عترتم كه اهل بيتم هستند، و حقّاً آن دو از هم جدا نمىشوند تا با هم بر من در حوض كوثر وارد شوند.
سپس فرمود: آيا شما اين طور نبوديد كه بدانيد ولايت من به شما از شما به شما بيشتر است؟ ! گفتند: چرا! در اين حال دست على را گرفت، فرمود: هر كس كه من مولاى او بودم پس على مولاى اوست. و پس از آن فرمود: خداوندا! در ولايت خود بگير آن كس را كه ولايت على را دارد، و دشمن بدار آن كس را كه وى را دشمن دارد!»
33ـ أمّا بَعْدُ، أيّهَا النّاسُ! فَإنّى لَأرَانِى يُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَاُجِيبَ، وَ إنّى مَسْئُولٌ وَ أنْتُمْ مَسْئُولُونَ، فَمَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟! قَالُوا: نَشْهَدُ أنّكَ بَلّغْتَ الرّسَالَةَ وَ نَصَحْتَ وَ أدّيْتَ!
قَالَ: إنّنِى لَكُمْ فَرَطٌ وَ أنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ، وَ إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتابَاللهِ (وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى ـ صح ظ). [365]
ص 246
با تأمّل در متن اين روايت روشن مىشود كه متن اين روايت همان متن روايت شماره 32 است كه ما از «ينابيع المودّة» آورديم، وليكن دست تحريف در روايات مناقب اهلبيت آن را به صورت ناقص و ابْتَر درآورده است.
ممكن است به دست سَخَاوى، ناقص رسيده باشد و ممكن است ناسخان پس از سخاوى ذيل آن را بريده و ناقص نموده باشند.
و اين متن وارد در اين روايت اخير از جهت مضمون، بهترين و عالىترين مضمونى است كه در احاديث اين باب رسيده است. زيرا مىفرمايد: و إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ «من آن دو چيز ارزشمند و پربها را به عنوان خليفه و جانشين از خود در ميان شما مىگذارم .» كه هم جمع ميان عبارت ثقلين نموده، و هم عبارت تخليف را كه داراى مفاد و مفهوم از خود به يادگار به عنوان خليفه باشد استعمال نموده است.
و از اين صريحتر عبارتى است كه بعداً خواهد آمد كه: إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ خَلِيفَتَيْنِ . «من در ميان شما دو جانشين از خود مىگذارم و مىروم.» [366]
روايت شماره 30 را كه از جابر آورديم، با همان عبارت و متن را بدون كلمه بَعْدى در «كنْزُ العمّال»، [367] و «جامع الاُصول»، [368] و «مصابيح السّنّة» [369]و «استجلاب ارتقاء
ص 247
الغُرَف»، [370]و «نَظْمُ دُرَر السّمْطَيْن» [371] آوردهاست و با عبارت:
34ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْتَضِلّوا: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى و با اضافه عبارت فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا [372] در كتاب «شفا» آورده است.
35ـ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا لَنْتَضِلّوا إنِ اعْتَصَمْتُمْ بِهِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى. [373] ، [374]
حديث ثقلين به روايت حُذَيْفَةُ بْنُ يَمان
هشتم: حديث ثقلين به روايت حُذَيْفَةُ بْنُ يَمان:
36ـ معَاشِرَ أصْحَابِى! اُوصيكُم بِتَقْوَى اللهِ وَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ، وَ إنّى اُدْعَى فَاُجِيبُ، وَ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهَا [375] لَنْتَضِلّوا، و إنّهُمَا
ص 248
لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ؛ فتَعلّمُوا مِنْهُمْ وَ لَا تُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ [376] ، [377] .
به امامت رسول خداصلى الله عليه وآله نمازظهر را انجام داديم، سپس با صورت مبارك خود به جانب ما روكرد و فرمود: «اى جماعت اصحاب من، من شما را به تقواى خداوند و عمل به طاعت او وصيّت مىنمايم، و من دعوت مىشوم و اجابت دعوت مىكنم، و من در ميان شما دو امر ارزشمند و ذيقيمت را باقى مىگذارم: كتاب خدا و عترتم كه اهلبيتم مىباشند؛ اگر شما به اهلبيت من متمسّك شويد هيچ وقت گمراه نمىگرديد و تحقيقاً آن دو از هم جدا نمىشوند تا بر من در حوض وارد آيند. شما از ايشان يادبگيريد و ايشان را ياد ندهيد، زيرا آنها از شما عالمتر مىباشند.»
عجيب است در اين حديث مىگويد: اگر شما به اهل البيت متمسّك شويد گمراه نمىشويد در مقابل بقيّه احاديث كه تمسّك به هر دو را توصيه مىكند، و سرّش آن است كه كسى كه به عترت تمسّك جويد تحقيقاً به كتابالله تمسّك جسته است.
