سير تاليفات به قلم مولف
از مقدمه دوره الله‌شناسي:
بسم الله الرّحمن الرّحيم
حمد بي‌حدّ و سپاس بي‌عدّ، اختصاص به ذات مقدّس حضرت حقّ جلّ و علا دارد كه كاخ هستي و جهان آفرينش را براي تكامل وجود انسان آفريد، و انسان را براي عبادت ذات اقدس خود. 1 وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ.2 و حقيقت عبادت، بدون شناخت حقيقت عبوديّت و معرفت حاصل نشود. پس معرفت ذات او سبحانه و تعالي و اسماء حسني و صفات عُلياي او، از جملۀ علل غائيّه و نهائيّۀ پيدايش عالم تكوين است. و مقصد اقصي و هدف اسناي از معرفت، خضوع و خشوع در مقابل حضرت حيّ قيّوم، و صبغۀ عبوديّت به خود گرفتن، و لباس ذلّ و مسكنتِ بندگي در قبال عزّ كبريائيّت او پوشيدن، و تمام عوالم وجود را آيه و مرآت حقّ ديدن، و از كريوه‌هاي خودمنشي بيرون آمدن و به ذروۀ اعلاي اقرار و اعتراف و فناء و اندكاك در وحدانيّت ذات حقّ رسيدن است. وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَ قَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمً.3
و تحيّات زاكيات و صلوات مباركات بر انبياء عظام و فرشتگان ملا اعلي باد كه با اعانت و ياري در ارسال وحي و تبليغ آن به بني نوع انسان، افراد بشر را از زندان سبعيّت و بهيميّت و شيطنت رهانيده، و به طرق معرفت و شناخت عبوديّت وارد كرده، و او را مستعدّ و قابل بهره‌برداري از جميع مواهب الهيّه و تمتّعات سبحانيّه نموده‌اند. بالاخصّ سيّد رُسل و هادي سُبل و عقل كلّ، بداية البدايات و نهاية النّهايات: حضرت مُحمّد بنِ عبدِالله صلّي الله عليه وآله وسلّم؛ و صِنو، و شقيق، و وصيّ، و وزير، و صِهر، و وليّ، و برادر، و خليفه‌اش: عليّ بن أبي طالب أميرالمومنين كه گوي سبقت را از همگان ربوده، و در مقام عزّ حضرت ذوالجلال نشسته، و لواي حمد را بدست خود برافراشته، و حائز مقام محمود و شفاعت كبري شده‌اند.
و بر اولاد طاهرين آنه، ائمّۀ معصومين سلام الله عليهم أجمعين؛ لاسيّما حضرت بقيّة الله في الارضين حُجّة بنِ الحسنِ العسكريّ أرواحنا فداه، كه امام زنده، و واسطۀ فيض، و مفيض رحمت و وجود از عالم بال، و پخش آن به ماهيّات امكانيّه، و توسيع نور رحمت الهيّه از مقام غيب الغيوب و كنز مخفيّ به شبكه‌هاي عالم كثرات، به مقدار قابليّت و استعداد مي‌باشند. وَ إِن مِن شَيْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَآئنُهُ و وَ مَا نُنَزِّلُهُ و ٓ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ.4 «و هيچ چيز وجود ندارد مگر آنكه خزينه‌هاي آن در نزد ما موجود مي‌باشد. و ما آنرا فرود نمي‌آوريم مگر به اندازۀ معلوم و معيّن.» و برحسب اراده و مشيّت حق تعالي و تقدّس، آن خزائن جُود و رحمت را به ذرّه ذرّۀ از ماهيّات عالم وجود، نازل و به هر يك بقدر قوّه و اندازۀ مقرّره، توزيع و معيّن داشته‌اند.مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَـو'ةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ.5
