و ما در تفسير كلام خداوند در الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَـ'لَمِينَ (آية 2 ،از سورة حمد) كه سابقاً بيان داشتيم،ذكر نموديم كه حمد عبارت است از توصيف؛و هيچ احدي را گنجايش وصف خداي تعالي نمي‌باشد مگر مُخلَصين از عبادش كه خداوند آنانرا براي خودش خالص گردانيده است،و به كرامت از قرب كه هيچ واسطه ميان آنها و ميان خدا نيست اختصاص داده است؛ آنجا كه فرموده است: سُبْحَـ'نَ اللَهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلاَّ عِبَادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ . (آية 160 ،از سورة صافّات)
«منزّه است خداوند از توصيفي كه وي را مي‌نمايند مگر بندگان خالص گرديده شدة او.»
و بر همين اساس مي‌باشد كه خداوند در كلام خود براي هيچكس حكايت حمد را ننموده است مگر براي گرامي داشته شده‌گان از پيامبرانش،مانند نوح و إبراهيم و محمّد و داود و سليمان؛همچون گفتارش در آنچه را كه به نوح امر نموده است:
فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّا'نَا مِنَ الْقَوْمِ الْظَّـ'لِمِينَ . [3] (آية 28 ،از سورة مؤمنون)
و گفتارش به نحو حكايت از إبراهيم:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَي الْكِبَرِ إِسْمَـ'عِيلَ وَ إِسْحَـ'قَ .[4] (آية 39،از سورة إبراهيم)
و گفتارش در بسياري از مواضع كه محمّد صلّي الله عليه و آله را بدان امر كرده است: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ.[5] (آية 93 ،از سورة نمل)
و گفتارش به نحو حكايت از داود و سليمان: وَ قَالاَ الْحَمْدُ لِلَّهِ .[6] (آية 15،از سورة نمل )
و خداوند در بسياري از مواضع كلامش در قرآن كريم حكايت حمد اهل بهشت را نموده است؛همچون: وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَا'نَا لِهَـ'ذَا.[7](آية 43 ،از سورة أعراف)
و همچون: وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي´ أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ . [8] (آية 34 ،از سورة فاطر)
و همچون: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ .[9] (آية 74 ،از سورة زمر)
و همچون همين آية مورد تفسير: وَ ءَاخِرُ دَعْوَیـ'هُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَـ'لَمِينَ .
و اين آيه دلالت دارد بر آنكه الله سُبحانَه مؤمنين را كه اهل بهشتند بالاخره ملحق ميكند به بندگان مُخلَص خود (عِبادِهِ المُخلَصينَ) . و در اين نكته، بشارتي است عظيم و وعده‌اي است جميل براي مؤمنين.
و در تفسير كلام خداي تعالي: وَ لَوْ يُعَجِّلُ اللَهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَيْرِ ـ إلخ،فرموده‌اند:
تعجيل در مورد چيزي عبارت است از با سرعت و شتاب آنرا بجا آوردن؛و استعجال به چيزي عبارت است از طلب آن چيز با سرعت و شتاب،و «عَمَه» عبارت است از شدّت تحيّر .
و معني آيه اينطور مي‌شود: و اگر خداوند عجله كند براي مردم در نزول شرّ كه عذاب بوده باشد به همانگونه كه مردم در نزول خير مانند نعمت استعجال مي‌كنند،تحقيقاً بواسطة نزول عذاب به حكم انقضاء اجل،مدّت زندگيشان منتهي خواهد گشت؛وليكن خداوند در نزول شرّ نسبت به آنان شتاب نمي‌ورزد . و يله و رها و واگذار مي‌سازد آن دسته منكرين لقاء خدا و معاد را كه از ربقة دين همچون تير از كمان بيرون جسته‌اند،كه تا در طغيانشان با شديدترين تحيّر،متحيّر و سرگردان گردند .
و توضيح و تشريح اين حقيقت بدين‌سان مي‌باشد كه: انسان بر حسب طبع اوّلين خود عجول است؛در طلب آنچه را كه براي وي نفعي و خيري دارد شتاب ورزيده استعجال مي‌نمايد؛بدين معني كه از اسباب خارجي طبيعي چنان توقّع دارد كه در نتيجه دادن و به ثمر رسانيدن منويّات و درخواست‌هاي او كه دنبال ميكند و پي‌جوئي مي‌نمايد،تسريع به عمل آورند .
بنابراين در حقيقت و واقع امر از خداوند سبحانه طلب ميكند تا در چرخش دستگاه تكوين سرعت و عجله بكار آورد؛زيرا در حقيقت خداوند سبب در اين امر مي‌باشد . اينست سنّت انسان كه مبني است بر اهواء نفسانيّه . امّا واقع امر اينطور نمي‌باشد و اسبابي كه واقع است در نظام خود هيچگاه تابع هواي نفس انساني نشده‌اند؛بلكه عالم انساني تابع و جاري بر جريان و متابعت نظام اسباب است اضطراراً؛چه انسان بخواهد و دوست داشته باشد و يا نخواهد و كراهت داشته باشد .
و اگر فرضاً سنّت الهيّه در آفرينش اشياء و إتيان به مسبّبات دنبال اسبابشان،پيروي كند و يا مشابهت پيدا كند با اين سنّت انسانيّه كه مبتني مي‌باشد بر جهل،و بناي سرعت و شتاب را در پيدايش مسبّبات و آثار در پي اسبابشان بگذارد؛تحقيقاً شرّ كه عبارت است از هلاكت به عذاب الهي به سوي انسان شتاب مي‌گيرد و با سرعت به سوي او متوجّه مي‌شود .
به جهت آنكه سبب چنين مسبّبي با انسان قيام دارد؛و آن عبارت است از كفر،به سبب عدم رجاء لقاء خدا و طغيان در حيات دنيا . وليكن خداي متعال براي انسان در شرّ و عذاب عجله نمي‌كند همچون استعجال مردم در امور خير؛زيرا سنّت خداوندي مبتني است بر حكمت،به خلاف سنّت مردم كه مبتني است بر جهالت،بنابراين: يَذَرُهُمْ فِي طُغْيَـ'نِهِمْ يَعْمَهُونَ . «خداوند يله مي‌گذارد تا مردم در طغيانشان سرگشته و متحيّرانه و كوركورانه حركت كنند.»[10]
حقّاً در همين چند آية مختصر و كوتاه ببينيد چطور حضرت سبحان جلّ شأنه و تعالي مَجدُه غرض از خلقت،و راه سعادت و شقاوت،و بهره‌گيري آدمي را از حيات،و سازمان وجودي را به عدل و كمال،و وصول به اعلا درجة مقام انسانيّت،و ارتقاء به ارقي ذروة آدميّت را بيان فرموده است؛و لقاء خدا را مقصد و مقصود به شمار آورده است،و نااميدان از آنرا متحيّر و سرگردان در وادي غفلات و شهوات نفسانيّه قرار داده است . و لقاي خدا و فناي در ذات او را با ملاحظة آيات و بيّنات الهيّه،در سير مدارج و معارج كمال منظور داشته است !