حديث ثَقَلَيْن به روايت حُذَيْفَةُ بنُ اُسَيْدٍ الغِفارى
نهم: حديث ثَقَلَيْن به روايت حُذَيْفَةُ بنُ اُسَيْدٍ الغِفارى [378]:
ص 249
37ـ يَا أيّهَاالنّاسُ! إنّى قَدْ نَبّأنِى اللّطِيفُ الْخَبِيرُ أنّهُ لَنْيُعَمّرَ نَبِىّ إلاّ نِصْفَ عُمْرِ الّذِى يَليِهِ مِنْ قَبْلِهِ. وَ إنّى يُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَاُجِيبَ، وَ إنّى مَسْئولٌ وَ أنْتُمْ مَسْئُولُونَ، فَمَاذَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟ «اى مردم، پروردگار لطيف خبير مرا آگاه كرده است كه هيچ پيغمبرى عمر نمىكند مگر به مقدار نصف عمر پيغمبرى كه قبل از او بوده است. و نزديك است كه من خوانده شوم واجابت نمايم، و من مورد بازخواست و سؤال قرار مىگيرم از اعمالى كه انجام دادهام و شما نيز مورد بازخواست و سؤال قرار مىگيريد، و در هنگام بازپرسى شما درباره من چه خواهيد گفت؟!
قَالُوا: نَشْهَدُ أنّكَ قَدْ بَلّغْتَ وَ جَاهَدْتَ وَ نَصَحْتَ! «گفتند: شهادت مىدهيم كه تو تبليغ كردى و جهاد نمودى و نصيحت و خيرخواهى نمودى!»
قَالَ: ألَيْسَ تَشْهَدُونَ أنْ لَا إلَهَ إلاّ اللهُ، وَ أنّ مُحمّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أنّ جَنّتَهُ حَقّ، وَ نَارَهُ حَقّ، وَ أنّ الْمَوْتَحَقّ وَ أنّ الْبَعْثَ حقّ بَعْدَالْمَوْتِ، وَ أنّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيهَا، وَ أنّ اللهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ؟! «فرمود: آيا شما اين طور نيستيد كه شهادت دهيد خداوند واحد است و معبودى غير از او نيست، و محمّد بنده او و رسول اوست، و اينكه بهشت او حقّ است، و آتش او حقّ است، و اينكه مرگ حقّ است، و اينكه بعث پس از مرگ حقّ است، و اينكه ساعت قيامت آمدنى است بدون شكّ، و اينكه خداوند برمىانگيزاند كسانى را كه در ميان قبرها هستند؟!»
يَا أيّهَا النّاسُ! إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا مَوْلَى الْمُؤمِنينَ أوْلَى بِهِمْ مِنْ أنْفُسِهِمْ، فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ ـ يَعْنِى عَلِيّاً ـ اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. «اى مردم! بهدرستى كه خداوند مولاى من است و من مولاى مؤمنين مىباشم كه اختيار ولايت من به آنها از اختيار و ولايت آنها به خودشان شديدتر است. بنابر اين هركس كه من مولاى او هستم پس اين مولاى اوست ـ و از لفظ اين، على مقصودش بود ـ
ص 250
خداوندا ولايت كسى را داشته باش كه او ولايت على را دارد، و دشمن بدار كسى را كه على را دشمن بدارد!»
يَا أيّهَا النّاسُ! إنّى فَرَطُكُمْ وَ إنّكُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ، أعْرَضُ مَا بَيْنَ بُصْرَى إلَى صَنْعَاءَ، فِيهِ عَدَدَ النّجُومِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضّةٍ، وَ إنّى سَائِلُكُمْ حِينَ تَرِدُونَ عَلَىّ عَنِ الثّقَلَيْنِ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا، الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُاللهِ عَزّوَجَلّ ـ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ لَاتَضِلّوا وَ لَا تُبَدّلُواـ وَ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى فَإنّهُ قَدْ نَبّأنِىَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ أنّهُمَا لَنْيَنْقَضِيَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [379]
ص 251
«اى مردم! من به عنوان عَلَم هدايت پيشدارم و جلوى شما مىروم، و شما بر من در حوض وارد مىشويد! حوضى است كه مساحتش به قدر فاصله صنعاء در يَمَن و بُصْرى در شام است، در آن حوض قدحهائى از نقره به اندازه ستارگان آسمان است. و چون شما در آنجا بر من وارد شويد من از شما راجع به ثَقَلَين (دو چيز نفيس و گرانقدر) پرسش مىكنم، پس شما بنگريد تا چگونه حقّ خلافت مرا در آن دو چيز بجاى مىآوريد؟! ثَقَل بزرگتر كتابالله است عزّوجلّ، واسطه سببى است كه يك جانبش به دست خداست و جانب دگرش به دست شماست! شما بدان بايد تمسّك كنيد تا گمراه نشويد و تغيير و تبديل در آن ننمائيد! و ديگر عترت من اهلبيت من است . چون خداوند لطيف خبير مرا آگاه كرده است كه آندو سپرى نمىشوند تا در حوض بر من وارد شوند.»