باري، چون اين حقير ناچيز از زمان مراجعت از نجف اشرف كه در شهر شوّال المكرّم سنۀ يكهزار و سيصد و هفتاد و شش بود،6 تا بحال كه ماه ربيع‌الاوّل از سنۀ يكهزار و چهار صد هجريّۀ قمريّه است، مدار بحث و گفتگوي خود را با برادران و عزيزان روحاني و سروران ايماني، بر اساس تفسير آيات قرآن و بحث و تنقيح روايات واردۀ از معصومين صلوات الله و سلامه عليهم أجمعين قرار داده و أحياناً با بحث‌هاي فلسفي و علمي از يكطرف و با مذاكرات ذوقي و عرفاني از طرف ديگر، تطابق آيات الهيّه و اخبار نبويّه و حقائق، چه از ناحيۀ استدلال فكريّ و ذهنيّ و چه از ناحيۀ وجدان و مشاهدۀ ضمير، روشن و آشكارا مي‌شد. و بارها در ادوار مختلف، دوره‌هائي از بحث‌ها در پيرامون مسألۀ توحيد و ولايت و معاد و تفسير بسياري از قرآن كريم و بسياري از مسائل فقهيّه و علميّه داشته‌ايم. و با وجود مراجعه بر تفاسير كه به سي دوره بالغ مي‌شد، بيشتر از همه تفسير «الميزان في تفسير القرءَان» تأليف حضرت استاد م: آية الله العظمي علاّمه سيّد محمّد حسين طباطبائي تبريزي أمدَّ اللهُ في ظلالهِ السّاميةِ موجب بحث و نظر قرار مي‌گرفت. و حقّاً اين تفسير در نزد حقير بسيار مُعجب و زيبا و عالي و لطيف است، و در ميان سائر تفاسير جلوۀ خاصّي دارد. لذا در اوّل وهله بر آن شديم كه يكدوره تفسير قرآن به زبان پارسي و با قلم و انشاء سليس ـ نه بطور ترجمه ـ از «الميزان» كه حاوي جميع مطالب و نكات آن تفسير باشد تحرير شود، تا برادران پارسي زبان از منابع حقائق اين تفسير استفادۀ شايان بنمايند.
سپس از اين منظور، به جهاتي انصراف حاصل شد؛ و بنا بر آن گذارديم كه در هر يك از مباحث اعتقادي و احكام عبادي و مسائل اخلاقي و اجتماعي، جدا جدا رساله‌اي بنگاريم كه در هر يك از آنها بطور مستوفي از آن موضوع و احكام واردۀ در آن، بحث شود تا با مطالعۀ آن، اشكالات و شبهات و سؤالات مرتفع گرديده و بطور واضح و روشن، اطّلاعات كافي و وافي در جوانب آن مسأله را روشنگر باشد.
مجموع اين رساله‌ها در حدود صد رساله مي‌شد؛ مانند رسالۀ اعجاز قرآن و اعجاز انبياء و رسالۀ شفاعت، و رسالۀ ولايت، و رسالۀ امامت و زعامت، و رسالۀ نبوّت و رساله‌هاي جداگانه در احوال و سيرۀ ائمّۀ معصومين سلام الله عليهم أجمعين، و رسالۀ برزخ و رسالۀ قيامت، و رسالۀ حشر و قيام انسان عندالله، و رسالۀ ميزان، و رسالۀ صراط، و رسالۀ بردگي در اسلام، و رسالۀ نماز، و رسالۀ وجوب عيني و تعييني نماز جمعه در هر زمان، و رسالۀ روزه، و حجّ، و جهاد و حكومت، و رسالۀ قرض الحسنه و رب، و مالكيّت و طرق مشروع و غير مشروع آن، و رسالۀ حقوق بطور كلّي، و رسالۀ حقوق زن، و غير ذلك از مباحث ديني و علمي كه مورد نياز و احتياج مبرم جوانان امروز و نسل آينده ماست.
ولي مع‌الاسف با كثرت مشاغل علمي و شواغل اجتماعي كه بطور متفرّق و پراكنده مرا بدون اختيار به خود مشغول مي‌داشت، انجام اين مهمّ جز چند رساله صورت نگرفت. ليكن بطرز ديگري كه شايد از نقطۀ نظر اهمّيّت نيز كمتر از آن طرز نبود، خداوند مستعان عنايت فرمود تا همان مطالب قرآني و تفسيري و روائي و علمي و اجتماعي و تاريخي و اخلاقي، بصورت يك دورۀ علوم و معارف اسلام بحث و گفتگو شود. و مباحث و مذاكرات، تحرير و تدوين و به تدريج در دسترس إخوان عزيز قرار گيرد. اين دورۀ از علوم كه در قسمت اعتقاديّات شامل قسمت‌هاي الله‌شناسي و امام‌شناسي و معادشناسي است، از سه موضوع مهمّ: مسألۀ توحيد و ولايت و معاد بحث مي‌كند.