آنهم آنگونه سيري كه نهايتش فناء محض و اندكاك صرف در بقاء و هستي حقّ است جلّ و علا؛آنجا كه از هر اسم و وصف بيرون است،و از هر انديشه و فكر برتر و عاليتر . آنجا كه وصف واصفين و حمد حامدين و تسبيح مسبّحين و تهليل مهلّلين و تكبير مكبّرين و تمجيد ممجّدين بدان نرسد؛و قبل از وصول بدان مضمحلّ و گم و نابود گردد . آنجا كه پيامبر اعظم و نبيّ اكرمش حضرت خاتم الانبيآءِ و المرسلين و سيّد السُّفرآءِ المُكرَّمين و أفضل خلقِ الله أجمعين: محمّد بن عبدالله صلّي الله عليه و آله أبد الآبدين سپر انداخته،و خلع نعلين فرموده،و با كلمة مشهورة خود:
لاَ أُحْصِي ثَنَآءً عَلَيْكَ ! أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ . [11]
«من ثنا و ستايش تو را احصا نمي‌كنم ! تو هستي همانطور كه ثنا و ستايش بر خودت را احصا ميكني!» عظمت ذات لايتناهي وي را إلي الابد اعلام كرد؛و حقارت خلائق را در برابر ساحتش مشخّص ساخت . آنجا كه عقاب پر بريزد از پشّة لاغري چه خيزد؟!
شيخ نجم الدّين رازي چون در مقام بدو خلقت بر مي‌آيد اين حقيقت را به نحو زيبائي ارائه داده است . وي مي‌گويد:
پس آن لطيفه كه از صفت محبّت محمّدي برخاسته بود،اوّل گرد ملكوت ارواحش برآوردند،و آنگه از دروازة جوهر،او را بر صورت و صفت ملك و ملكوت گذر دادند؛تا هيچ ذرّه از ذرّات كاينات از ملك و ملكوت نماند كه در وي سرّي از اسرار محبّت تعبيه نكردند،تا هيچ ذرّه،از محبّت خالق خويش بقدر استعداد خالي نباشد و بدان به زبان حال خويش حضرت عزّت را حمد و ثنا مي‌گويد .
وَ إِن مِّن شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَـ'كِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ . [12]
بيت:
گر عرض دهند عاشقانت را هر ذرّه كه هست در شمار آيد طاوس و مگس به يك محلّ باشد چون بازِ غم تو در شكار آيد
اي ملائكه! لاف مُسبِّحي مزنيد، و خود را در مقام هستي پديد مياوريد كه: وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ . [13]
آن چيست و كيست كه نه مسبّح حضرت جلّتِ ماست ؟!
سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَـ'وَ'تِ وَ الاْرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ .[14] و حضرت جلّت ما از آن عزيزتر و بزرگوارتر است،كه خود هر كسي حمد و ثناي ما تواند گفت .
هر تسبيح و تقديس كه بر اهل آسمان و زمين مي‌بيني و بر ذرّات كاينات مشاهده ميكني همه از پرتو ثناي خداوندي ماست بر حضرت ما؛كه: سُبْحَـ'نَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ . [15]
امّا بواسطة آينة روح محمّدي كه عكس بر ذرّات كاينات انداخت جمله مسبِّح و مقدِّس گشتند . هر كسي پنداشت كه آن ثناگوئي از خاصّيّت عبوديّت اوست؛ندانستند كه منشأ اين حمد از كجاست . چون نوبت به خلاصة موجودات رسيد،و در پرورش و روش گرد ملك و ملكوت برگشت،و ثمرة كردار بر سر شاخ شجرة آفرينش آمد كه « قَابَ قَوْسَيْنِ » عبارت ازوست و به تصرّف سرّ « أَوْ أَدْنَي' » ديدة حقيقت بين او گشاده گرديد،و خطاب عزّت در رسيد كه: اي محمّد ! همچون ديگر موجودات و ملائكه مرا ثنا بگوي؛ اثْنِ عَلَيَّ!
خواجه باز ديده بود كه هرچ از ثناگوئي آن حضرت جملة كاينات يافته بودند عاريتي بود،و شريعت او آن بود كه: الْعاريَةُ مَرْدودَةٌ ،بر قضيّة: إِنَّ اللَهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الاْمَـ'نَـ'تِ إِلَي'´ أَهْلِهَا [16] آن امانت ردّ كرد . گفت از زبان الكن حدوث،ثناي ذات قديم چون درست آيد ؟ لاَ أُحْصِي ثَنَآءً عَلَيْكَ ،ثناي ذات تو هم از صفات تو درست آيد؛ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ.[17]
اينجا نه ملئكه كه اطفال نو آموز دبيرستان آدم‌اند،كه: يَـ'´ـَادَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِِهِمْ[18]، كه ايشان خود نام خود نمي‌دانند بلكه آدم كه معلّم ايشان است با جملگي فرزندان در زير رايت ثناخواني محمّد باشند؛كه: ءَادَمُ وَ مَنْ دُونَهُ تَحْتَ لِوَآئِي يَوْمَ الْقِيَمَةِ وَ لاَ فَخْرَ،وَ بِيَدِي لِوَآءُ الْحَمْدِ وَ لاَ فَخْرَ .[19]
از اينجا معلوم مي‌گردد كه تخم آفرينش محمّد بود،و ثمره هم او بود،و شجرة آفرينش به حقيقت هم وجود محمّدي است .
بيت:
الحقّ شگرف مرغي كز تو دو كون پر شد نه بال باز كرده نه زآشيان پريده
هرچ ملكوتيّات است بيخهاي آن شجره تصوّر كن،و هر چه جسمانيّات است تنة شجره،و انبياء عليهم الصّلوة و السّلام شاخهاي شجره،و ملئكه برگهاي شجره،و بيان ثمرة آن شجره در عبارت نگنجد و به زبان قلمِ دو زبان با كاغذِ دو روي نتوان گفت .
شعر:
قصّه ها مي‌نوشت خاقاني قلم اينجا رسيد سر بشكست[20]
شهاب الدّين أبوالقاسم سَمْعانيّ در اين باب گويد: هَذا مُحَمَّدٌ رَسولُ اللَهِ أفْصَحَ مِنْ دَبٍّ وَ دَرْجٍ،وَ أمْلَحَ مِنْ دَخْلٍ وَ خَرْجٍ،يَقولُ بَعْدَ ما مَدَّ طَنابٌ فِي مَدْحِ الْجَلالِ وَ وَصْفِ الْجَمالِ: لاَ أُحْصِي ثَنَآءً عَلَيْكَ، أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ !
ديدة عقول در ادراك جلال او خيره،آبهاي روي متعزّزان در آب جمال او تيره،لُباب ارباب ألباب در ادراك نعت او متحيّر،خاطر اصحاب علوم در حواشي عزّ او متلاشي . خداوندان بصر و بصيرت و ذكا و فطنت و خاطر خطّار و حكمت در قطره‌اي از بحار عظمت او غريق،اسرار أبرار از آتش انس به جلال او حريق؛دست به دلهاي سوخته زده،گوئي مشعله دارند عاشقان همه در دست. زبانهاي اهل فصاحت از شرم مدح جلال و وصف جمال او كليل،در هر گوشه‌اي هزار هزار طريح و جريح و شهيد و قتيل.[21]
فقرة اوّل از اين حديث مبارك دلالت دارد بر آنكه تا شائبة انانيّت در بشر باقي مي‌باشد،احاطه به جميع صفات حضرت احديّت،و بر ذات اقدس وي مستحيل است؛چرا كه «أنا» ضمير است و اشاره به حدود ماهوي و إنّيّت است كه مساوي با تقييد و مساوق با تحديد است . و ذات اقدس حقّ تعالي و صفات و اسماي جلال و جمالش از حيطة تحديد بيرون است؛چرا كه او لم يزلي و لايزالي است و غير متناهي است؛ذاتاً و وجوداً و صفةً و اسماً . و بنابراين احاطه بر ذات او و احصاء و شمارش صفات او محال مي‌باشد . يعني احاطة ضمير أنا (من) كه محدود است بر ضمير هو (او) كه بالفرض غير محدود است و از دائرة عدّ و حدّ برون است امكان ندارد .
و فقرة دوّم از اين حديث دلالت دارد بر آنكه چون خداوند لايتناهي و سرمدي به وجود عالم است،اوست فقط كه شناساي ذات خويش و صفات عُليا و اسماي حُسناي خود مي‌باشد . و بندة خدا همچون پيغمبر خدا چون به مقام فناء في الله رسيد،و اثري از بقاياي وجود چه در عالم حسّ و چه در عالم مثال و ملكوت اسفل و چه در عالم عقل و ملكوت اعلي از وي باقي نماند،در آنجا ديگر وجود متعيّن و هستي محدود موجود نيست تا عالِم و مُدرِك شود و خدا را بشناسد و صفات او را تمجيد و تحميد نمايد؛آنجا خداوند است و بس و غير از وي بودن چيزي محال مي‌باشد .
بنابراين،خداست كه خدا را مي‌شناسد . و « أَنْتَ » در كلام رسول اكرم صلّي الله عليه وآله: أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ ،اشاره است به هو هويّت مطلقة منبع انوار ماهويّه و انّيّة حضرت حقّ تعالي و تقدّس،كه بر جميع عوالم صفات و اسماء كلّيّه و جزئيّه محيط،و از حسّ و از فهم و از ادراك هر ذي حسّي و صاحب شعوري و داراي فهم و ادراكي بالاتر و عاليتر و راقي‌تر مي‌باشد .
از اينجاست چشمة پر فيضان احاديث و رواياتي كه دلالت دارد بر آنكه خدا را با خدا بايد شناخت: اعْرِفُوا اللَهَ بِاللَهِ . «خدا را با خدا بشناسيد!»
محمّد بن يعقوب كلينيّ با سند متّصل خود روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام كه فرمودند: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: اعْرِفُوا اللَهَ بِاللَهِ ! وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَةِ وَ أُولِي الاْمْرِ بِالاْمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالْعَدْلِ وَ الاْءحْسَانِ . [22]
«حضرت امام أميرالمؤمنين عليه السّلام گفتند: خدا را به خدا بشناسيد ! و رسول را به رسالت،و اولوالامر را به امر به معروف و عدل و احسان!»
و همچنين با سند خود روايت كرده است از عليّ بن عقبة بن قيس بن سمعان بن أبي ربيحة غلام رسول الله صلّي الله عليه و آله كه: قَالَ: سُئِلَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: بِمَ عَرَفْتَ رَبَّكَ ؟!
قَالَ: بِمَا عَرَّفَنِي نَفْسَهُ ! قِيلَ: وَ كَيْفَ عَرَّفَكَ نَفْسَهُ ؟!
قَالَ: لاَ يُشْبِهُهُ صُورَةٌ وَ لاَ يُحَسُّ بِالْحَوَآسِّ وَ لاَ يُقَاسُ بِالنَّاسِ . قَرِيبٌ فِي بُعْدِهِ بَعِيدٌ فِي قُرْبِهِ . فَوْقَ كُلِّ شَيْءٍ وَ لاَ يُقَالُ: شَيْءٌ فَوْقَهُ،أَمامَ كُلِّ شَيْءٍ وَ لاَ يُقَالُ: لَهُ أَمَامٌ .
دَاخِلٌ فِي الاْشْيَاءِ لاَ كَشَيْءٍ دَاخِلٍ فِي شَيْءٍ؛وَ خَارِجٌ مِنَ الاْشْيَآءِ لاَ كَشَيْءٍ خَارِجٍ مِنْ شَيْءٍ .
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَكَذَا وَ لاَ هَكَذَا غَيْرُهُ وَ لِكُلِّ شَيْءٍ مُبْتَدِي‌ٌ [23].
«گفت: از أميرالمؤمنين عليه السّلام پرسيدند: پروردگارت را به چه شناختي ؟!
گفت: به آنچه خودش مرا شناساي خود نموده است؛گفته شد: چطور خودش خود را به تو شناسانيد ؟!
گفت: صورتي بدو شبيه نيست،و با حواسّ احساس نمي‌گردد،و با مردم قياس نمي‌شود . در عين دوري نزديك است؛و در عين نزديكي دور است . بالاي تمام چيزهاست و گفته نمي‌شود: چيزي بالاي اوست . مقابل تمام چيزهاست و گفته نمي‌شود: وي داراي مقابل است .
داخل است در چيزها نه مانند دخول چيزي در چيزي؛و خارج است از چيزها نه مانند خروج چيزي از چيزي .
پاك و منزّه است آنكه اينطور است،و غير او اينطور نيست و اوست ابتداي تمام چيزها.»
و ايضاً با سند متّصل خود روايت كرده است از منصور بن حازِم كه گفت:
قُلْتُ لاِبِي عَبْدِاللَهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: إنِّي نَاظَرْتُ قَوْمًا فَقُلْتُ لَهُمْ: إنَّ اللَهَ جَلَّ جَلاَلُهُ أَجَلُّ وَ أَعَزُّ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعْرَفَ بِخَلْقِهِ،بَلِ الْعِبادُ يُعْرَفُونَ بِاللَهِ .
فَقَالَ: رَحِمَكَ اللَهُ . [24]
«من به حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام عرض كردم: من با گروهي مناظره نمودم و به آنها گفتم: خداوند جليل‌تر و عزيزتر و بزرگوارتر است از آنكه با آفريدگانش شناخته شود؛بلكه بندگان خدا با خدا شناخته مي‌شوند .
حضرت فرمود: خدايت رحمت كند!»
شيخ هادي كاشف الغطاء روايت كرده است كه: سَأَلَهُ سَآئِلٌ فَقَالَ: يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ ! خَبِّرْنِي عَنِ اللَهِ تَعَالَي؛أَرَأَيْتَهُ حِينَ عَبَدْتَهُ ؟!
فَقَالَ لَهُ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ: لَمْ أَكُ بِالَّذِي أَعْبُدُ مَنْ لَمْ أَرَهُ !
فَقَالَ لَهُ: فَكَيْفَ رَأَيْتَهُ حِينَ رَأَيْتَهُ ؟!
فَقَالَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: وَيْحَكَ ! لَمْ تَرَهُ الْعُيُونُ بِمُشَاهَدَةِ الاْبْصَارِ،وَلَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَآئِقِ الاْءيمَانِ . مَعْرُوفٌ بِالدِّلاَلاَتِ،مَنْعُوتٌ بِالْعَلاَمَاتِ،لاَيُقَاسُ بِالنَّاسِ وَ لاَ تُدْرِكُهُ الْحَوَآسُّ . [25]
«پرسنده‌اي از وي پرسيد: اي أميرالمؤمنين ! تو مرا خبر بده از خداي تعالي؛آيا او را ديده‌اي در هنگاميكه او را عبادت نموده‌اي ؟!
حضرت فرمود: من آنچنان نمي‌باشم كه عبادت كنم كسي را كه نديده باشم !
پرسنده گفت: پس در وقتي كه او را ديده‌اي به چه كيفيّت ديده‌اي ؟!
حضرت فرمود: اي واي بر تو ! او را چشمها با مشاهدة ديدگان نمي‌بيند؛وليكن او را دلها به حقائق ايمان مي‌بينند . وي با دلالتها شناخته شده است،و با علامتها و نشانه‌ها توصيف گرديده است . با مردم مقايسه نمي‌شود و حواسّ ظاهريّه وي را در نمي‌يابند و ادراك نمي‌كنند!»
كليني همين مضمون را با سند متّصل خود از سِنان روايت كرده است كه وي گفت: من در محضر مبارك حضرت أبوجعفرٍ الباقر عليه السّلام بودم كه مردي از خوارج بر وي وارد شد و به حضرت گفت: اي أبوجعفر ! أَيَّ شَيْء تَعْبُدُ ؟! «چه چيز را پرستش مي‌نمائي؟!»
حضرت فرمود: اللَهَ تَعَالَي . «خداوند تعالي را.»
مرد خارجي گفت: رَأَيْتَهُ ؟! «آيا او را ديده‌اي؟!»
قَالَ: بَلْ لَمْ تَرَهُ الْعُيُونُ بِمُشَاهَدَةِ الاْبْصَارِ،وَلَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَآئِقِ الاْءيمَانِ . لاَ يُعْرَفُ بِالْقِيَاسِ وَ لاَ يُدْرَكُ بِالْحَوَآسِّ وَ لاَ يُشْبِهُ بِالنَّاسِ .
مَوْصُوفٌ بِا لاْ يَاتِ،مَعْرُوفٌ بِالْعَلاَمَاتِ،لاَ يَجُورُ فِي حُكْمِهِ؛ذَلِكَ اللَهُ لاَ إلَهَ إلاَّ هُوَ .
قَالَ: فَخَرَجَ الرَّجُلُ وَ هُوَ يَقُولُ: اللَهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ . [26]
در ذيل اين روايت ديدم كه افزوده است: خداوند در حكمش ستم روا نمي‌دارد . آنست الله كه معبودي جز وي وجود ندارد .
«سنان كه راوي روايت است گفت: آن مرد خارجي از حضور حضرت بيرون رفت و با خود مي‌گفت: خداوند داناتر است بر آنجائي كه رسالت خودش را قرار بدهد.»
شيخ نجم الدّين رازي گويد: و آن طائفه را كه به كمند جذبات اُلوهيّت ] روي [ از مطالب بشريّت ] و مقاصد نفساني [ بگردانند،و در سير عبوديّت به عالم ربوبيّت رسانند و قابل فيض بي واسطه گردانند،دو صنف‌اند:
يكي آنهااند كه در عالم ارواح در صفوف « الاْرْوَاحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ » در صفّ اوّل بوده‌اند،قابل فيض الوهيّت بي واسطه گشته و ايشان انبياءاند عليهم‌السّلام كه در قبول نور هدايت اينجا مستقلّاند .
و صنف دوّم ارواح اولياست كه آنجا قابل فيض ] حقّ [ بواسطة تُتُق ارواح انبياء ] عليهم السّلام [ بوده‌اند،اينجا نيز قابل آن فيض در دولت متابعت ايشان ] توانند بود؛امّا چون بر طينت روحانيّت ايشان [ خمير ماية رشّاش « ثُمَّ رَشَّ عَلَيْهِمْ مِنْ نُورِهِ» نهاده بودند،چون به كمند جذبه روي از مزخرفات دنياوي بگردانيدند،هم بدان نور از پس چندين هزار تُتق عزّت جمال وحدت مشاهده كردند؛چنانكه أميرالمؤمنين عليّ رضوان الله عليه فرمود: لاَ أَعبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ ،مبادي عشق اينجا پيدا گردد .
شعر:
اصل همه عاشقي ز ديدار افتد چون ديده بديد آنگهي كار افتد[27]
شيخ صدوق با سند متّصل خود روايت كرده است از عبدالله بن يونس از حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام كه گفت:
بَيْنَا أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَخْطُبُ عَلَي مِنْبَرِ الْكُوفَةِ،إذْ قَامَ إلَيهِ رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ: ذِعْلَبٌ،ذَرِبُ اللِسَانِ بَلِيغٌ فِي الْخِطَابِ شُجَاعُ الْقَلْبِ،فَقَالَ: يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ ! هَلْ رَأَيْتَ رَبَّكَ ؟!
فَقَالَ: وَيْلَكَ يَا ذِعْلَبُ ! مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبًّا لَمْ أَرَهُ !
قَالَ: يَا أَميِرَالْمُؤْمِنِينَ ! كَيْفَ رَأَيْتَهُ ؟!
قَالَ: وَيْلَكَ يَا ذِعْلَبُ ! لَمْ تَرَهُ الْعُيُونُ بِمُشَاهَدَةِ الاْبْصَارِ،وَلَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَآئِقِ الاْءيمَانِ . وَيْلَكَ يَا ذِعْلِبُ ! إنَّ رَبِّي لَطِيفُ اللَطَافَةِ فَلاَ يُوصَفُ بِاللُطْفِ،عَظِيمُ الْعَظَمَةِ لاَ يُوصَفُ بِالْعِظَمِ،كَبِيرُ الْكِبْرِيَآءِ لاَ يُوصَفُ بِالْكِبَرِ، جَلِيلُ الْجَلاَلَةِ لاَ يُوصَفُ بِالْغِلَظِ .
قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ فَلاَ يُقَالُ: شَيْءٌ قَبْلَهُ؛وَ بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ فَلاَ يُقَالُ: شَيْءٌ بَعْدَهُ . شَآئِي الاْشْيَآءِ لاَ بِهِمَّةٍ،دَرَّاكٌ لاَ بِخَدِيعَةٍ . هُوَ فِي الاْشْيَآءِ كُلِّهَا غَيْرُ مُتَمَازِجٍ بِهَا وَ لاَ بَآئِنٍ عَنْهَا . ظَاهِرٌ لاَ بِتَأْوِيلِ الْمُبَاشَرَةِ،مُتَجَلٍّ لاَ بِاسْتِهْلاَلِ رُؤْيَةٍ،بَآئِنٌ لاَ بِمَسَافَةٍ،قَرِيبٌ لاَ بِمُدَانَاةٍ،لَطِيفٌ لاَ بِتَجَسُّمٍ،مَوْجُودٌ لاَ بَعْدَ عَدَمٍ،فَاعِلٌ لاَ بِاضْطِرَارٍ،مُقَدِّرٌ لاَ بِحَرَكَةٍ،مُرِيدٌ لاَ بِهَمَامَةٍ،سَمِيعٌ لاَ بِـَالَةٍ،بَصِيرٌ لاَ بِأَدَاةٍ .