بايد دانست كه اين حديث شريف را جمعى از اكابر علماى عامّه در كتب خود به همين عبارات مرقوم تخريج نمودهاند، از جمله ابنعساكر كه درباره او گويند احاديث خود را از يكهزار و سيصد شيخ، و هشتاد و اندى شيخه أخذ كرده است، و اين حديث را از وى ابن كثير در تاريخش در محلّ ذكر حديث تخريج كرده است. [380]
و از جمله شمسالدّين سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغُرَف» [381] و از جمله
ص 252
«نورالدين سمهودى» در كتاب «جَوَاهِرُ الْعِقدَين» [382] و از جمله شيخ سليمان قُندوزى در كتاب «ينابيع الموَدّة» [383]مىباشند، و شيخ الاسلام حمّوئى در «فرائدالسّمطين» آورده است. [384]
و نيز بايد دانست كه ابوموسى مَداينى صاحب «سِيَرُالصّحابَة» حديث ثَقَلَيْن را در كتاب خود با سند متّصل از ابوطفيل، از حذيفة بن اُسَيْد فزارى، روايت كردهاست و در اين حديث زيادههائى كه در روايت «كنزالعمّال» است كه ما به شماره 37 آورديم نيست. امّا در «غاية المرام» ص 214 حديث شماره 19 از طريق عامّه كاملاً وجود دارد و ما به جهت عدم تطويل از ذكر آن خوددارى مىكنيم و فقط به ذكر جملات ذيل آن اكتفا مىنمائيم و آن اين عبارت است:
38ـ ألَا وَ إنّى سَائِلُكُمْ حِينَ تَنْزِلُونَ عَلَىّ عَنِ الثّقَلَيْنِ! فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا حِينَ تَلْقَوْنّى؟! قَالُوا: وَ مَا الثّقَلَانِ يَا رَسُولَ اللهِ؟!
قَالَ: الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ ـ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ و طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ وَ لَاتَضِلّوا وَ لَا تُبَدّلُوا ـ وَ الثّقَلُ الأصْغَرُ عِتْرَتِى أهْلَبَيْتِى.
قَدْ نَبّأنِى اللّطِيفُ الْخَبِيرُ إنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَلْقَيَانّى. وَ سَألْتُ رَبّى لَهُمَا ذَلِكَ فَأعْطَانِى. لَا تُسَابِقُوهُمْ فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تُقْصِرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا، وَلَاتُعَلّمُوهُمْ فَهُمْ اَعْلَمُ
ص 253
39ـأيَهّا النّاسُ ! إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُمْ. ألَا وَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ ـ وَ أخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَرَفَعَهَا حَتّى عَرَفَهُ الْقَوْمُ أجْمَعُونَ ثُمّ قَالَ: ـ اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ.
ثُمّ قَالَ: وَ إنّى سَائِلُكُمْ حينَ تَرِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ عَنِ الثّقَلَيْنِ ! فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! قَالُوا: وَ مَا الثّقَلَانِ؟!
قَالَ: الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ ـ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ ـ وَ الأصَغَرُ عِتْرَتِى. وَ قَدْ نَبّأنِىَ اللّطِيفُ الخَبِيرُ أنْ لَايَفْتَرِقَا حَتّى يَلْقَيَانّى. سَألْتُ ربّى لَهُمْ ذَلِكَ فَأعطَانِى. فَلَاتَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ. [386]
با اندك توجّهى به مضمون اين احاديث وارده از حُذَيفة بن اُسَيْد روشن مىگردد كه روايت او يكى بيشتر نبوده است و همان قضيّه غدير خمّ را بيان مىكند بالأخص كه راوى روايت از او يكى بيش نيست و آن ابُوطُفَيْل عَامِر بْنُ وَاثِلَة مىباشد، و اين روايت همان است كه مداينى در كتاب «سِيَرُ الصّحابة» آورده است و «غاية المرام» از او به طور تفصيل نقل كرده است، امّا دست تحريف و تبديل آن را به صورتهاى فوق به اختصار درآورده است و اصل آن با حديث وارده از زيدبن ارقم كه مفصّل است در نهايتِ شباهت است.
