کتاب امام شناسي / جلد هفتم / قسمت نهم: حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، معانی مولی

و لعنة الله على اعدآئهم اجمعين، من الآن الى قيام يوم الدين

اليوم يئس الذين كفروا من دينكم فلا تخشوهم و اخشون اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا.[282]

«امروز نااميد شده‏اند آنان كه كافر شده‏اند از دين شما! بنابراين از آنها نترسيد، و از من بترسيد! امروز من دين شما را براى شما كامل كردم، و نعمت‏خودم را بر شما تمام نمودم، و راضى شدم كه دين اسلام دين شما باشد»!

ما كه بحمد الله تعالى از بحث در سند حديث ولايت در روز عيد غدير: من كنت مولاه فعلى مولاه فارغ شديم، اينك در معناى مولى و مفاد متن اين حديث، و وجوب اطاعت امت از حضرت مولى الموحدين - عليه صلوات الله و صلوات ملائكته المقربين و انبيائه المرسلين - مى‏پردازيم.

در «مناقب‏» ابن شهر آشوب از ابو الحسن مدائنى روايت كرده است كه معاويه در نامه‏اى به آنحضرت نوشت:

يا أبا الحسن ! إنّ لی فضائل کثیراً : کان أبی سيّداً فی الجاهلية و صرت ملکاً فی الاسلام ، و أنا صهر رسول الله و خال المؤ منین ، و کاتب الوحی !

«اى ابو الحسن! من داراى فضيلت‏هاى بسيارى هستم: پدر من در زمان‏

جاهليت‏بزرگ قوم بود، و خود من در زمان اسلام پادشاه شده‏ام، و من رابطه خويشاوندى سببى و دامادى رسول الله را با خود دارم، و من دائى مؤمنان هستم،[283] و من نويسنده وحى رسول خدا مى‏باشم.

أشعار غديريّة‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در نامة‌ مكتوب‌ به‌ معاويه‌

فلمّا قرا امير المؤمنين الكتاب، قال: ا بالفضائل يفخر علينا ابن آكلة الاكباد؟ اكتب يا غلام:

محمد النبى اخى و صنوى و حمزة سيد الشهداء عمى 1

و جعفر الذى يضحى و يمسى يطير مع الملائكة ابن امى 2

و بنت محمد سكنى و عرسى منوط لحمها بدمى و لحمى 3

سبقتكم الى الاسلام طرا على ما كان من فهمى و علمى[284] 5

«چون حضرت امير المؤمنين عليه السلام نامه را خواندند، گفتند: اين پسر خورنده جگرها (هند مادرش كه در روز احد، جگر حضرت حمزه سيد الشهداء با ساير اجزاء مثله‏اش را گردن‏بند كرده، و به گردنش آويخت، و جگر آنحضرت را جويد و خورد) با فضائل مى‏خواهد بر ما افتخار كند؟

1- محمد پيامبر برادر من است، و نسبت من با او همچون نسبت دو ساقى است كه از يك ريشه روئيده شده باشد، و حمزه سيد و سالار شهيدان عموى من است.

2- و جعفر طيار كه پيوسته با فرشتگان در حال طيران و پرواز، روز مى‏كند و شب مى‏كند پسر مادر من است.

3- و دختر محمد مايه آرامش و انس من، و حليله و زوجه من است، كه گوشت او با خون و گوشت من آميخته شده است.

4- و دو نواده دخترى پيامبر، دو پسر من هستند، پس كدام يك از شما سهميه‏اى مانند سهميه من دارد؟!

5- من در اسلام آوردن از همه شما امت، گوى سبقت را ربودم، با مراتب فهم و علمى كه در همان زمان كودكى داشتم.

6- پس ولايت‏خود را رسول خدا در روز غدير خم براى من بر شما واجب و لازم كرد.

7- پس اى واى، سپس واى، پس از آن واى بر كسى كه فرداى قيامت‏خداوند را با ستم نمودن به من ملاقات كند»!

چون معاويه اين نامه را خواند، گفت: اى غلام آنرا پاره كن! براى آنكه اهل شام آنرا نخوانند و به على بن ابيطالب گرايش پيدا نكنند![285]

در اين ابيات مى‏بينيم حضرت امير المؤمنين عليه السلام استشهاد به حديث غدير كرده‏اند، و وجوب ولايت‏خود را بر امت، از لفظ من كنت مولاه فعلى مولاه استخراج كرده‏اند، پس ولايت آنحضرت بر همه امت واجب است كه موجب امامت و امارت و استخلاف مى‏باشد.

امّت اسلام اين اشعار را از آنحضرت تلقى به قبول كرده‏اند، و همگى بر روايت آن، از آنحضرت تسالم دارند.مطلبى كه هست هر عالمى چند بيتى از آنرا

در بحثى كه مورد استشهاد و نظر او بوده آورده است، بعضى از جهت صهريت و بعضى در نسب، و بعضى در سبقت اسلام، و بعضى در ولايت غدير خم.

از علماى معاريف شيعه كسانى كه در كتب خود آورده‏اند، عبارتند از: شيخ مفيد، و كراجكى، و فتال نيشابورى، و ابو منصور طبرسى، و ابن شهر آشوب، و اربلى، و ابن سنجر نخجوانى، و على بياضى، و مجلسى دوم، و سيد عليخان مدنى، و ابوالحسن شريف. و از علماى عامه، بيهقى همه آنرا آورده و گفته است: حفظ اين اشعار براى هر كس كه ولايت على را دارد واجب است، براى آنكه مفاخر على را در اسلام بداند.

و ديگر حافظ زيد بن حسن كندى حنفى، و ياقوت حموى، و محمد بن طلحه شافعى، و يوسف بن محمد مالكى معروف به ابن الشيخ، و سبط ابن جوزى، و ابن ابى الحديد، و محمد بن يوسف كنجى شافعى، و سعيد الدين فرغانى، و شيخ الاسلام حموئى، و ابو الفداء، و محمد بن يوسف زرندى، و ابن كثير شامى، و خواجه پارسا، و ابن صباغ مالكى، و خواندمير، و ابن حجر هيتمى، و متقى هندى، و اسحاقى، و حلبى شافعى، و شبراوى شافعى، و سيد احمد قادين خوانى، و سيد محمود آلوسى، و قندوزى، و سيد احمد زينى دحلان، و محمد حبيب الله شنقيطى مالكى.[286]

استفادة‌ امامت‌ از اشعار حسَّان‌ و كُميت‌

و در اشعار حسان بن ثابت ديديم كه چگونه ولايت را به معناى امامت و رهبرى و پيشوائى گرفته است.و بعد از آنكه مى‏گويد:

فقال له قم يا على فاننى رضيتك من بعدى اماما و هاديا

فمن كنت مولاه فهذا وليه فكونوا له اتباع صدق مواليا

يعنى لازمه ولايت، بودن امامت و هدايت مردم است، و اين دو معنى متلازمان مى‏باشند.

و حسّان بن ثابت از اعراب محض بوده،[287] و در شناسائى لغت و تفسير قرآن،

اهل ادبيت در تفاسير و كتب نحويه و بلاغت‏به اشعار او استناد مى‏كنند.آنگاه چگونه متصور است كه اين تفريع را بر غير معناى لغوى و متفاهم عرفى كرده باشد؟ با آنكه قول او حجت و استشهاد به اشعار او، در نزد اهل ادب قاطع عذر است.