و در قسمت‌هاي احكام و مسائل شامل بحث در پيرامون قرآن، و نماز، و روزه، و حجّ، و مسجد، و دعا، و رب، و رويت هلال در شهر رمضان و لزوم اشتراك در آفاق نسبت به دخول شهر جديد، و در پيرامون قضاء و جهاد وحكومت زن و تفسير آيۀ: الرِّجَالُ قَوَّ مُونَ عَلَي النِّسَآءِ، وبعضي از احكام‌ديگر است كه بيشتر آن مباحث تحرير و تدوين شده، و إن شآء الله تعالي در دسترس مطالعه قرار خواهد گرفت.
از حضرت ربّ ودود، خداي منّان مسألت داريم كه ما را توفيق دهد تا در انجام اين مهمّ ساعي و كوشا بوده، و از بذل جُهد و استفراغ وُسع دريغ ننموده، و اين عمل ناچيز را به كرم و فضل خود قبول فرمايد، و ما را تأييد و تسديد فرمايد.
إلَهِي... وَ أَلْحِقْنَا بِعِبَادِكَ الَّذِينَ هُمْ بِالْبِدَارِ إلَيْكَ يُسَارِعُونَ، وَ بَابَكَ عَلَي الدَّوَامِ يَطْرُقُونَ، وَ إيَّاكَ فِي اللَيْلِ وَ النَّهَارِ يَعْبُدُونَ، وَ هُمْ مِنْ هَيْبَتِكَ مُشْفِقُونَ؛ الَّذِينَ صَفَّيْتَ لَهُمُ الْمَشَارِبَ، وَ بَلَّغْتَهُمُ الرَّغَآئِبَ، وَ أَنْجَحْتَ لَهُمُ الْمَطَالِبَ، وَ قَضَيْتَ لَهُمْ مِنْ فَضْلِكَ الْمَـَارِبَ، وَ مَلَاتَ لَهُمْ ضَمَآئِرَهُمْ مِنْ حُبِّكَ، وَ رَوَّيْتَهُمْ مِنْ صَافِي شِرْبِكَ؛ فَبِكَ إلَي لَذِيذِ مُنَاجَاتِكَ وَصَلُو، وَ مِنْكَ أَقْصَي مَقَاصِدِهِمْ حَصَّلُو.7
بار پروردگار! راه خود را براي ما آسان كن، بطوريكه غير از تو نبينيم و نشناسيم. و ذات و هستي ما را به مقام فنا برسان، تا شائبه‌اي از انانيّت و استكبار در وجودمان نباشد، و سراپا بندۀ محض و عبدِ رقّ تو بوده باشيم. بمحمّدٍ و ءَالهِ الطّاهرينَ، و صلواتُكَ و تسليماتُكَ علَيهم أجمعينَ، و السّلامُ علَينا و علَي عبادِ اللَهِ الصّالحينَ، و الحمد للّه ربّ العالمين.
در مورّخۀ ربيع المولود سنۀ 00 14 قمريّه
سيّد محمّد حسين حسينيّ طهرانيّ
مقدمه دوم:
بسم الله الرّحمن الرّحيم
درود و تحيّت بر پيغمبر اكرم خاتم الانبياء و المرسلين محمّد، و بر وصيّ والاتبار و اولاد امجاد او باد؛ و لعنت و شتم و دورباش از رحمت حقّ بر دشمنان و معاندان و غصب كنندگان حقوقشان از زمان حاضر إلي يوم المعاد.
همانطوريكه در مقدّمۀ نخستين ملاحظه فرموديد، حقير بر آن بود تا از ماه ربيع‌الاوّل سنۀ يكهزار و چهارصد هجريّۀ قمريّه شروع به تحرير و كتابت قسمت «الله‌شناسي» از دورۀ علوم و معارف اسلام بنمايد و مرتّباً مجلّدات آنرا بحول و قوّۀ الهي منتشر سازد، و پس از آن به سائر قسمتها از علوم و معارف كه شرح داده شده است مبادرت ورزد؛ امّا خداوند اين چنين اراده نفرموده بود.