لاَ تَحْوِيهِ الاْمَاكِنُ،وَ لاَ تَصْحَبُهُ الاْوْقَاتُ،وَ لاَ تَحُدُّهُ الصِّفَاتُ ،
وَ لاَ تَأْخُذُهُ السِّنَاتُ . سَبَقَ الاْوْقَاتَ كَوْنُهُ،وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ،وَ الاِبْتِدَآءَ أَزَلُهُ .
بِتَشْعِيرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لاَ مَشْعَرَ لَهُ،وَ بِتَجْهِيرِهِ الْجَوَاهِرَ عُرِفَ أَنْ لاَ جَوْهَرَ لَهُ،وَ بِمُضَآدَّتِهِ بَيْنَ الاْشْيَآءِ عُرِفَ أَنْ لاَ ضِدَّ لَهُ،وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَيْنَ الاْشْيَآءِ عُرِفَ أَنْ لاَ قَرِينَ لَهُ .
ضَآدَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ،وَ الْجَسْوَ بِالْبَلَلِ،وَ الصَّرْدَ بِالْحَرُورِ .
مُؤَلِّفٌ بَيْنَ مُتَعَادِيَاتِهَا،مُفَرِّقٌ بَيْنَ مُتَدَانِيَاتِهَا،دَالَّةً بِتَفْرِيقِهَا عَلَي مُفَرِّقِهَا،وَ بِتَأْلِيفِهَا عَلَي مُؤَلِّفِهَا؛وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ مِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ . [28]
فَفَرَّقَ بِهَا بَيْنَ قَبْلٍ وَ بَعْدٍ؛لِيُعْلَمَ أَنْ لاَ قَبْلَ لَهُ وَ لاَ بَعْدَ،شَاهِدَةً بِغَرَآئِزِهَا عَلَي أَنْ لاَ غَرِيزَةَ لِمُغَرِّزِهَا،مُخْبِرَةً بِتَوْقِيتِهَا أَنْ لاَ وَقْتَ لِمُوَقِّتِهَا .
حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ؛لِيُعْلَمَ أَنْ لاَ حِجَابَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ غَيْرُ خَلْقِهِ .
كَانَ رَبًّا إذْ لاَ مَرْبُوبٌ،وَ إلَهًا إذْ لاَ مَأْلُوهٌ،وَ عَالِمًا إذْ لاَ مَعْلُومٌ،وَ سَمِيعًا إذْ لاَ مَسْمُوعٌ .
ثُّمَّ أَنْشَأَ يَقُولُ:
وَ لَمْ يَزَلْ سَيِّدِي بِالْحَمْدِ مَعْرُوفَا وَ لَمْ يَزَلْ سَيِّدِي بِالْجُودِ مَوْصُوفَا (1)
وَ كُنْتَ [29] إذْ لَيْسَ نُورٌ يُسْتَضَآءُ بِهِ وَ لاَ ظَلاَمٌ عَلَي ا لاْ فَاقِ مَعْكُوفَا (2)
وَ رَبُّنَا بِخِلاَفِ الْخَلْقِ كُلِّهِمِ وَ كُلِّ مَا كَانَ فِي الاْوْهَامِ مَوْصُوفَا (3)
فَمَنْ يُرِدْهُ عَلَي التَّشْبِيهِ مُمْتَثِلاً يَرْجِعْ أَخَا حَصَرٍ بِالْعَجْزِ مَكْتُوفَا (4)
وَ فِي الْمَعَارِجِ يَلْقَي مَوْجُ قُدْرَتِهِ مَوْجًا يُعَارِضُ طَرْفَ الرُّوحِ مَكْفُوفَا (5)
فَاتْرُكْ أَخَا جَدَلٍ فِي الدِّينِ مُنْعَمِقًا قَدْ بَاشَرَ الشَّكُّ فِيهِ الرَّأْيَ مَأْوُوفَا (6)
وَ اصْحَبْ أَخَا ثِقَةٍ حُبًّا لِسَيِّدِهِ وَ بِالْكَرَامَاتِ مِنْ مَوْلاَهُ مَحْفُوفَا (7)
أَمْسَي دَلِيلَ الْهُدَيَ فِي الاْرْضِ مُنْتَشِرًا وَ فِي السَّمَآءِ جَمِيلَ الْحَالِ مَعْرُوفَا (8)
قَالَ فَخَرَّ ذِعْلَبٌ مَغْشِيًّا عَلَيْهِ ثُمَّ أَفَاقَ،وَ قَالَ: مَا سَمِعْتُ بِهَذَا الْكَلاَمِ، وَ لاَ أَعُودُ إلَي شَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ .
قالَ مُصَنِّفُ هَذا الْكِتابِ: في هَذا الْخَبَرِ ألْفاظٌ قَدْ ذَكَرَها الرِّضا عَلَيْهِ السَّلامُ في خُطْبَتِهِ،وَ هَذا تَصْديقُ قَولِنَا في الاْئِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ: إنَّ عِلْمَ كُلِّ واحِدٍ مِنْهُمْ مَأْخوذٌ عَنْ أبيهِ حَتَّي يَتَّصِلَ ذَلِكَ بِالنَّبيِّ صَلَّي اللَهُ عَلَيهِ وَءَالِهِ وَ سَلَّمَ.[30]
«هنگاميكه حضرت امام أميرالمؤمنين عليه السّلام بر فراز منبر مسجد كوفه مشغول ايراد خطبه بودند،مردي به نزد او برخاست كه به وي ذعلب مي‌گفتند . وي مردي تيز زبان و در خطاب رسا و بليغ و در قدرتِ دل شجاع بود،و گفت: اي أميرالمؤمنين ! آيا پروردگارت را ديده‌اي ؟!
حضرت فرمود: اي واي بر تو ! اي ذعلب ! من اينطور نيستم كه پرستش كنم پروردگاري را كه وي را نديده باشم !
ذعلب گفت: يا أميرالمؤمنين ! تو او را به چه كيفيّتي ديده‌اي ؟!
حضرت فرمود: اي واي بر تو ! اي ذعلب ! او را ديدگان سر به مشاهدة ابصار نديده‌اند؛وليكن دلها او را به حقائق ايمان ديده‌اند . اي واي بر تو ! اي ذعلب ! حقّاً و حقيقةً پروردگار من در لطافت بگونه‌اي لطيف است كه نمي‌توان او را به صفت لطف توصيف نمود،و در عظمت بقدري عظيم است كه نمي‌توان او را به صفت عظمت توصيف كرد؛و در كبريائيّت به نحوي كبير است كه نمي‌توان وي را به صفت بزرگي و كبريائيّت توصيف كرد؛و در جلالت به حدّي جليل است كه نمي‌توان وي را به درشتي و غلظت توصيف نمود .