و در اشعار كميت نيز ديديم كه از حديث ولايت در روز غدير استفاده رياست و حكومت و امامت كرده است، آنجا كه گويد:

و يوم الدوح دوح غدير خم ابان له الولاية لو اطيعا

چون اين وجوب اطاعت مبتنى بر ولايت، از حديث رسول الله: من كنت مولاه فعلى مولاه استخراج شده است، پس معناى ولايت، و يا به عبارت بهتر لازمه ولايت، وجوب اطاعت است كه مبنى بر رياست و امارت و امامت است.

كميت از شعراى عرب و اصلا عرب و در عربيت اصالت دارد[288]، و همانند حسان در لغت و عربيت و فهم معانى و آيات قرآن و اشعار و خطبه‏هاى عرب، از كلام او استفاده مى‏كنند، و به عنوان استشهاد دليل مى‏گيرند.

آنگاه چگونه متصور است كه چنين شخصى كه حاق عربيت است، با جلالت و عظمت او در لغت و عربيت عبارتى و يا كلمه‏اى را در جاى خود استعمال نكند، و در جائى ديگر استعمال كند كه هيچوقت استعمال نشده است و

قبل از او استعمال نكرده‏اند؟ و اگر بنا بشود استعمال كلمه‏اى در غير معناى حاق و اصلى خود صحيح باشد، براى همه صحيح است، و هر خطيب و شاعرى مى‏تواند بدون نصب قرينه الفاظ را در غير معانى حقيقى خود به كار برد، و در اينصورت لغت و شعر و ادبيت‏به كلى ضايع و فاسد خواهد شد، و ديگر ما براى فهم معانى الفاظ از كلام بلغآء و فصحآء، هيچ راهى نداريم.

أشعار قيس‌ بن‌ سعد بن‌ عبادة‌ در حديث‌ غدير

و از جمله اشعارى كه از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديث غدير، و دلالت آن بر امامت آنحضرت و وجوب اطاعت امت از آنحضرت دارد، ابيات صحابى معروف و عظيم القدر و جليل المنزلة، و يار با وفاى امير المؤمنين عليه السلام در همه مواطن، و خطيب و بليغ و بزرگ عرب از طائفه خزرج انصار مدينه: قيس بن سعد بن عبادة مى‏باشد، كه شرح احوال و زندگى، و عقل متين، و رويه استوار و گرايش او از بدو امر به اهل بيت عليهم السلام نياز به بحث تاريخى مفصل دارد.

او در هنگامى كه از جنگ جمل مراجعت مى‏كرد، در برابر امير المؤمنين عليه السلام اين اشعار را انشاد كرد:

قلت لما بغى العدو علينا حسبنا الله و نعم الوكيل 1

حسبنا ربنا الذى فتق البصـ رة بالامس و الحديث طويل 2

يوم قال النبى: من كنت مولا ه فهذا مولاه خطب جليل 4

انما قاله النبى على الامة حتما ما فيه قال و قيل[289] 5

1- «چون دشمن بر ما تعدى و ستم كرد، من گفتم: خدا ما را كافى است، و چه خوب وكيلى است.

2- خداوند كه پروردگار ماست، براى ما كافى است، آن پروردگارى كه ديروز شهر بصره را گشود، و اين داستان شرح طويلى دارد.

3- و على امام ماست، و امام غير ما (همه امت) است، و به اين امامت، قرآن

4- در روزى كه پيغمبر گفت: من كنت مولاه فهذا مولاه، و شان اين حادثه بزرگ بود.

5- اين گفتار را پيغمبر براى امت از روى جد و حتم گفت، به طورى كه جاى گفتگو و بحث در آن نبود».

در اين ابيات مى‏بينيم كه اين صحابى بزرگوار كه اصلا عرب و بزرگ و سيد و سالار، و فرزند بزرگ و سيد و سالار خزرج: سعد بن عبادة است چگونه على را امام خود و امام ما سواى خود مى‏داند، و آنرا از آيه وارده در قرآن:

يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته كه در پى‏آمد آن رسول خدا فرمود: من كنت مولاه فعلى مولاه استنتاج كرده است.

و عليهذا حتما بايد ولايت‏به معناى امامت، و يا به طور حتم لازمه‏اش امامت‏باشد كه بتوان چنين نتيجه‏اى را گرفت.و بنابراين در حاق لغت عرب، ولايت‏به معناى امامت و پيشوائى، و يا لازمه‏اش آن است.

أشعار حميري‌ در غدير خم‌ و استفادة‌ امامت‌

قصائد و اشعار سيد اسماعيل حميرى در باب ولايت امير المؤمنين بسيار است، و به طور كلى ديوان او را مدائح اهل بيت و مطاعن مخالفان ايشان تشكيل مى‏دهد، و ما براى شاهد چند فقره از ابيات او را در اينجا مى‏آوريم:

و بخم اذ قال الاله بعزمة قم يا محمد فى البرية فاخطب 1

و انصب ابا حسن لقومك انه هاد و ما بلغت ان لم تنصب 2

جعل الولاية بعده لمهذب ما كان يجعلها لغير مهذب[290]4

1- «و در غدير خم در وقتى كه خداوند از روى وجوب و عزيمت گفت: اى محمد برخيز در ميان جماعت مردم و خطبه بخوان!

2- و ابو الحسن (على بن ابيطالب) را به عنوان هدايت‏براى قوم خودت نصب

كن، و اگر او را نصب نكنى تبليغ رسالت مرا نكرده‏اى!

3- و به دنبال اين امر خداوندى، پيغمبر على را طلب كرد، و قوم را نيز طلب كرد، و على را به عنوان هدايت‏بر آنها نصب كرد، در اين حال مردم دو دسته شدند يك عده تصديق رسول خدا كردند، و يك عده تكذيب آنحضرت را.

4- پيامبر ولايت‏بر مردم را بعد از خود براى وارسته و ستوده اخلاقى قرار داد كه اين چنين نبود كه ولايت را براى غير وارسته و ستوده اخلاق قرار دهد».

در اين ابيات مى‏بينيم كه حميرى امر به تبليغ ولايت را از طرف خدا به لفظ نصب آورده است.و لفظ نصب كردن فقط مناسبتش با خلافت و امامت است، نه با محبت و نصرت.مى‏گويند: فلان كس را به خلافت و يا به امارت نصب كرد، و نمى‏گويند: به محبت و يا نصرت براى مردم نصب كرد.

اين از جهتى، و از جهت ديگر در بيت چهارم مى‏گويد: ولايت را بعد از خود براى مهذبى جعل كرد.و معلوم است كه اگر ولايت‏به معناى محبت و يا نصرت بود، اختصاص به بعد از او نداشت، بلكه هم در زمان حيات رسول خدا، و هم بعد از او، امت‏بايد على را دوست داشته باشند، و يارى كنند، و ليكن امامت است كه قرارداد آن، بعد از رحلت رسول الله مى‏باشد.

لقد سمعوا مقالته بخم غداة يضمهم و هو الغدير 1

فمن اولى بكم منكم فقالوا مقالة واحد و هم الكثير 2

جميعا: انت مولانا و اولى بنا منا و انت لنا نذير 3

فان وليكم بعدى على و مولاكم هو الهادى الوزير 4

وزيرى فى الحياة و عند موتى و من بعدى الخليفة و الامير 5

فوالى الله من والاه منكم و قابله لدى الموت السرور 6

و عاد الله من عاداه منكم و حل به لدى الموت النشور[291] 7

1- هر آينه حقا آنها گفتار رسول خدا را در خمى كه همان غدير بود،

2- كه فرمود: چه كسى از شما به خود شما اولويتش بيشتر است؟ همه آنها با آنكه بسيار بودند با گفتار واحدى گفتند:

3- تو مولاى ما هستى، و اولويتت‏به ما از ما بيشتر است! و تو هستى كه پيامبر ترساننده از جانب خدا هستى!