حديث ثقلين به روايت ابورافع غلام رسول اللهصلى الله عليه وآله
دهم: حديث ثقلين به روايت ابورافع غلام رسول اللهصلى الله عليه وآله:
ص 254
بايد دانست كه علاّمه بزرگ ميرسيّد حامدحسين هندى ـ اعلى الله تعالى مقامه الشّريف ـ حديث ثقلين را به روايت ابُورافِع در سه جاى از كتاب شريف «عبقات الأنوار» ذكر كردهاست كه از جهت مضمون و عبارت كاملاً مانند همديگرند و هر سه روايت با تخريج ابنعُقْدَه مىباشد در كتاب «موالاتِ» خود.
در دو جا بيان تخريج ابنعقده را از طريق محمّدبن عُبَيْدالله (عبدالله)بن أبى رافع، از جدّش ابورافع غلام رسول خداصلى الله عليه وآله مىنمايد، [387] و در يك جا از طريق سعدبن طَريف از اصبغ بن نباته از ابوذر و از ابورافع [388] ، و متن روايت اين طور است:
40ـ قَالَ: لَمّا نَزَلَ رَسُولُ اللهِ ـ صلّى الله عليه (و آله) و سلّم وَ رَضِىَ عَنهُ ـ عِنْدَ غَدِيرِ خُمّ مَصْدَرِهِ مِنْ حِجّةِ الْوَداعِ قَامَ خَطِيباً بِالنّاسِ بِالْهَاجِرَةِ فَقَالَ:
أيّهَا النّاسُ إنّى تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: الثّقَلُ الأكْبَرُ وَ الثّقَلُ الأصْغَرُ، فَأمّا الثّقَلُ الأكْبَرُ فَبِيَدِاللهِ طَرَفُهُ و الطّرَفُ الآخَرُ بِأيْدِيكُمْ وَ هُوَ كِتَابُ اللهِ ، فَإنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ فَلَنْتَضِلّوا و لَنْتَذِلّوا (تَزِلّوا) أبَداً. و أمّا الثّقَلُ الأصْغَرُ فَعِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى.
اِنّ اللهَ هُوَ الْخَبيرُ أخْبَرَنِى أنّهُمَا لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، وَ سَألْتُهُ ذَلِكَ لَهُمَا. وَ الْحَوْضُ عَرْضُهُ مَا بَيْنَ بُصْرَى وَ صَنْعَاءَ، فِيهِ مِنَ الآنِيَةِ عَدَدَ الْكَوَاكِبِ. وَ اللهُ سَائِلُكُمْ كَيْفَ خَلَفْتُمُونّى فِى كِتَابِهِ وَ أهْلِ بَيْتِى ـ الحديث.
و ايضاً با همين عبارت، شيخ عبيدالله الآمر تسرّى هندى از ابنعقده تخريج نموده است . [389]
و امّا شيخ سليمان قُندوزى در «ينابيع المودّة» با تخريج ابنعقده از طريق سعدبن ظريف از اصْبغ بن نُبَاته از اميرالمؤمنينعليه السلام، و از ابورافع به همين عبارت
ص 255
آورده است. و امّا با تخريج ابنعقده از طريق محمّدبن عبدالله بن ابىرافع از پدرش از جدّش، و از ابوهريره به لفظ ذيل آورده است:
41ـ إنّى خَلّفْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْتَضِلّوا أبَداً : كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [390] و با ملاحظه متن اين روايت، از طريق محمّدبن عبدالله بن ابى رافع كه ما ذكر كرديم، معلوم مىشود: در اين طريق كه به دست شيخ الاسلام قندوزى رسيده است، چقدر تحريف به عمل آمده و تا چه حدّ روايت را ناقص نقل كردهاند!
حديث ثقلين به روايت زيدبن ثابت
يازدهم: حديث ثقلين به روايت زيدبن ثابت:
42ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ أهْلَ بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ. [391]
43ـ قَالَ رَسُولُاللهِصلى الله عليه وآله: إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ: كِتَابَاللهِ ـ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مَا بَيْنَ السّماءِ وَ الأرْضِ ـ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْيَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ. [392] ، [393]
ص 256
44ـ إنّى لَكُمْ فَرَطٌ، وَ إنّكُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ، عَرْضُهُ مَا بَيْنَ صَنْعَاءَ إلَى بُصْرَى، فِيهِ عَدَدَ الْكَوَاكِبِ مِنْ قِدْحَانِ الذّهَبِ وَ الْفِضّةِ .
فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِى الثّقَلَانِ؟! قَيلَ: وَ مَا الثّقَلانِ يَا رَسُولَاللهِ؟ !