او قبل از هر چيزي وجود داشته است پس نمي‌توان گفت: چيزي پيش از وي بوده است؛و بعد از هر چيزي خواهد بود پس نمي‌توان گفت: چيزي پس از وي خواهد بود .
او اشياء را بوجود مي‌آورد بدون تصميم و عزم و اسباب قبلي،بسيار درّاك و با فهم است بدون مكر و حيله . در داخل چيزهاست بدون آنكه با آنها ممزوج گردد و بدون آنكه از آنها فاصله بگيرد و دور شود . ظاهر است نه به گونه‌اي كه با بازگشتِ مباشرت به وي بتوان به او دست آزيد،و متجلّي و آشكار است نه به گونه‌اي كه با استخدام رؤيت ديدگان بتوان او را ديد،از اشياء دور است نه دوري به مسافت،نزديك است نه به پيش آوردن و جلو كشيدن،لطيف است نه با لطافت جسميّه،موجودات است نه آنكه پس از عدم به وجود آمده باشد،فاعل كارها و بجا آورندة امور است نه به اضطرار و فاقد اختيار،اندازه زننده و تقدير كنندة موجودات است نه بواسطة حركت و جنبشي كه در او بوده باشد،اراده كننده است نه با وسائل و تدبير و همّ و مقدّمات،شنواست نه با آلت شنوائي،بيناست نه با اسباب بينائي .
امكنه و محلها نمي‌تواند او را در بر گيرد،و اوقات نمي‌تواند با او همنشين و همراه باشد،و صفات نمي‌تواند او را محدود كند و به اندازه و حدّ متعيّن سازد،و پينگي‌ها و چرتها نمي‌تواند او را فرا گيرد . وي موجودي است كه تحقّق و هستي او بر اوقات پيشي گرفته است،و وجود او بر عدم سبقت داشته است،و ازليّت او بر ابتداي عالم وجود جلو بوده است .
چون او مشاعر آدميان را بساخت،دانسته مي‌شود كه خودش داراي مشعري همچون آدميان كه محلّ شعورشان مغز و انديشه است نمي‌باشد،و چون او جواهر عالم را جوهر زد و با جوهر خلقت كرد،معلوم مي‌شود كه خودش صاحب جوهر نمي‌باشد . و چون ميان اشياء تضادّ برقرار فرمود،دانسته مي‌شود كه خودش ضدّي ندارد؛و به قرين و مقابل انداختن در ميان اشياء فهميده مي‌شود كه خودش قرين و برابري ندارد .
خداوند تضادّ برقرار نمود روشني را با تاريكي،و خشكي و يبوست را با تري،و سردي را با گرمي .
خداوند آشتي و الفت اندازنده است در ميان چيزهائي كه با يكدگر دشمني و جدائي دارند،و دوري و جدائي افكننده است در ميان چيزهائي كه با هم الفت و نزديكي دارند؛بطوري كه آن اشيائي كه از هم جدا مي‌شوند و پراكنده و دور مي‌گردند دلالت كننده هستند بر خدائي كه آنها را با وجود قرب و نزديكي،جدا كرده و متفرّق گردانيده است،و آن اشيائي كه بهم نزديك مي‌شوند و الفت مي‌پذيرند دلالت كننده هستند بر خدائي كه آنها را با وجود بُعد و دوري و دشمني،بهم تأليف نموده و بهم پيوسته گردانيده است؛و آنست معني كلام خدا عزّوجلّ:
وَ مِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ .
پس خداوند در ميان موجودات از جهت قبليّت و بعديّت فرق گذاشت تا دانسته شود: قبلي براي وجود او نمي‌باشد؛و بعدي براي وجود او نخواهد بود.
آن موجوداتِ آفريده شده در حالي هستند كه شهادت مي‌دهند بواسطة غرائز و صفات فطري و ذاتي كه در آنها خداوند بوديعت نهاده است،بر آنكه خداوندِ بوجود آورندة اين غرائز خودش صاحب غريزه و صفات ذاتي كه در محلّ و موطن نفس وجود دارد نمي‌باشد؛و در حالي هستند كه شهادت مي‌دهند آن خدائي كه براي آنها اجل معلوم و وقت معدودي مقرّر كرده است خودش محدود به وقت و متعيّن به ساعات و زمان و دهر نخواهد بود .
خداوند بعضي از مخلوقات را از بعضي دگر محجوب نمود تا دانسته شود: حجابي بين او و بين خلائقش غير از خود خلائق او نمي‌باشد .
او پروردگار ربّ و آفريدگار مربّي بود وقتيكه آفريده شده و مربوبي
در ميان نبود،و خداي معبود و مألوه بود وقتيكه عابد و
والهي در ميان نبود ،
و خداي عالِم بود وقتيكه موجود معلومي كه متعلّق علم او واقع شود نبود،و خداوند شنوا بود وقتيكه صدائي كه شنيده شود در عالم آفريده نشده بود .
و سپس آن حضرت شروع كرد به انشاد اين اشعار:
1 ـ و پيوسته سيّد و سالار من به حمد و ستايش معروف بوده است،و پيوسته سيّد و سالار من به جود و كرم موصوف بوده است .
2 ـ و بودي تو (اي آقاي من!) در وقتيكه نوري پديدار نبود كه از روشني آن بهره گيرند؛و تاريكي نيز پديدار نبود كه بر آفاق گسترده شده باشد و جا گرفته باشد .
3 ـ و پروردگار ما بر خلاف جميع خلائق است،و بر خلاف جميع آنچه در افكار و اوهام و انديشه‌ها به وصف در آمده است .
4 ـ پس كسيكه بخواهد وي را با تشبيه به مثالي و شكلي تصوّر كند،بازگشت او به ضيق و تنگي خواهد گرائيد؛و با دست عجز خود كتفهاي خود را بسته است .
5 ـ و در بلنديها و نردبانهاي بلند و عالي كه تصوّر شود،چنان امواج قدرت او موج خود را مي‌افكند كه به ديدگان بصيرت روح او برخورد كرده،و آنرا كور ميكند .
6 ـ بنابراين تو معاشرت و همنشيني خودت را ترك كن با كسيكه در جدل در امور ديني فرو رفته و شكّ و ريب رأي او را معيوب و فكر او را فاسد نموده است .
7 ـ و مصاحبت و همنشيني گزين با كسيكه مورد وثوق است به جهت محبّت و عشق به سيّد و سرور و آقايش،و از جانب مولاي او به او كرامات و بزرگيها و تكريمها ارزاني شده است .
8 ـ او كسيست كه حركت ميكند در نقاط مختلف زمين در حاليكه دليل هدايت به سوي خداست،و در حاليكه در آسمانها به نيكوئي حال شناخته و معروف شده است .
عبدالله بن يونس كه راوي روايت است گويد: چون ذعلب اين مطالب را از حضرت شنيد مدهوش و بيهوش بر روي زمين بيفتاد،و سپس افاقه يافت و گفت: من اين چنين سخني را تا به حال نشنيده بودم،و از اين پس هم به چنين كلامي برخورد نخواهم نمود .