4- رسول خدا فرمود: ولى و مولاى شما بعد از من على است، و اوست كه رهبر و راهنماى شما و وزير من است.

5- وزير من است در حيات من و وقت مرگ من، و بعد از من او خليفه من بر شما، و امير شماست!

6- پس پروردگار ولايت آنرا داشته باشد از شما كه ولايت او را دارد، و هنگام مرگ با سرور و شادمانى مواجه شود.

7- و دشمن بدارد خداوند هر كدام از شما را كه او را دشمن بدارد! و در وقت مرگ به او هلاكت‏برسد».

در اين ابيات، حميرى از گفتار رسول خدا كه من اولى بكم و ا ز من كنت مولاه استفاده خلافت و امارت نموده است.زيرا پس از آنكه رسول خدا از مردم اقرار به اولويت‏خود گرفت و بر آن ولايت على را همانند ولايت‏خود متفرع نمود، از اين تفريع، هدايت و رهبرى و وزارت را در حال حيات و تا وقت رحلت، و خلافت و امارت را بعد از رحلت مترتب ساخت.و معلوم است كه اين معانى و مفاهيم از ولايت فهميده مى‏شود، وگرنه استنتاج و تفرع و ترتب صحيح نبود.

نفسى فدآء رسول الله يوم اتى جبريل يامر بالتبليغ اعلانا 1

ان لم تبلغ فما بلغت فانتصب النبى ممتثلا امرا لمن دانا 2

و قال للناس: من مولاكم قبلا يوم الغدير؟ فقالوا: انت مولانا 3

انت الرسول و نحن الشاهدون على ان قد نصحت و قد بينت تبيانا 4

هذا وليكم بعدى امرت به حتما فكونوا له حزبا و اعوانا 5

هذا ابركم برا و اكثركم علما و اولكم بالله ايمانا 6

هذا له قربة منى و منزلة كانت لهارون من موسى بن عمرانا[292] 7

1- «جان به فداى رسول خدا بايد، در آن روزى كه جبرائيل آمد و او را امر كرد كه در تبليغ اعلان و اعلام كند.

2- كه اگر تبليغ نكنى رسالت را تبليغ نكرده‏اى، و بنابراين پيامبر براى امتثال امر خداوندى كه او را بنده خود قرار داده است‏به پا ايستاد.

3- و به مردم در روز غدير در حالى كه مواجه و روبروى آنها بود گفت: كيست مولاى شما؟! و آنها گفتند: تو هستى مولاى ما!

4- و تو پيامبرى، و ما همگى شهادت مى‏دهيم بر آنكه نصيحت امت نمودى، و بطور واضح و آشكارا شريعت‏خداوندى را بيان كردى!

5- پيامبر فرمود: اين (على) است، ولى و صاحب اختيار شما پس از من! و من مامور شدم كه به طور حتم و جد، ولايت او را ابلاغ كنم.و بنابراين بايد شما از حزب و جمعيت و در خط مشى او باشيد، و از ياران و كمك كاران او!

6- اين على، احسان و فيضان رحمتش از همه شما بيشتر است، و علم و دانشش افزون‏تر، و ايمان به خدايش زودتر و پيشتر!

7- اين على، نسبت‏به من قرب و منزلتى دارد، همانند قرب و منزلت هارون نسبت‏به موسى بن عمران‏».

در اينجا نيز حميرى بعد از عبارت من مولاكم و گفتار ايشان كه: انت مولانا جمله و عبارت: اينست ولى شما بعد از من، و عبارت: نسبت همانندى برادرى هارون به موسى بن عمران را براى آنحضرت متفرع مى‏كند، و معلوم است هم ولايت‏بعد از موت، و هم خلافت و وصايت از معانى مستفاده از ولايت‏به معناى امارت و امامت است، نه به معناى محبت و نصرت.

وزير النبى المصطفى و وصيه و مشبهه فى شيمة و ضرائب 1

و من قال فى يوم الغدير محمد و من خاف من غدر العداة النواصب 2

اما اننى اولى بكم من نفوسكم فقالوا بلى ريب المريب الموارب 3

فقال لهم: من كنت مولاه منكم فهذا اخى مولاه بعدى و صاحبى 4

اطيعوه طرا فهو منى بمنزل كهارون من موسى الكليم المخاطب[294] 5

1- «على بن ابيطالب وزير پيامبر مصطفى و وصى اوست، و در سجاياى اخلاقى و صفات طبيعى شبيه و مانند اوست.

2- و همان كسى است كه در روز غدير، محمد آن كسى كه از مكر و حيله دشمنان فتنه انگيز بيم داشت درباره او گفت:

3- آيا حقا من نسبت‏به نفوس شما اولويتم به شما بيشتر از خود شما نيست؟! ايشان گفتند: آرى! همانند گول زدن شخص گرفتار به انديشه فاسد و گمان خطا كه مى‏خواهد طرف خود را به شك و پندار بكشاند.

4- و بنابراين پيامبر گفت: هر كدام از شما كه من مولاى او هستم پس اين برادر من و مصاحب من، بعد از من مولاى اوست!

5- تمام يكايك شما جميعا از او اطاعت كنيد، زيرا كه نسبت او با من همانند نسبت هارون با موساى كليم و مخاطب به خطاب خداست‏».

و اصل عربيت: قاضى تنوخى كه نسب او نيز به يعرب بن قَحطان مى‏رسد[295]

در اين ابيات مى‏بينيم كه: بعد از حديث جعل لايت‏به قول رسول خدا: من كنت مولاه، وجوب اطاعت را همانند وجوب اطاعت هارون متفرع كرده است، و اين بدون معنى و مفاد امارت و امامت معنى ندارد.

أشعار سيّد مرتضي‌ علم‌ الهدي‌ دربارة‌ غدير و استفادة‌ امامت‌

اما الرسول فقد ابان ولاءه لو كان ينفع جائرا ان ينذرا 1

امضى مقالا لم يقله معرضا و اشاد ذكرا لم يشده مغدرا 2

و سنى اليه رقابهم و اقامه علما على باب النجاة مشهرا 3

و لقد شفى يوم الغدير معاشرا ثلجت نفوسهم، و ادوى معشرا 4

قلقت‏بهم احقادهم فمرجع نفسا و مانع انه ان تجهرا 5

يا راكبا رقصت‏به مهرية اشبت‏بساحته الهموم فاصحرا 6

عج‏بالغرى فان فيه ثاويا جبلا تطاطا فاطمان به الثرى 7

و اقر السلام عليه من كلف به كشفت له حجب الصباح فابصرا 8

فلو استطعت جعلت دار اقامتى تلك القبور الزهر حتى اقبرا[296] 9

1- «اما رسول خدا ولايت على بن ابيطالب را آشكار ساخت، اگر بيم دادن و ترسانيدن از مخالفت آن براى شخص متعدى و ستم‏پيشه ثمرى داشته باشد.

2- رسول خدا گفتارى را انفاذ فرمود كه آن را صريحا و بى‏پرده بدون تعريض و اشاره بيان كرد، و ذكر و نام كسى را به مدح و ثنا با صداى بلند به ميان آورد، كه اين اعلان عالى و بلند از روى خدعه و ايقاع در مهلكه نبود.