قَالَ: الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ، سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَداللهِ وَ طَرَفَهُ بِأيْدِيكُمْ، فَتَمَسّكُوا بِهِ لَنْتَزِلّوا و لَاتَضِلّوا؛ وَ الأصْغَرُ عِتْرَتِى. وَ إنّهُمَا لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. وَ سَأَلْتُ لَهُمَا ذلِكَ رَبّى، وَ لا تَقَدّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تُعَلّمُوهُمَا فَإنّهُمَا اَعْلَمُ مِنْكُمْ . [394]
45ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ بَعْدِى لَنْتَضِلّوا: كِتَابَاللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلىّ الْحَوْضَ . [395]
حمّوئى در «فرائد السّمطين» از طريق متّصل ابوجعفر ابن بابويه، اين حديث را از زيدبن ثابت بدين عبارت روايت كرده است كه او گفت:
46ـ قَالَ النّبِىّصلى الله عليه وآله: إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ عَزّوجَلّ وَ عِتْرَتى أهْلَ بَيتِى. ألَا وَ هُمَا الْخَلِيفَتَانِ مِنْ بَعْدِى، وَ لَنْيَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ.[396] «پيغمبر
ص 257
اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند: من باقى گذارنده دو چيز نفيس در ميان شما هستم : كتاب خداوند عزّوجلّ، و عترتم كه اهل بيت من مىباشند. آگاه باشيد كه آن دو تا، دو جانشين و خليفه پس از من هستند و ابداً تفرق پيدا نمىكنند، تا بر من در حوض كوثر فرود آيند.»
اين حديث از جهت متن و مضمون عبارت عالىترين و رشيقترين حديثى است كه در اين باب آمده است، زيرا اوّلاً با لفظ تاركٌ فِيكمُ الثّقَلَيْنِ، و ثانياً با لفظ ألَا وَ هُمَا الْخَليفَتان مِنْ بَعْدى با اصرح عبارات و أوضح دلالات به يگانه خليفه و جانشين خود تصريح فرموده است و حتّى صراحت اين حديث از صراحت دو حديث سابق الذكر: إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، وَ إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ بيشتر است.
پاورقي
[362] أرجح المطالب» ص 336 از حديث جابر كه گفت: در حجةالوداع در روز عرفه ديدم كه رسول خدا بر روى ناقه عضباء خود سوار شده بود، و چنان مىگفت. و در «ينابيع المودة» ص 30 از ترمذى در باب مناقب اهلبيت نيز از جابر آورده است، و نيز در «ينابيع» ص 41 از ترمذى از جابر با سند ديگر آوردهاست.
[363] ينابيع المودّة» ص 40 با تخريج سيّدابوالحسين يحيىبن حسن در كتاب خود «اخبار مدينه» از محمد بن عبدالرحمن از خلّاد از جابر كه رسول خدا در مرض وفاتش دست على و فضل بن عبّاس را گرفت و بر آنها تكيه كرد تا در روى منبر نشست و چنان گفت.
[364] ينابيع المودة» ص 41 با تخريج ابن عقده از جابربن عبدالله كه گفت: ما در حجةالوداع با رسولخدا بوديم چون برگشت در جحفه نزول كرد و سپس براى مردم خطبه خواند و چنان گفت.
[365] در «عبقات» ج1، ص 267 گويد: ابو العبّاس ابن عقدة در كتاب «ولايت» از طريق يونس بن عبدالله بن ابىفروة از ابوجعفر محمدبن على از جابر تخريج كرده است كه گفت: ما با رسول خدا در حجّ بوديم چون به جحفه مراجعت نمود امر كرد تا زير درختان را جارو كردند و سپس چنان گفت. اين روايت را از ابن عقده، علّامه شمسالدّين سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» حكايت نموده است. بارى تمام اين مطالب مذكور را صاحب «عبقات» در ترجمه احوال ابن عقده ذكر كرده است. بايد دانست كه صاحب «عبقات» در ج 2، ص 578 عين اين مطالب و عين اين روايت را در ترجمه احوال سخاوى كه از ابن عقده روايت مىكند آورده است و گفته است: سخاوى اين مطالب را در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف بحبّ أقرباء الرّسول ذوىالشرّف» كه نسخه عتيقه آن بحمدالله المنعم المفضال به حسن سعى و لطف اقبال يكى از متمسكين باذيال سادات قادات اقيال، لازال ناهلاً من مناهل العلم و الكمال بحرمتهم الباهرة الجلال عليهم آلاف السّلام من الملك المتعال، پيش نظر اين قاصر كئيبالبال حاضر و موجود است.