حقير در همان سال، بعد از دوماه يعني در روز بيست و ششم ماه جمادي الاُولي به مهاجرت مشهد مقدّس، و آستان‌بوسي و تكحيل كُحل و سرمۀ خاك پاي زوّار حضرت امام هشتم عليّ بن موسي عليهما و علي ءَابآئِهما و أولادِهما جميعُ صلواتِ اللهِ و ملٓئكتهِ المُقرّبين و أنبيآئِه المرُسلين و عبادِه الصّالحين من الآنَ إلي قيام يوم الدّين، موفّق آمدم، و بار نياز خود را يكسره در اين عتبۀ ملائك پاسبان فرود آوردم؛ و با كمال التماس به مقام قدس و طهارت و علوّ درجات آنحضرت از وي درخواست فقيرانه و عاجزانه نمودم كه من قادر بر تشخيص صلاح و فساد خود نيستم و راه صواب را از خطا نمي‌شناسم؛ اينك باشفاعت و مدد شما از خداوند جلّتْ عظمتُه و عَلَتْ ءالآؤُه مسألت دارم تا خودش دستم را بگيرد و از هزاهز و فتن آخرالزّمان برهاند و آني به خود وا مگذارد؛ و اللهُ المُستعانُ. آن حضرت روحي فداه پذيرفتند، و در مراقبت از هر گونه به نحو اتمّ و اكمل نه به مقدار گدائي من، بل به قدر سلطنت و كرامت خويشتن مرحمت فرمودند.
از جمله آنچه به قلم تقدير آمده بود آن بود كه دورۀ الله شناسي پانزده سال به تعويق افتاد؛ و اينك كه باز طالع ماه ربيع‌المولود از سنۀ يكهزار و چهارصد و پانزدۀ هجريّۀ قمريّه سر بر آورده است، موفّق به شروع آن شده‌ام؛ حال تا كجا روح ياري دهد و قلم توانائي، خدا داند و بس! حضرت مولي الموحّدين و سرور قلوب العاشقين أميرالمومنين عليه السّلام مي‌فرمايد: عَرَفْتُ اللَهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَآئِمِ وَ حَلِّ الْعُقُودِ وَ نَقْضِ الْهِمَمِ.8
«من خداوند سبحانه را شناختم به گسستن تصميمها و اراده‌هائي كه انسان دربارۀ بجا آوردن كاري كه مي‌خواهد بجاي بياورد پيدا مي‌كند، و به گسيختن و پاره نمودن نيّتها و جزمهائيكه انسان دارد، و به شكستن همّتها و قصدهائيكه انسان در خود بوجود آورده است.»
روزي حقير به محضر مبارك استادمان حضرت آية الله علاّمۀ طباطبائي قدَّس اللهُ سرَّه الزّكيَّة معروض داشتم: بسيار اتّفاق مي‌افتد كه انسان ارادۀ بجا آوردن فعل نيكي را دارد، و اسباب و شرائط هم موافق آمده و موانع هم از ميان رخت بربسته است؛ و در حسن فعل و نيكوئي آن كار هم ابداً شكّي ندارد، و اهتمام مي‌كند براي انجام آن، تا نزديك است به مرحلۀ جزميّه و ارادۀ قطعيّه برسد ناگهان بدون هيچ علّت و سببي خود انسان از تصميمش برمي‌گردد و انصراف پيدا مي‌كند! و سپس خودش هم متعجّب مي‌گردد كه چرا اينطور شد؟! و اين مانع كه فقط برگشت نيّت من بود، از چه راه پديدار گرديد؟! و بالاخره فكرش بجائي نمي‌رسد. استاد رضوان الله عليه در پاسخ فقط يك جمله افاده فرمودند كه: بله، همينطور مي‌باشد كه مي‌گوئيد!
حقير در بدو تحرير مباحث، اراده داشت دورۀ الله شناسي را مقدّم بدارد بر جميع مباحث اعتقادي از مبحث امام شناسي و مبحث معادشناسي و سائر مباحث فلسفي و عرفاني و اخلاقي و علوم و فقه و تاريخ و تفسير، زيرا الله مقدّم است بر عالم وجود به تقدّم تكويني؛ و بايد در وضع هم تحرير مطابق تكوين بوده باشد. امّا خداوند اراده نكرد و نخواست، تا در اين مدّت پانزده سال بِحمدِه و منّتِه قسمت امام‌شناسي در هجده جلد، و قسمت معادشناسي در ده جلد، اينها از دورۀ معارف؛ و از دورۀ علوم در قسمت اخلاق و حكمت و عرفان: رسالۀ سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم با مقدّمه و تعليقۀ حقير، و رسالۀ لبُّ اللُباب در سير و سلوك اُولي الالباب، و كتاب توحيد علميّ و عينيّ، و مهرتابان، و روح مجرّد؛ و در قسمت ابحاث تفسيري: رسالۀ بديعه، و ترجمۀ رسالۀ بديعه، و رسالۀ نوين؛ و در قسمت ابحاث علمي و فقهي: رِسالَةٌ حَوْلَ مَسْأَلَةِ رُوْيَةِ الهِلالِ، و كتاب وظيفۀ فرد مسلمان در احياي حكومت اسلام، و كتاب ولايت فقيه در حكومت اسلام در چهار جلد، و كتاب نور ملكوت قرآن در چهار جلد از دورۀ أنوار الملكوت، و نامۀ پيش‌نويس قانون اساسي، و كتاب نگرشي بر مقالۀ بسط و قبض تئوريك شريعت دكتر عبدالكريم سروش، و رسالۀ نكاحيّه: كاهش جمعيّت، ضربه‌اي سهمگين بر پيكر مسلمين؛ و در قسمت ابحاث تاريخي: لمعاتُ الحسين عليه السّلام، و هديّۀ غديريّه: دو نامۀ سياه و سپيد را تحرير، و أغلب آنها به طبع رسيده است. وَ مَا تَوْفِيقِي‌ٓ إِلَّا بِاللَهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ.