3- و رسول خدا گردن‏هاى آن قوم را به سوى على منعطف كرد، و او را به عنوان علم هدايت‏بر در خانه پيروزى و نجات و رستگارى برافراخت و بالا برد و مشهور كرد.

4- و حقا كه روز غدير جماعتى را خوشحال و مسرور كرده، دل آنها را خنك و تازه نمود، و جماعتى را به مرض و درد مبتلا كرد.

5- كه حقدها و كينه‏هاى ديرينه ايشان، آنها را به اضطراب افكند، بطوريكه

‏نفس‏هاى خود را در گلو و سينه فرو مى‏بردند، و مانع مى‏شدند كه دردها و ناله‏هاى ايشان ظاهر شود.

6- اى ناقه سوارى كه به ناقه مهريه[297] سوار شده‏اى، و آن ناقه او را مضطربا به حركت درآورده است، و هموم و غموم از اطراف و جوانب به او احاطه كرده است، و بدين جهت‏سر به بيابان گذارده و راه صحرا پيموده است،

7- مرورى بر زمين نجف كن، و در آنجا اقامت كن، چون در آنجا كوهى قرار گرفته است كه بسيط خاك در برابر او سر خضوع فرود آورده، و ساكن و آرام شده است.

8- و به او سلام برسان از ناحيه اين عاشقى كه مدهوش اوست، و پرده‏هاى تاريك ظلمت‏شب از برابر چشم او برداشته شده و صبح تابان بر او نمايان شده و اينك خوب مى‏بيند.

9- و بنابراين اگر من مى‏توانستم محل اقامت‏خود را در اين دنيا در محل آن قبرهاى روشن و تابناك قرار مى‏دادم تا زمان زندگى سپرى شود و در آنجا مقبور و مدفون شوم‏».

در اين ابيات مى‏بينيم كه فرزند همين خاندان: سيد مرتضى در عين آنكه عشق و بيتابى خود را نسبت‏به ساحت مقدس امير المؤمنين عليه السلام ابراز مى‏دارد، و شكرانه تشيع خود را به بصيرت و بينائى در سپيده صبح و پاره شدن حجاب‏هاى تاريك جهل و جور و تعدى و مرضى كه مانع قبول حق مى‏شود تشبيه مى‏كند، مى‏گويد: آن اظهار و ابراز ولاء رسول خدا، در صورتى كه به شخص جائر و ستم پيشه نفعى داشته باشد، و نيز مى‏گويد: پيامبر با تعريض و در پرده‏گوئى سخن نگفت، و نيز قصد شخصى و خدعه نداشت، و على را به عنوان باب نجات آفتابى كرد، و طائفه‏اى كه كينه‏جو بودند از شدت حقد و حسد، نفس‏ها در سينه‏شان حبس شد، و نتوانستند جهارا ناله سردهند.اينها تمام آثار و خصوصيات نصب امامت است كه از خطبه رسول الله من كنت مولاه فعلى مولاه استفاده مى‏شده است، وگرنه سفارش رسول الله به محبت و يا نصرت آنحضرت كه اين همه پى‏آمد

قدرت‌ سيّد مرتضي‌ در عربيّت‌

سيد مرتضى در عربيت و ادبيات عرب و در لغت آنقدر قوى بود كه گويند: او اصل عربيت است‏به معناى اينكه اعراب كه زبان مادرى آنها عربى است، بايد عربيت را از او ياد بگيرند.

احوالات سيد مرتضى و مجالس او با ابوالعلاء معرى و بحث‏هاى ادبى در كتب تراجم از جمله «روضات الجنات‏» مذكور است.از شيخ عز الدين احمد بن مقبل وارد است كه او گفته است: اگر شخصى سوگند ياد كند كه سيد مرتضى از خود عرب داناتر است‏به علوم عربيت، در نزد من گناه نكرده و سوگند بيجا نخورده است.و از يكى از شيوخ مصر نقل شده است كه او گفته است: سوگند به خدا من از كتاب «غرر و درر» سيد مرتضى بهره‏هائى بردم، و به مسائلى برخورد كردم كه از «كتاب سيبويه‏» و غير آن از كتب نحويه بهره نبردم.و خواجه نصيرالدين طوسى هر وقت نام سيد مرتضى در ضمن درس برده مى‏شد، مى‏گفت: صلوات الله عليه، و به قضاة و مدرسين رو مى‏كرد و مى‏گفت: چگونه من بر سيد مرتضى صلوات نفرستم؟!

و ابن فتال نيشابورى از شيخ اديب: على بن احمد فنجكردى آورده است:

لا تنكرن غدير خم انه كالشمس فى اشراقها بل اظهر 1

ما كان معروفا باسناد الى خير البرايا احمد لا ينكر 2

فيه امامة حيدر و جماله و جلاله حتى القيامة يذكر 3

اولى الانام بان يوالى المرتضى من ياخذ الاحكام منه و ياثر[298] 4

1- «مبادا حديث غدير خم را انكار كنى! چون اين واقعه مانند خورشيد در اشراق و لمعان است، بلكه ظاهرتر از آن.

2- داستانى است كه استناد آن به بهترين مردم جهان: احمد، شناخته شده و قابل انكار نيست.

3- در آن حديث غدير، امامت‏حضرت حيدر و جمال او و جلال او بيان شده، و تا روز قيامت ذكر خواهد شد.

4- سزاوارترين مردم به اينكه ولايت‏حضرت مرتضى را داشته باشد، آن كسى است كه احكام دين را از او بگيرد و براى ديگران نقل كند».

اين مرد مطلع خبير و اديب و عالم متضلع كه هم عصر با ابن فتال نيشابورى بوده است، نيز در اشعار خود از لفظ مولى، استفاده معناى امامت و مرجعيت در احكام دين را نموده است.

بارى، اين اشعارى كه از بزرگان ادب در اينجا شاهد براى معناى مولى آورديم نمونه‏اى بود از اشعار و قصائد بى‏شمارى كه در طول مدت چهارده قرن، ادبا و فضلاى عربيت درباره غدير و در معناى مستفاد از ولايت‏سروده‏اند.و در اين مقدار نمونه‏اى كه ذكر كرديم ان شاء الله براى اهل فهم و درايت، كفايت است.

اينك بپردازيم به شواهدى كه در قصه غدير وجود داشته، و دلالت‏بر معناى امامت از لفظ ولايت دارد.

اول شاهد و دليل، خود لفظ مولى است كه در حديث آمده است.و مولى از مصدر ولايت است.و ولايت همان جنبه يگانگى بين دو چيز، و از بين رفتن حجاب و مانع و رادعى است كه مانع از اتحاد بين دو چيز مى‏شود.و ما در جلد پنجم از همين مباحث «امام شناسى‏» آورده‏ايم كه: تمام معانيى را كه براى ولايت و مولى نموده‏اند، همگى به يك معنى برمى‏گردد و لفظ ولايت‏براى آن معناى بدون پيرايه و اضافه، وضع شده است.

و راغب اصفهانى در «مفردات‏» خود در ماده ولى گويد: الولاء و التوالى ان يحصل شيئان فصاعدا حصولا ليس بينهما ما ليس منهما.[299]

«ولاء و توالى معنايش آنست كه: دو چيز يا بيشتر از دو چيز طورى بشوند كه: بين آن دو چيز غير از حقيقت‏خود آن دو چيز موجود نباشد.يعنى هر چه بين آن دو چيز فاصله باشد بايد از جنس خود آن دو چيز باشد، يا اصلا فاصله نباشد، و آن دو چيز بتمام معنى الكلمة متحد گردند و چيز واحد شوند، و يا اگر هنوز وحدت صورت نداده است‏بايد فاصله از جنس خود آن دو چيز باشد، نه از چيز ديگرى.