[366] اين حديث را در «كنزالعمّال» طبع حيدر آباد سنه 1364، ج1، ص 154 از زيدبن ثابت به روايت احمد حنبل در «مسند» و طبرانى در «معجم كبير» خود آورده است به شماره.873
[367] كنزالعمّال» ج1، ص 152 و ص 154 به شماره.872
[368] جامع الاُصول» ابن اثير جزرى: مبارك بن محمّد بن محمد بن عبدالكريم حديث جابر را بدين عبارت مذكور در روز عرفه حجّةالوداع از رسولالله در حالىكه بر ناقه قُصْوَى سوار بودند تخريج كرده است. و در پايان گفته است: آن را ترمذى تخريج نموده است ح.غ.ز.ت.
[369] مصابيح السّنّة» بغوى، ج 2، ص 206 از جابر از رسول اللهصلى الله عليه وآله، بر روى ناقه قصوى در روز عرفه.
[370] عبقات»، ج 2، ص 577 و ص 578 در ترجمه احوال سخاوى گويد: سخاوى در كتاب «استجلاب» گويد: اين حديث جابر را بدين عبارت، ترمذى در جامع خود از طريق زيدبن الحسن الأنماطى از جعفربن محمدبن على بن الحسين از پدرش از جابر بن عبدالله رضىالله عنهما روايت كرده است كه گفت: ديدم رسول خدا را در روز عرفه سوار بر شتر قصوى بود و چنان مىگفت.
[371] نظم دُررِالسمطين» زرندى شافعى، طبع نجف، ص 232 عين عبارت مذكور را از جابر در روز عرفه بر روى ناقه قصوى روايت نموده است.
[372] كتاب «الشفا بتعريف حقوق المصطفى» قاضى عياض بن موسى يحصبىاين عبارت را از او در «عبقات» ج 1، ص 378 در ترجمه احوال وى آورده است.
[374] در «غايةالمرام» ص 224 حديث نوزدهم از خاصّه، از سعدبن عبدالله اشعرى قمّى در كتاب «بصائر الدّرجات» با سند متّصل خود از حضرت باقرعليه السلام از جابربن عبدالله روايت مىكند كه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله گفت: يا أيّها الناس إنّى تاركٌ فيكم الثقلين: الثقل الاكبر و الثقل الاصغر ان تمسّكتم بهما لن تضلّوا و لن تبدّلوا، فانّى سألت الله اللطيف الخبير لايفترقان حتّى يردا عَلَىّ الحوض فاُعطيت ذلك. فقيل: فما الثقل الاكبر؟ و ما الثقل الاصغر؟ فقال: الثقل الاكبر كتاب الله عزّوجلّ، سببٌ طرفه بيدالله عزّوجل، و الثقل الاصغر عترتى أهل بيتى.
[375] مصدر نقل ما «ينابيع المودّة» طبع اسلامبول (مطبعه اختر) سنه 1301 هجريه قمريه است و در آنجا ضبط كلمه «بها» مىباشد. اما در «غاية المرام»«بهما» مضبوط است و آن روايت دگرى است از خاصّه با سند دگرى؛ گرچه آوردن بدون فاصله عبارت: و من تمسّك بعترتى من بعدى كان من الفائزين، و من تخلّف عنهم كان من الهالكين در آن هم فىالجمله تأييد ضمير مؤنّث مفرد را در «بها» مىكند.
[376] ينابيعالمودة» ص 35 از «مناقب» احمد بن حنبل از احمدبن عبدالله بن سلام از حذيفةبن يمان تخريج روايت كرده است كه گفت...
[377] در «غاية المرام» ص 218 حديث دوم از خاصه به طور تفصيل اين خطبه را با نام يكايك از امامان از حذيفه روايت نموده است.
[378] در «فرائد السمطين» ج2، ص 274 و ص 275، باب 55 روايت حذيفة بن اسيد غفارى را با سند متصل خود از ابوطفيل از حذيفه بدين گونه نقل مىكند كه: چون رسول خدا از حجّةالوداع بر مىگشت بدين عبارت خطبهاى ايراد نمود: أيّهَا النّاس! إنه قد نبّأنى اللّطيف الخبير انه لنيُعَمّرَ نبىّ إلاّمثل نصفِ عمرالذى يليه من قبل، و انّى اظنّ أنْ يُوشك أنْ اُدْعى فاُجيب و إنى فرطكم على الحوض و انّى سائلكم حين تَرِدون عَلىّ من الثقلين. فانظروا كيف تَخْلُفُونّى فيهما؟! الثقل الاكبر كتاب الله سبب طرف (منه) بيد الله و طرف بأيديكم، فاستمسكوا به و لاتضلّوا و لاتبدّلوا، و عترتى اهلبيتى، فانّى قد نبّأنى اللطيف الخبير أنّهما لنيتفرّقا حتّى يردا عَلَىّ الحوضَ.