پاورقي
1 ـ در افادۀ اين معني، آياتي در قرآن كريم اجمالاً وارد است؛ مثل آيۀ: أَلَمْ تَرَوا أَنَّ اللَهَ سَخَّرَ لَكُم مَا فِي السَّمَـٰوَ تِ وَ مَا فِي الارْضِ. (صدر آيۀ 20، از سورۀ 31: لقمان) و آيۀ: وَ سَخَّرَ لَكُم مَا فِي السَّمَـٰوَ تِ وَ مَا فِي الارْضِ جَمِيعًا مِنْهُ. (صدر آيۀ 13، از سورۀ 45: الجاثية) و آيۀ: وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَآئبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ. (آيۀ 33، از سورۀ 14: إبراهيم) و آيۀ: هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَا فِي الارْضِ جَمِيعً. (صدر آيۀ 29، از سورۀ 2: البقرة). و در حديث قدسي آمده است: عَبْدي! خَلَقْتُ الاشْيآءَ لاِجْلِكَ؛ وَ خَلَقْتُكَ لاِجْلي. (كلمة الله، ص 169، از مشارق أنوار اليقين حافظ رجب برسي)
2 ـ آيۀ 56، از سورۀ 51: الذّاريات
3 ـ آيۀ 111، از سورۀ 20: طــه
4 ـ آيۀ 21، از سورۀ 15: الحجر
5 ـ قسمتي از آيۀ 35، از سورۀ 24: النّور
6 ـ حقير در اين تاريخ به طهران براي زيارت مرقد مطهّر حضرت عليّ بن موسي الرّضا عليه آلافُ الثّنآء مشرّف شدم كه پس از زيارت و ملاقات اساتيد سابق در حوزۀ قم و ديدار ارحام و اقرباء در آن ايّام كه فصل تابستان فرا رسيده بود، دوباره به نجف اشرف مراجعت كنم، زيرا خانه و أثاث البيت و جميع متعلّقات در نجف بود. امّا چون بنا شد در طهران اقامت كنم، لهذا اين زمان را زمان مراجعت قرار دادم؛ وگرنه پس از سپري شدن تابستان باز به نجف مراجعت نمودم و در آنجا ماندم تا منزل به فروش رفت، و زمان بازگشت به طهران در اواسط ماه جمادي الاُولي يكهزار و سيصد و هفتاد و هفت هجريّۀ قمريّه بود. و از اين زمان رفتن به مسجد و درس و بحث مرتّب و پي‌درپي ادامه داشت.
7 ـ فقراتي از مناجات مريدين است، كه از جملۀ مناجات خمس عشرة مي‌باشد كه منسوب به حضرت سجّاد عليه السّلام است. و مرحوم شيخ حرّ عاملي آنرا در «صحيفۀ ثانيۀ سجّاديّه» طبع سنگي، ص 30 و 31 آورده است.
8 ـ «نهج البلاغة» حكمت 250؛ و از طبع صبحي صالح ـ بيروت، طبع دوّم (سنۀ 1387) صفحۀ 511؛ و در صفحۀ 721 در شرح لغات گويد: الْعَزآئِم: جَمعُ عَزيمَة، وَ هي ما يُصَمِّمُ الإنسانُ علَي فِعلِهِ؛ و فَسخُ العَزآئِم: نَقضُه. العقُود: جَمعُ عَقْد بِمعنَي النّيَّةِ، تَنعَقِدُ علَي فِعلِ أمرٍ.