اينست معناى ولايت و ولاء و توالى.و جميع مشتقات اين ماده از ولى و مولى و اولى و والى و غيرها داراى همين معناست.و در جميع تصاريف ابواب فعل، نيز همين معنى را دارد.

آنگاه چون لازمه اين حال و اين كيفيت‏حاصله بين دو چيز، نزديكى و قرب است فلهذا در لغت آنرا به معناى قرب معنى كرده‏اند.و چون قرب معنوى همچون قرب حسى داراى مزايا و خواص قرب است‏بنابراين از قرب معنوى نيز به لفظ ولايت تعبير نموده‏اند.و ولآء و توالى را براى قرب نسبى، و قرب دينى، و قرب صداقت و دوستى، و قرب نصرت و يارى، و قرب اعتقادى، و ما شابهها استعاره آورده‏اند.

آنگاه در هر جائى كه معناى ولاى واقعى و رفع حجاب و مانع از جهتى از جهات بين دو چيز موجود بوده است و آنجا مصداق براى تحقق معناى ولآء بوده است، اين كلمه را استعمال كرده‏اند.مثلا در نسبت و قربى كه بين مالك و مملوك است، و آن نسبت‏يك نحوه اتحاد و يگانگى بين آن دو به وجود آورده است كلمه ولايت را به كار برده‏اند و به هر يك از آن دو مولى گفته‏اند، و همچنين در نسبت‏بين آقا و بنده و غلام او استعمال همين كلمه را به همين عنايت نموده‏اند، و در نسبت‏بين منعم و منعم عليه (نعمت دهنده، و نعمت داده شده) و در نسبت‏بين معتق و معتق (آقاى آزادكننده غلام، و غلام آزاد شده به دست آقا) و در نسبت‏بين دو نفر حليف (هم سوگند) و دو نفر عقيد (هم‏پيمان) و بين حبيب و محبوب و بين ناصر و منصور (يارى‏كننده و يارى‏شده) و بين دو نفر ابن عم (پسر عمو) و بين دو نفر جار (همسايه) و بين متصرف در امر و تصرف شده در آن امر، و بين متولى و صاحب اختيار كسى و آن فرد در تحت ولايت اين صاحب اختيار قرار گرفته، و بسيارى از موارد ديگرى بر همين نهج استعمال لفظ مولى را نموده‏اند،

وبه هر طرف از اين نسبت مولى مى‏گويند.و از اين بيان به دست مى‏آوريم كه:

اولا استعمال لفظ مولى به هر يك از اين دو نفرى كه در مقابل يكديگر قرار دارند، از باب استعمال كلمه‏اى در دو معناى متضاد نيست و به اصطلاح از اضداد نيست، زيرا مثلا گرچه آزادكننده و آزاد شده، از جهت فاعليت و مفعوليت، در دو جهت تضاد واقع شده‏اند ليكن استعمال كلمه مولى در اين دو معنى به عنايت اين خصوصيات متضاده نبوده است، بلكه به ملاحظه همان نفس ارتباط و اتحادى كه بين ناصر و منصور - به عنايت معناى نصرت كه اين دو را به هم پيوند مى‏دهد - موجود است، مى‏باشد.و اين ربط نصرتى، معناى واحدى است كه مفهوم ناصر را با مفهوم منصور ربط داده است.

و ثانيا استعمال لفظ ولى و مولى و ولايت و مشتقات آنها، در اين همه معانى متعدده كه بعضى به بيست و هفت مورد رسانيده‏اند، از باب استعمال لفظ، در معانى متعدده نيست، بلكه استعمال لفظ در معناى واحد اصلى و حقيقى خود آنست و در اين مصاديق مختلفه از باب تطبيق و انطباق استعمال شده است، بدون لحاظ خصوصيت مورد انطباق.فعليهذا لفظ مولى و ولى و ولايت و ما شابهها كه در اين معانى عديده استعمال مى‏شود از باب اشتراك معنوى است، نه اشتراك لفظى.[300]

تفتازانى در «شرح مقاصد»[301] و قوشجى در «شرح تجريد»[302] و مير سيد شريف جرجانى در «شرح مواقف‏» قاضى ايجى در ص 611 گفته‏اند كه مولى برای

‏هفت معنى آمده است: معتِق و معتَق (آزادكننده و آزادشده) و حَليف (هم سوگند) و جار (همسايه) و ابن عم (پسر عمو) و ناصر (يارى‏كننده) و اولى به تصرف (اولى در تصرف نمودن در چيزى).

و سجستانى عزيزى در كتاب «غريب القرآن‏»[303] و انبارى در «مشكل القرآن‏»[304] براى مولى، هشت معنى ذكر كرده‏اند: عبد (بنده) و سيّد (آقا) و صهر (داماد) و ولى (صاحب اختيار) و ابن عم، و جار و حليف و اولى بالشى‏ء (اولى به چيزى).

بيان‌ أبوالفتوح‌ رازيّ در معاني‌ مَولَي‌

و شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير خود براى مولى يازده معنى ذكر كرده و براى هر يك از اين معانى شواهدى آورده است و ما عين عبارت او را به جهت اهميت آن در اينجا مى‏آوريم:

مولى آيد به معناى اولى، و او اصل است، و مرجع ديگر اقسام مولى به اوست چنانكه گفته شود.و از شواهد او قوله تعالى:

ماواكم النار هى مولاكم.[305] كافران را گفت: ماواى شما دوزخ است، و دوزخ مولاى شما، يعنى به شما اولى -‌تر است.و جز اين معنى احتمال نكند.و از شواهد او در شعر، قول لبيد است:

فغدت كلا الفرجين تحسب انه مولى المخافة خلفها و امامها[306]

يعنى اولى بالمخافة.و از ميان اهل لغت در اين خلاف نيست.

دگر به معنى مالك رق باشد، خداوندى كه بنده دارد به ملكيت.و شاهد او قوله تعالى:

ضرب الله مثلا عبدا مملوكا لا يقدر على شى‏ء - الى قوله: و هو كل على

و سوم به معناى معتق و چهارم به معناى معتق.و معتق را كه آزادكننده باشد، مولى من فوق خوانند، و آن را كه آزاد كرده بود مولى من تحت‏خوانند.

و همچنين خداوند و بنده را مولى خوانند قبل العتق و اين قسمت دگر باشد.و اين را به شواهد حاجت نيست از معروفى.اين پنج قسم است.

ادعوهم لآبائهم هو اقسط عند الله فان لم تعلموا آبائهم فاخوانكم فى الدين و مواليكم.[308]

و ششم به معناى پسر عم باشد چنانكه شاعر گفت‏شعر:

مهلا بنى عمنا مهلا موالينا لا تنبشوا ميتنا ما كان مدفونا[309]

ذلك بان الله مولى الذين آمنوا و ان الكافرين لا مولى لهم[310] اى لا ناصر لهم.

هشتم مولاى ضمان جريره باشد چنانكه مردى بنده آزاد كند، و از ضمان جريره و از ولاى او بيزار شود، گويد: از خير و شر او بيزارم.او را سائبة خوانند.او برود به كسى تولا كند، آنكس ضمان جريره او بكند، ولاء ميراث، او را باشد، آنكس را مولى خوانند.