صدوق مصنّف اين كتاب گويد: در اين خبر الفاظي وجود دارد كه حضرت امام رضا عليه السّلام در خطبة خود [31] آنها را بكار برده است . و اين تصديق اعتقاد ما را مي‌نمايد در آنكه ائمّه عليهم السّلام هر يك از آنان علم خود را از پدرشان مأخوذ داشته‌اند تا برسد به پيغمبر صلّي الله عليه وآله وسلّم.»
باري؛اين حديث مبارك علاوه بر آنكه مي‌رساند كه رؤيت پروردگار با چشم قلب امري است ممكن بلكه لازم،با دقّت در فقرات آن وحدت وجود حقّ تعالي به نحو روشن و مبرهن از آن بدست مي‌آيد؛خصوصاً اين فقره از آن كه مي‌فرمايد:
حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِيُعْلَمَ أَنْ لاَ حِجَابَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ غَيْرُ خَلْقِهِ .
«بعضي از مخلوقات را از بعض دگر پنهان داشت،براي آنكه دانسته شود: حجابي ميان او و ميان مخلوقاتش غير از خود مخلوقات وجود ندارد.»
اگر مقصود از اين عبارت آن بود كه علّت محجوبيّت برخي از خلائق از همدگر براي آنستكه دانسته شود حجابي ميان او و مخلوقاتش موجود نمي‌باشد، كلمة « غَيْرُ خَلْقِهِ » زائد بنظر مي‌رسيد؛زيرا همانطور كه فرمود: تشعير مشاعر براي آفريدگان به علّت آنستكه فهميده شود خدا مشعر ندارد،و تجهير جواهر براي آنستكه فهميده شود وي جوهر ندارد،و خلق غرائز براي آنستكه معلوم گردد خداوند غريزه ندارد (بِتَشْعِيرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لاَ مَشْعَرَ لَهُ،وَ بَتَجْهِيرِهِ الْجَوَاهِرَ عُرِفَ أَنْ لاَ جَوْهَرَ لَهُ . ... شَاهِدَةً بِغَرَآئِزِهَا عَلَي أَنْ لاَ غَرِيزَةَ لِمُغَرِّزِهَا) ؛در اينجا نيز بايد بفرمايد: حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِيُعْلَمَ أَنْ لاَ حِجَابَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ .
وليكن در اينجا مشاهده مي‌نمائيم كه در پي آن كلمة: « غَيْرُ خَلْقِهِ » را افزوده است؛و اين براي آنستكه بفهماند: ميان حقّ متعال و ميان مخلوقاتش هيچ فاصله‌اي و بعدي و حجابي وجود ندارد غير از نفس تعيّن مخلوقات . از وجود متعيّن اگر تعيّن را برداري هيچ باقي نمي‌ماند مگر وجود مطلق؛و آن عبارت است از وجود حقّ سبحانه و تعالي .
چون مرجع تعيّن امري است عدمي و اعتباري لهذا: لَيْسَ في الْعالَمِ إلاّ الْوُجودُ الْمُطْلَقُ وَ الْبَسيطُ وَ الْبَحْتُ وَ الصِّرْفُ وَ هُوَ الْحَقُّ تَعالَي شَأْنُهُ وَ عَلا مَجْدُهُ .
وجود اندر همه اشياء ساري است تعيّنها امور اعتباري است.
پاورقي
[3] ـ «پس بگو: جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد؛آنكه ما را از گروه ستمگران نجات بخشيد!»
[4] ـ «جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد؛آنكه بر من در سنّ پيري إسمعيل و إسحق را بخشش نمود.»
[5] ـ «بگو: جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد.»
[6] ـ «و آن دو نفر گفتند: جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد.»
[7] «و گفتند: جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد؛آنكه ما را بدين مقام هدايت نمود.»
[8] «و گفتند: جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد؛آنكه وي غم و اندوه را از ما برداشت.»
[9] «جميع مراتب سپاس اختصاص به خداوند دارد؛آنكه وعده‌اش را با ما به راستي پايان داد.»
[10] ـ «الميزان في تفسير القرءَان» ج 10 ،منتخباتي از ص 3 تا ص 19
[11] «الميزان في تفسير القرءَان» ج 6 ،ص 95
[12] قسمتي از آية 44 ،از سورة 17 : الاءسرآء: «هيچ چيزي وجود ندارد مگر آنكه خداوند را با حمد او تسبيح مي‌گويد،وليكن شما تسبيحشان را نمي‌فهميد!»
[13] آية 30 ،از سورة 2 : البقرة: «و ما هستيم كه با حمد تو تسبيح تو را مي‌كنيم.»
[14] آية 1 ،از سورة 57 : الحديد: «تسبيح مي‌كنند براي خداوند آنچه در آسمانها و زمين است،و اوست صاحب عزّت و حكمت.»
[15] ـ آية 180 ،از سورة 37 : الصّآفّات: «منزّه و پاك است پروردگار تو؛كه پروردگار عزّت است از آنچه كه وي را توصيف مي‌نمايند.»
[16] آية 58 ،از سورة 4 : النّسآء: «تحقيقاً خداوند شما را امر ميكند كه امانتها را به صاحبانش برگردانيد!»
[17] ـ آية الله زمان و حكيم دوران مرحوم حاج شيخ محمّد حسين كمپاني اصفهاني (قدّه) منظومة تحفة الحكيم خود را با اين مديحه آغاز مي‌نمايد:
يا مَبدأَ الكلِّ إليكَ المُنتَهي لكَ الجلالُ و الجمالُ و البها
يا مُبدِعَ العقولِ و الارواحِ وَمُنشِي‌َ النّفوسِ و الاشباحِ
كَلَّ لسانُ الكُلِّ عن ثنآئك و ضَلَّ في بَيداءِ كِبريآئك
أنت كما أثنَيتَ يا ربِّ علَي نفسِكَ لا اُحْصي ثنآءً لا وَ لا
[18] ـ آية 33 ،از سورة 2 : البقرة: «اي آدم ! ايشان را به اسمائشان بياگاهان.»
[19] «آدم بوالبشر و جميع زيردستان او در روز بازپسين در تحت رايت و پرچم من هستند؛و اين براي من فخريّه‌اي نيست . و لواي حمد در دست من است؛و اين فخريّه‌اي نيست.»
[20] ـ «مرصاد االعبد» طبع بنگاه ترجمه و نشر كتاب،ص61 تا ص 63
[21] «رَوحُ الارواح في شرح أسمآءِ الملِكِ الفتّاح» با تصحيح و توضيح نجيب مايل هروي،ص 47
و معلّق آن در فهرست احاديث قدسي و نبوي در ص 692 و 693 پس از آنكه شش مورد از نقل اين حديث را در اين كتاب ذكر كرده است گفته است: حديث نبوي است و بسيار مشهور . در «المُوَطّأ» 1/214 چنين روايت شده است: اللَهُمَّ إنّي أعوذُ بِرِضاكَ مِنْ سَخَطِكَ،وَ أعوذُ بِمُعافاتِكَ مِنْ عُقوبَتِكَ،وَ أعوذُ بِكَ مِنْكَ؛لا اُحْصِي ثَنآءً عَلَيْكَ ... ـ إلخ .