[379] در «كنزالعمّال» طبع حيدرآباد سنه 1364، ج 1، ص 168 و ص 169 از «نوادرالاصول» حكيم ترمذى و از «معجم كبير» طبرانى با سندهاى خودشان از ابوطفيل از حذيفةبن اسيد روايت كرده است كه گفت: رسولخداصلى الله عليه وآله چنان گفت. و در «ينابيع المودة» ص 37 از طبرانى در «معجم كبير» و از ضياء در «مختارة» تخريج كردهاست و مختصر آن را در «غايةالمرام» ص 216 حديث 33، از عامّه به روايت حمّوئى آورده است.
بايد دانست كه راوى اين حديث از حذيفة بن اُسيد، أبوطفيل: عامربن واثلة بن عبدالله بن عمرو ليثى مكّى است كه شرح حال او را در «المراجعات» ص 71 بدين گونه آورده است: در سال غزوه احد به دنيا آمد، و هشت سال حيات رسولالله را ادراك كرد ابنقتيبة در كتاب «معارف» وى را اوّل غالى از رافضه شمرده است، و گفته است: رايت مختار به دست او بود، و آخرين كس از اصحاب بود كه فوت كرد ابن عبدالبّر در باب الكُنى از «استيعاب» او را ذكر كرده است و گفته است: وارد كوفه شد و در تمام جنگها مصاحب علىعليه السلام بود. چون آن حضرت كشته شد وى به مكّه رفت، تا آنكه گفته است: او مردى فاضل و عاقل و حاضر جواب و فصيح بود، و از شيعيان على بود. روزى بر معاويه وارد شد. معاويه از او پرسيد: در فراق دوستت على چقدر غصّه دارى؟ گفت: مانند غصّه مادر موسى بر موسى، و من به خدا شكوه دارم كه اين مقدار از غصّه كم است؟ معاويه گفت: تو از آن كسانى هستى كه عثمان را محاصره كردند؟! گفت: نه وليكن از آنان بودم كه حاضر قضيّه بودم. معاويه گفت: چرا او را يارى نكردى؟! گفت: تو چرا او را يارى نكردى تا انتظار كشيدى مرگ او را دريابد. و تو درميان أهل شام بودى و همه تابع اراده تو هستند. معاويه گفت: اين خونخواهى مرا از او، يارى درباره او نمىبينى؟! ابوطفيل گفت: مثال تو مثل گفتار أخوجعف است که گفت:
لاُلفينّك بعد الموت تَنْدُبُنى و فى حَيَاتِى مَا زَوّدْتَنى الزّادَا
«من تو را مىيابم كه بعد از مردنم بر من گريه مىكنى، أمّا در حال زندگانيم به من غذا ندادى تا مردم!»
[380] در «عبقات الأنوار» طبع هند، ج 8، ص 272 است كه ابن عساكر حديث خود را از معروف بن خرّبوذ مالكى از ابوطفيل عامر بن واثله از حذيفة بن اسيد روايت كردهاست.
[381] عبقات» طبع اصفهان سنه 1364، ج 2، ص 578 و 588 از سخاوى اين حديث را از طبرانى در «معجم كبير» خود از طريق سلمة بن كهيل از ابوطفيل از حذيفه بن اُسيد غفارى و از زيدبن ارقم روايت كرده است و در پايان آن گويد: و از اين وجه ضياء در «مختارة» و ابونعيم در «حلية» و غيره از حديث زيدبن حسن أنماطى از معروف بن خرّبوذ از ابوطفيل از حذيفة به تنهائى روايت كردهاند.
[382] عبقات» طبع اصفهان، ج 2، ص640 و 641 از سمهودى از حذيفه و يا زيدبن ارقم، و در پايان سمهودى گويد: طبرانى در «معجم كبير» و ضياء در «مختارة» از طريق سلمة بن كهيل از ابوطفيل ـ و اين دو نفر از رجال صحيحاندـ از حذيفه با شكّ در صحابى بودن او روايت كردهاند و امّا ابونعيم در «حلية» و غيره از حديث زيدبن حسن أنماطى ـ كه او را ترمذى حَسَن و غير ترمذى ضعيف شمردهاند، از معروف بن خرّبوذ از ابوطفيل ـ كه اين دو نفر از رجال صحيحاند ـ از حذيفه به تنهائى بدون شكّ در صحابى بودن او روايت كرده است.
[383] ينابيع المودة» ص 37 و ص 38 با تخريج طبرانى در «معجم كبير» و ضياء در «مختارة».
[384] فرائد السمطين» ج 2، ص 274 حديث 539 از باب 55 از سمط دوم.