نهم به معناى حليف و هم سوگند باشد، چنانكه شاعر گويد:

موالى حلف لا موالى قرابة و لكن قطينا ياخذون الاتاويا[311]

مواليكم مولى الولاية منكم و مولى اليمين حابس قد تقسما[312]

هم خلطونى بالنفوس و الجموا الى اصل مولاهم مسومة جردا[313]

يازدهم به معناى سيد مطاع و رئيس و امام و آنچه در اين سلك رود.

اين جمله اقسام چون تامل كنند همه را معنى راجع به اولى بود، براى آنكه خداوند به بنده، و بنده به خداوند، و آزادكننده به آزادكرده، و آزادكرده به آزادكننده، و همسايه به همسايه، و هم سوگند به هم سوگند، و ناصر به منصور، و پسر عم به پسر عم، و ضامن جريره، و جمله اقسام اينان اولى‏تر باشند به اصحابشان از ديگران كه آن ولايت نباشد، پس درست‏شد كه معنى جمله راجع است‏به اولى و معناى اولى لائق است در اينجا».[314]

بيان‌ سِبط‌ ابن‌ جوزي‌ در معاني‌ مَولَي‌

سبط ابن جوزى غير از معناى مالك و بنده قبل از عتق، بقيه اين معانى را كه از ابو الفتوح ذكر كرديم آورده است و مجموعا معانى مولى را ده تا قرار داده و دهمين آنرا اولى گرفته است، و براى هر يك از آنها از آيات قرآن و يا اشعار عرب شواهدى آورده است، و سپس گفته است: «در حديث ولايت غدير از اين معانى عشره هيچكدام صحيح نيست مگر همين معناى دهم كه اولى بوده باشد[315]، و معناى آن اينست كه من كنت اولى به من نفسه فعلى اولى به «هر كس كه من از او

به خود او سزاوارترم پس على به او از خود او سزاوارتر است‏».و به اين معنى حافظ ابو الفرج يحيى بن سعيد ثقفى اصفهانى در كتاب خود مسمى به «مرج البحرين‏» تصريح كرده است، چون او اين حديث را به مشايخ خود اسناد داده است و در آن گفته است: رسول خدا صلى الله عليه (و آله) و سلم دست على عليه السلام را گرفت و گفت: من كنت وليه و اولى به من نفسه فعلى وليه.پس معلوم مى‏شود كه همه معانى راجع به وجه دهم است. و ديگر از شواهد اين معنى قول رسول خداست كه فرمود: الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟ و اين نص صريح است در اثبات امامت او، و لزوم طاعت از او.و همچنين گفتار رسول خدا صلى الله عليه (و آله) و سلم كه: و ادر الحق معه حيثما دار و كيفما دار! «خدايا حق را با على به حركت و گردش در آور هر جا كه على مى‏گردد و حركت مى‏كند، و به هر كيفيتى كه على حركت مى‏كند»! و اين گفتار از رسول خدا به اجماع امت است.آيا تو نمى‏بينى كه علماء اسلام استنباط احكام طاغيان و متعديان را در واقعه جمل و واقعه صفين از همين حديث نموده‏اند»[316]

محمد بن طلحه شافعى بعد از ذكر حديث ولايت غدير و شان نزول آيه تبليغ از «اسباب النزول‏» واحدى هفت معنى براى كلمه مولى ذكر كرده است.او گويد: «گفتار رسول خدا در غدير خم: من كنت مولاه فعلى مولاه مشتمل بر لفظ من است و لفظ من براى افاده معناى عموم وضع شده است.و بنابراين مفادش گواهى شود كه: هر كس كه رسول خدا مولاى اوست على بن ابيطالب مولاى اوست.و نيز مشتمل بر لفظ مولى است.و اين لفظ براى معانى عديده‏اى استعمال مى‏شود و در قرآن آمده است.بعضى اوقات به معناى اولى است كه خداوند در حق منافقين مى‏گويد: ماواكم النار هى مولاكم[317] «جايگاه شما آتش است، و آتش مولاى شماست‏»! يعنى آتش به شما اولى و سزاوارتر است.

ذلك بان الله مولى الذين آمنوا و ان الكافرين لا مولى لهم[318] «اينست كه خداوند حقا مولاى كسانى است كه

ايمان آورده‏اند، و حقا كافران مولائى ندارند»، يعنى ناصرى و معينى ندارند.

و لكل جعلنا موالى مما ترك الوالدان و الاقربون[319] «و براى هر يك، ما موالى قرار داديم از آنچه را كه پدر و مادر و نزديكان از خودشان بعد از مردن باقى مى‏گذارند».مراد از موالى، وارثان هستند يعنى براى هر يك وارثانى قرار مى‏دهيم.

و گاهى به معناى عصبه است‏يعنى خويشاوندان پدرى.خداوند از قول حضرت زكريا - على نبينا و آله و عليه الصلاة و السلام - مى‏فرمايد:

و انى خفت الموالى من ورائى[320] «من از موالى كه در پشت‏سر دارم مى‏ترسم‏»، يعنى از عصبه و خويشاوندان پدرى خودم.

و گاهى به معناى صديق و حميم آيد، يعنى دوست و نزديكى كه اهتمام به امر انسان داشته باشد، مانند گفتار خداوند:

يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئا.[321] «روزى كه هيچ مولائى نمى‏تواند چيزى را از مولاى ديگر كفايت كند»، يعنى هيچ دوستى از دوستى، و هيچ نزديكى از هيچ نزديك ديگرى.

و گاهى به معناى سيد و آقائى كه غلام خود را آزاد كند، مى‏آيد.و چون لفظ مولى براى اين معانى مى‏آيد در حديث ولايت غدير، بايد آن را بر كدام يك از معانى حمل كنيم؟ آيا بر معناى اولى حمل كنيم همچنانكه جماعتى آنرا معناى حديث گرفته‏اند؟ و يا به معناى صديق و حميم بگيريم؟ پس معناى حديث اين مى‏شود كه: هر كس كه من اولى و سزاوارتر به او هستم يا ناصر او هستم، يا وارث او هستم، يا عصبه او، و يا حميم او و يا صديق او هستم، پس على نسبت‏به او همينطور است.

و اين گفتار صريح است در اينكه على به منقبتى اختصاص دارد كه بسيار عالى و بلند است، و رسول خدا او را به منزله خود، و مانند نفس خود قرار داده است نسبت‏به تمام كسانى كه كلمه من كه دلالت‏بر عموم مى‏كند بر آن شامل مى‏شود.و بدان كه اين حديث از اسرار گفتار خداوند متعال در آيه مباهله است:

فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم.[322]

«پس بگو (اى پيغمبر به نصاراى نجران در وقت مباهله) بيائيد ما پسران خود را مى‏خوانيم، و پسران شما را مى‏خوانيم! و زنهاى خود را، و زنهاى شما را، و جان‏هاى خود را، و جان‏هاى شما را»!

در اينجا مراد از جان و نفس رسول الله، نفس و جان على عليه السلام است، زيرا كه خداوند متعال در اين آيه، بين نفس رسول خود و بين نفس على مقارنه برقرار كرده است، و هر دو را با ضمير مضاف به رسول خود بيان كرده است.

و در حديث ولايت غدير هم رسول خدا صلى الله عليه و آله براى على عليه السلام آنچه را براى خود بر عهده جميع مؤمنان ابت‏بوده است، ثابت كرده است.چون رسول خدا اولى است‏به مؤمنان، و ناصر مؤمنان است و سيد و سالار مؤمنان است.و هر معنائى را كه لفظ مولى متحمل آنست و مى‏توان از لفظ مولى استخراج نموده و به دست آورد، و آن معنى براى رسول خدا ثابت است، آن را رسول خدا براى على قرار داده است.