ابن ماجه سلسلة روات اين حديث را به عليّ عليه السّلام مي‌رساند . ر. ك: «سنن» ابن ماجه، 1 / 373 و 2/1262 ؛«الجامع الصّغير» 1/229 ؛«كشف المحجوب» هُجْويري،355 ؛«عَبهر العاشقين» 104 ؛«كاشف الاسرار» اسفرايني، 50 ؛«نقد النّصوص» 26 ؛«تمهيدات» عين القضاة همداني، 124 و 200 ؛«مجمع البحرين» اَبَرقوهي، 443 كه به صورت لا أُثني ثَنآءً عَلَيْكَ ... آورده است.
و نيز معلّق تحت عنوان: أنْتَ كَما أثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ ،در ص 679 از فهرست پس از آنكه در دو مورد از كتاب ذكر نموده است گفته است: حديث نبوي و بسيار مشهور است . و در «الجامع الصّغير» 1/59 ،بصورت: اللَهُمَّ إنّي أعوذُ بِرِضاكَ مِنْ سَخَطِكَ،وَ أعوذُ بِمُعافاتِكَ مِنْ عُقوبَتِكَ،وَ أعوذُ بِكَ مِنْكَ؛لا اُحْصي ثَنآءً عَلَيْكَ أنْتَ كَما أثْنَيْتَ عَلَي نَفْسِكَ . ] ذكر كرده است. [ نيز ر . ك: «المصباح» حموية، 79 ،ترجمة رسالة قشيريّه 544 .
[22] «اصول كافي» ج 1 ،باب أنّه لا يُعرف إلاّ به،ص 85 و 86 ،حديث شمارة 1 و 2
[23] «اصول كافي» ج 1 ،باب أنّه لا يُعرف إلاّ به،ص 85 و 86 ،حديث شمارة 1 و 2
[24] همان مصدر،ص 86 ،حديث شمارة 3
[25] «مستدرك نهج البلاغة» منشورات مكتبة الاندلس ـ بيروت،ص 157 ،باب سوّم؛ و عبدالعليّ كارنگ در كتاب «اثبات وجود خدا» در تعليقة ص 5 در ضمن ترجمة مقالة: آيا جهان آفريدگاري دارد ؟ بقلم دكتر دمرداش عبدالمجيد سرحان،متخصّص علوم تربيتي؛از آن استناد و استشهاد جسته است .
در «مفاتيح الاءعجاز» شرح «گلشن راز» طبع انتشارات محمودي،ص 57 بدين عبارت ذكر نموده است: ذِعلَب يماني از حضرت عليّ مرتضي عليه السّلام سؤال كرد كه: أفَرَأيْتَ رَبَّكَ ؟! جواب فرمود كه: أفَأعْبُدُ ما لا أرَي ؟ باز مي‌فرمايد كه: رَأَيْتُهُ فَعَرَفْتُهُ فَعَبَدْتُهُ؛لَمْ أعْبُدْ رَبًّا لَمْ أرَهُ ! فَمَن كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَـ'لِحًا وَ لاَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا. (آية آخر،از سورة 18 : الكهف)
[26] «اصول كافي» ج 1 ،ص 97 ،بابٌ في إبطال الرّؤية،روايت شمارة 5 ؛و اين آيه‌اي را كه مرد خارجي مي‌گفت،آية 124 ،از سورة 6 : الانعام مي‌باشد .
[27] «رسالة عشق و عقل» بنگاه ترجمه و نشر كتاب،ص 58 و 59
[28] ـ آية 49 ،از سورة 51 ،الذّاريات: «و از تمام چيزها ما زوجين (جفت نر و ماده) آفريديم: به اميد آنكه شما متذكّر خدا و آفرينش وي شويد.»
[29] در تعليقه گويد: در «بحار الانوار» و در دو نسخه از نسخ «توحيد» صدوق با لفظ « وَكَانَ » وارد است .
[30] ـ «توحيد» ابن بابويه،نشر مكتبة الصّدوق،باب 43 ،حديث ذعلب،خبر شمارة 2 ،ص 308 و 309 ؛و علاّمة مجلسي در «بحار الانوار» از طبع كمپاني،ج 2 ،ص 200 و 201 در كتاب جوامع التّوحيد با همين عبارات از «توحيد» صدوق روايت كرده است .
و علاّمة طباطبائي در «تفسير الميزان» ج 6 ،ص 104 و 105 از «توحيد» صدوق نقل فرموده‌اند .
و ايضاً علاّمة مجلسي در «بحار الانوار» ج 2 ،ص 120 و 121 از نصّ «كفاية» با سند خود از هِشام روايت ميكند كه: من در نزد حضرت صادق عليه السّلام بودم كه معاوية بن وهب وارد شد و سؤالاتي راجع به رؤيت نمود و حضرت در پاسخش فرمودند: يا مُعاويَةُ ما أقْبَحَ بِالرَّجُلِ يَأْتي عَلَيْهِ سَبْعونَ سَنَةً أوْ ثَمانونَ سَنَةً،يَعيشُ في مِلْكِ اللَهِ وَ يَأْكُلُ مِنْ نِعَمِهِ،ثُمَّ لايَعْرِفُ اللَهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ .
تا اينكه حضرت با روايت از پدرشان از حضرت سجّاد از حضرت امام حسين عليهم‌السّلام استشهاد مي‌كنند به حديث أميرالمؤمنين عليه السّلام كه: سُئِلَ أميرُالْمُؤْمِنينَ عَلَيْهِ السَّلامُ فَقيلَ: يا أخا رَسولِ اللَهِ ! هَلْ رَأيْتَ رَبَّكَ ؟! فَقالَ: وَ كَيْفَ أعْبُدُ مَنْ لَمْ أرَهُ ! لَمْ تَرَهُ الْعُيونُ بِمُشاهَدَةِ الْعيانِ،وَلَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلوبُ بِحَقآئِقِ الاْءيمَانِ . در اينجا حضرت صادق عليه‌السّلام بيان مفصّلي دارند مبني بر آنكه خداوند با چشم سر قابل رؤيت نيست .
مجلسي (قدّه) در ج 4 ،ايضاً از طبع كمپاني،ص 118 و 119 ،در باب: ما تَفضّلَ صَلواتُ اللهِ عَليه به علي النّاسِ بقَولِهِ: سَلوني قَبْلَ أنْ تَفْقِدوني وَ فيهِ بَعضُ جوامِعِ العُلومِ و نوادِرِها،از «توحيد» و «أمالي» صدوق با سند دگري از أصبغ بن نُباته روايت مفصّلي را روايت ميكند تا مي‌رسد به سؤال ذعلب و پاسخ حضرت .
و مرحوم محدّث قمّي در «سفينة البحار» در ج 1 ،ص 484 ،در كلمة: ذعلب ؛و در ص 493 ،در كلمة: رؤيت اشاره بدين احاديث و مواضعشان در «بحار الانوار» مي‌نمايد .
[31] حديث دوّم،از باب التّوحيد و نفي التّشبيه،از همين كتاب «توحيد» صدوق،ص 34 تا ص 41