[385] در «عبقات» ج 2، ص 642 و ص 643 از نورالدّين سمهودى در «جواهر العقدين» با تخريج ابن عقده در كتاب «موالات» از طريق عبدالله بن سنان از ابوطفيل از حذيفة بن اسيد و زيدبن ارقم و نيز ابوموسى مدينى در كتاب «سِيَر الصحابة» از طريق ابنعقده آورده است و گفته است: غريبٌ جدّاً. و حافظ ابوالفتوح عجلى در كتاب خود «الموجز فى فضائل الخلفاء» ذكر كرده است.
[386] ينابيع المودّة» ص 38 و ص 39 با دو تخريج ابن عقده در كتاب «موالات» اوّل از عامربن ابى ليلى بن ضمرة و حذيفة بن اُسيد، دوّم از عبدالله بن سنان از ابوطفيل از عامر و حذيفةبن اسيد.
[387] مجلّد ثقلين از «عبقات»، ج 1، ص 269 از سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» و تخريج ابن عقده و ج2 «عبقات»، ص 581 و ص 582 نيز از سخاوى و تخريج ابن عقده.
[388] مجلّد ثقلين از «عبقات»، ج 2، ص 644 از سمهودى در «جواهرالعقدين فى فضل الشّرفين شرف العلم الجلىّ و النسب العلىّ» و تخريج ابن عقده.
[389] ارجح المطالب» ص.337
[390] ينابيع المودّة» ص 39 و.40
[391] اين حديث را به عين اين الفاظ احمد حنبل از حديث زيدبن ثابت به دو طريق صحيح: أوّل در ابتداى ص182 و دوم در انتهاى ص189 از جزء پنجم از «مسند» خود نقل كرده است. و با زيادى كلمه «من بعدى» بعد از لفظ «الثقلين»، طبرانى در «معجمكبير» خود به نقل ميرزا محمّد بدخشانى در «مفتاح النّجا» و در «نُزُل الأبرار» تخريج كرده است (عبقات، ج1، ص 280) و مجلسى در «بحارالأنوار» طبع كمپانى، ج7، ص 31 از سيوطى در «الدّرّ المنثور» از احمد بن حنبل از زيدبن ثابت روايت نموده است و بحرانى در «غايةالمرام» ص 212 حديث سوّم از عامّه آورده است.
[392] اين حديث را در «كنزالعمال» طبع حيدرآباد سنه 1364 ج1، ص 154 در تحت شماره 873 از «مسند» احمد حنبل و طبرانى در «معجم كبير» از زيدبن ثابت نقل كرده است و در «عبقات»، ج1، ص280 و ص 281 عين متن اين حديث را از سيوطى در «جامع صغير» و «احياء الميّت» ص 270 شماره 56 و از ابن باكثير در «وسيلةالمآل» از «مسند» احمد و از طبرانى در «معجمكبير» خود نقل كرده و از بدخشانى در «مفتاح النّجا» از طبرانى و بدون لفظ حبل ممدود از ابنباكثير از طبرانى و با اضافه او ما بينالسماء الى الارض پس از لفظ ما بين السماء و الارض از طبرانى بنا به نقل سمهودى در «جواهر العقدين» و از احمد حنبل آورده است، و در «ينابيع المودّة» ص 183 از احمد و طبرانى در «معجم كبير» آورده است.
[393] سيّدبن طاووس در «طرائف» ص 114 از احمدبن حنبل در مسندش از زيدبن ثابت روايت مىكند كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: انّى تارك فيكم الثقلين خليفتين: كتابالله حبلٌ ممدودٌ ما بين السماء إلى الارض، و عترتى أهلبيتى و انّهما لن يفترقا حتّى يردا عَلَىّالْحَوْضَ.
[394] اين حديث را در «كنزالعمّال» ج 1، ص 166 در تحت شماره 947 از طبرانى در معجم كبيرش از زيد بن ثابت نقل كرده است.
[395] اين حديث را در «كنزالعمّال» ج 1، ص 166 در تحت شماره 946 از عبدبن حميد و ابن الأنبارى از زيدبن ثابت نقل كرده است. و در «ينابيع المودّة» ص 38 پس از آنكه حديث شماره 43 را با تخريج ابن عقده آورده است، اين حديث (شماره 45) را بدون كلمه بعدى با سند جيّد از احمد حنبل آورده و در پايان گفتهاست: طبرانى در «معجمكبير» با رجال موثّق تخريج روايت كرده است كه رسولالله فرمود: انى تارك فيكم خليفتين: كتابالله و أهلبيتى و انهمّا لنيفترقا حتّى يردا علىّ الحوض فانظروا كيف تَخلُفُونّى فيهما؟!
[396] فرائد السّمطَيْن»، ج 2، ص 144، باب 33، حديث شماره437 و «غايةالمرام» ص 215 حديث 26 از عامّه به روايت حمّوئى با لفظ يفترقا و در ص 222 حديث 10 از خاصّه به روايت صدوق از يزيدبن ثابت آورده است