و اين مرتبه عالى و درجه بلند و منزله رفيع و مكانت والا رتبه‏اى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را براى على عليه السلام اختصاص داده است، و به غير على نداده است، و به همين جهت روز غدير روز عيد، و موسم سرور براى مواليان على - بن ابيطالب شد».

آنگاه ابن طلحه مفصلا در شرح اين مطلب سخن به درازا كشانده و بحث مفيد و جامعى نموده است كه در آن از احاديث داله بر مقام و منزلت امير المؤمنين عليه السلام به طور مستوفى ايراد شده است.[323]

معاني‌ كلمة‌ مولي‌ بر بيست‌ و هفت‌ معني‌ بالغ‌ مي‌شود

و ما سابقا از ابن اثير جزرى در «نهايه‏»، شانزده معنى براى كلمه مولى نقل كرديم[324] كه مجموعا با معناى اولى هفده معنى گرديده است.

علامه امينى براى كلمه مولى مجموعا بيست و هفت معنى بدين ترتيب ذكر كرده است:

1- رَبّ (پروردگار) 2- عمّ (عمو) 3- ابن عمّ (پسر عمو) 4- ابن (پسر) 5- ابن اخت (پسر خواهر) 6- معتِق (آزادكننده غلام) 7- معتِق (غلام آزاد شده) 8- عبد (بنده) 9- مالك[325] (مالك) 10- تابع (پيرو) 11- منعَم عليه (كسى كه به او نعمت داده شده است) 12- شريك (شريك) 13- حَليف (هم سوگند) 14- صاحب (مصاحب و همراه و همنشين) 15- جار (همسايه) 16- نزيل (فرود آمده و سكنى گرفته بر كسى و يا بر قبيله‏اى) 17- صِهر (داماد) 18- قريب (نزديك) 19- منعَم (نعمت‏دهنده) 20- عَقيد (هم‏عهد و هم‏پيمان) 21- ولى (صاحب اختيار) 22- أولى بالشى‏ء (سزاوارتر به چيزى) 23- سيّد غير مالك و غير معتِق (آقائى كه نه مالك انسان باشد و نه آزادكننده او) 24- محبّ (دوستدار) 25- ناصر (يارى‏كننده) 26- متصرِّف فى الامر (تصرف كننده در امرى) 27- متولِّى فى الامر (صاحب اختيار در امر).

بازگشت به فهرست

دنباله متن

پاورقي

[282] ـ ميانة‌ آية‌ سوّم‌ از سورة‌ مائده‌ پنجمين‌ سوره‌ از قرآن‌ كريم‌.

[283] ـ چون‌ اُمّ حبيبه‌: دختر أبوسفيان‌ و خواهر معاويه‌، يكي‌ از زنهاي‌ رسول‌ الله‌ بوده‌ است‌؛ و طبق‌ آية‌ شريفة‌: وَ أَزوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ زنهاي‌ رسول‌ خدا مادرهاي‌ مؤمنان‌ به‌ شمار مي‌آيند؛ فلهذا از نسبت‌ اُمّ المومنين‌ كه‌ براي‌ امّ حبيقه‌ خواهر معاويه‌ بود نسبتي‌ براي‌ خود ساخته‌ و پرداخته‌، و در شام‌ خود را به‌ خال‌ المؤمنين‌ ملقّب‌ نمود؛ يعني‌ دائي‌ مؤمنان‌.

[284] ـ در كتاب‌ «نفضش‌ ص‌ 145 اين‌ بيت‌ را بدينگونه‌ آورده‌ است‌:

سبقتكم‌ إلي‌ الإسلام‌ طَرّاً غُلاماً ما بلغتُ أوَان‌ حُلْمِي‌

و در كتاب‌ «كشف‌ الغمّة‌» إربلي‌ ص‌ 92، صغيراً ما بلغتُ أوان‌ حُلمي‌ آورده‌ است‌.

[285] ـ «مناقب‌» ابن‌ شهرآشوب‌ ج‌ 1، ص‌ 356 طبع‌ سنگي‌؛ و «معجم‌ الادباء» ج‌ 14، ص‌ 48؛ و «البداية‌ والنّهاية‌» ج‌ 8، ص‌ 8 و ص‌ 9.

و در «فرائد السّمطين‌» ج‌ 1، باب‌ 70 ص‌ 427 اين‌ أبيات‌ را از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ آورده‌ است‌؛ و در ابتداء آن‌ گفته‌ است‌ كه‌: چون‌ حضرت‌ نامة‌ معاويه‌ را قرائت‌ كردند گفتند: أ بالفضل‌ يفخر عليّ ابن‌ آكلة‌ الاكباد؟ اُكتُب‌ اليه‌ يا قنبر: إنّ لي‌ سُيوفاً بدريّة‌، و سهاماً هاشميّة‌، قد عرفت‌ مواضع‌ نصالها في‌ أقاربك‌ و عشارئرك‌ يوم‌ بدر؛ و ما هي‌ من‌ الظالمين‌ ببعيد (ثم‌ قال‌ له‌: اكتب‌: محمد النّبي‌، الخ‌).

و «احتجاج‌» شيخ‌ طبرسي‌ طبع‌ نجف‌، ج‌ 1، ص‌ 265 و ص‌ 266.

[286] ـ از «الغدير» ج‌ 2، ص‌ 26 تا ص‌ 30 به‌ الفاظ‌ اسمي‌ مؤلّفين‌ فقط‌ اكتفا شده‌ است‌.

[287] ـ نَسَب‌ او را أبوالفرج‌ اصفهاني‌ در «أغاني‌» طبع‌ ساسي‌ ج‌ 4، ص‌ 3 اينطور ذكر كرده‌ است‌: حسّان‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ المنذربن‌ حرام‌ بن‌ عمرو بن‌ زيد مناة‌ بن‌ عديّ بن‌ عَمرو بن‌ مالك‌ بن‌ النّجار ـ و هو تيم‌ الله‌ بن‌ ثَعلبة‌ بن‌ عرو بن‌ الخزرج‌ بن‌ حارثة‌ بن‌ ثعلبة‌ ـ و هو العنقاء ـ بن‌ عمرو (و إنّما سمّي‌ العنقاء لطول‌ عُنُقه‌) و عمرو ـ هو مز يقياء ـ بن‌ عامر بن‌ ماء السماء بن‌ حارثة‌ الغِطريف‌ بن‌ أمري‌ القيس‌ البطريق‌ بن‌ ثعلبة‌ البهلول‌ بن‌ مازن‌ بن‌ الاذد و هو ذري‌ ـ و قيل‌: ذرآء ممدود ـ بن‌ الغوث‌ ابن‌ نبت‌ بن‌ مالك‌ بن‌ زيد بن‌ كهلان‌ بن‌ سبابن‌ يشجب‌ بن‌ يعرب‌ بن‌ قحطان‌.

[288] ـ در «اغاني‌» ج‌ 15 ص‌ 108 نسب‌ او را اينطور ذكر كرده‌ است‌: هو الكميت‌ بن‌ زيد بن‌ خنيس‌ بن‌ مخالد بن‌ وهيب‌ بن‌ عمرو بن‌ سبيع‌ ـ و قيل‌: الكميت‌ بن‌ زيد بن‌ خنيس‌ بن‌ مخالد بن‌ ذؤيبة‌ بن‌ قيس‌ بن‌ عمرو بن‌ سبيع‌ ـ بن‌ مالك‌ بن‌ سعد بن‌ ثعلبة‌ بن‌ دودان‌ بن‌ أسد بن‌ خزيمة‌ بن‌ مدركة‌ بن‌ الياس‌ بن‌ مُضَر بن‌ نزار. و در تعليقه‌ از «مؤتلف‌ و مختلف‌» آمدي‌ نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ مسمّاي‌ به‌ اسم‌ كُميت‌ در ميان‌ شعراء سه‌ نفر بوده‌ است‌ كه‌ از بني‌ اسد بوده‌اند: اوّل‌ ايشان‌: كميت‌ اكبر فرزند ثعلبة‌ بن‌ نوفل‌ بن‌ فضلة‌ بن‌ الاشتر بن‌ جحوان‌ بن‌ فقعس‌. دوّم‌: كميت‌ پسر معروف‌ بن‌ كميت‌ اكبر، و سوّم‌: كميت‌ بن‌ زيد بن‌ خنيس‌ است‌ كه‌ مورد بحث‌ ماست‌.

[289] ـ «مناقب‌» ابن‌ شهرآشوب‌ طبع‌ سنگي‌ ج‌ 1، ص‌ 530؛ و «تفسير أبوالفتوح‌ رازي‌» ج‌ 2، ص‌ 193. و در «روضة‌ الواعظين‌» ابن‌ فتال‌ ص‌ 90 ذكر كرده‌ است‌؛ وليكن‌ اشتباهاً آنرا به‌ علي‌ بن‌ أحمد فنجكردي‌ نسبت‌ داده‌ است‌. و اشعار فنجكردي‌: يوم‌ الغدير سوي‌ العيدين‌ لي‌ عيد، راب‌ به‌ قيس‌ بن‌ سعد بن‌ عبادة‌ نسبت‌ داده‌ است‌.

[290] ـ «ديوان‌ حميري‌» ص‌ 111 و ص‌ 112. و اين‌ چهار بيت‌ به‌ ترتيب‌ در شمارة‌ 100 تا 103، از قصيدة‌ 113 بيتي‌ او قرار دارد كه‌ مطلع‌ آن‌ اينست‌:

هلاّ وقفت‌ علي‌ المكان‌ المعشب ‌ بين‌ الطويلغ‌ فاللوي‌ من‌ كبكب‌

[291] ـ «ديوان‌ حميري‌» ص‌ 198. و در تعليقه‌ گويد: در بيت‌ هفتم‌ «النشور» وارد شده‌ است‌ بنا بر نقل‌ «مناقب‌» و نقل‌ «الغدير» وليكن‌ صواب‌ آن‌ به‌ عقيدة‌ من‌ «الثبور» است‌.

[292] ـ «ديوان‌ حِميَري‌» ص‌ 420

[293] ـ قاضي‌ تنوخي‌ از علماء قرن‌ سوّم‌ و چهارم‌ است‌. وفات‌ او در سنة‌ 342 اتّفاق‌ افتاد؛ و قصيده‌اي‌ در ردّ عبدالله‌ بن‌ معتزّ متوفّي‌ در سنة‌ 296 كه‌ قصيده‌اي‌ در مدح‌ بني‌ عبّاس‌ ساخته‌ و در آن‌ به‌ بني‌ عبّاس‌ بر عليه‌ بني‌ أبيطالب‌ (طالبيّين‌) افتخار مي‌كرد؛ و اوّلش‌ اين‌ بود:

أبي‌ الله‌ إلاّ ما ترون‌ فما لكم ‌ غضاباً علي‌ الاقدار يا آل‌ طالب‌

آورده‌ است‌ بسيار شيوا و دلنشين‌، و اول‌ آن‌ اين‌ است‌:

من‌ ابن‌ رسول‌ الله‌ و ابن‌ وصيّه‌ الي‌ مُدغلٍ في‌ عقدة‌ الدين‌ ناصب‌

نَشابين‌ طُنبور و دفّ و مزهر و في‌ حجر شادٍ أو علي‌ صدر ضارب‌

و من‌ ظَهر سَكرانِ الي‌ بطن‌ قينةٍ علي‌ شُبهٍ في‌ ملكها و شوائب‌

و همينطور فجايع‌ آنها را مي‌شمرد تا مي‌رسد به‌ اين‌ بيت‌ كه‌ در آن‌ قضيّة‌ مسموميّت‌ حضرت‌ رضا عليه‌ السّلام‌ به‌ دست‌ مأمون‌ را بيان‌ مي‌كند:

و مأمونكم‌ سَمَّ الرِّضا بعد بيعةٍ تودّ ذري‌ شمِّ الرّجال‌ الرّواسب‌

[294] ـ «مناقب‌» ص‌ 531

[295] ـ أبوالقاسم‌ التّنوخي‌: عليّ بن‌ محمّد بن‌ أبي‌ الفهم‌ داود بن‌ ابراهيم‌ بن‌ تميم‌ بن‌ جابر بن‌ هاني‌ بن‌ زيد بن‌ عبيد بن‌ مالك‌... بن‌ حارث‌ بن‌ عمرو (پادشاه‌ تنوخ‌)... يَعرب‌ بن‌ قحطان‌.

[296] ـ «ديوان‌ سيّد مرتضي‌»، ج‌ 2، ص‌ 36 و ص‌ 37، با تصحيح‌ رشيد صفّار، و پنج‌ بيت‌ از اين‌ اشعار را در «مناقب‌» ابن‌ شهرآشوب‌ طبع‌ سصنگي‌، ج‌ 1، ص‌ 538 آورده‌ است‌.

[297] ـ ناقة‌ مَهريّه‌، ناقه‌اي‌ است‌ كه‌ به‌ سرعت‌ سير و حركت‌ معروف‌ است‌؛ و منسوب‌ است‌ به‌ مهرة‌ بن‌ حيدان‌ از بني‌ قضاعة‌.

[298] ـ «روضة‌ الواعظين‌» ص‌ 90. و در اين‌ كتاب‌ در آخر بيت‌ چهارم‌ يُؤثَرُ ضبط‌ شده‌ است‌ كه‌ چون‌ معناي‌ مناسبي‌ نداشت‌ به‌ يَأثِرُ تصحيح‌ شد. و ممكن‌ است‌ يُوَالَي‌ به‌ صيغة‌ مجهول‌، و يُؤخَذُ و يُوثَرُ نيز هر دو به‌ صيغة‌ مجهول‌ باشند، و معنايش‌ اينطور است‌: «شايسته‌ترين‌ مردم‌ به‌ اينكه‌ ولايت‌ او را داشته‌ باشند مرتضي‌ (علي‌ بن‌ أبيطالب‌) است‌، و او كسي‌ است‌ كه‌ احكام‌ از او اخذ شده‌، و از او براي‌ ديگران‌ نقل‌ مي‌شود». و در اين‌ صورت‌ شعر سليس‌تر و روان‌تر است‌.

و در «مناقب‌» ابن‌ شهرآشوب‌ ج‌ 1، ص‌ 540 دو بيت‌ از اين‌ چهار بيت‌ را ذكر كرده‌ است‌.

[299] ـ «امام‌ شناسي‌» ج‌ 5، درس‌ 61 و 62 4 از ص‌ 15 تا ص‌ 20. و در آنجا از معناي‌ ولايت‌ و لفظ‌ وليّ و مَولي‌ به‌ طور كافي‌ بحث‌ شده‌ است‌؛ وليكن‌ در اينجا به‌ مناسبت‌ لفظ‌ مَولي‌ كه‌ در حديث‌ غدير وارد شده‌ است‌؛ إجمالاً به‌ مطالب‌ گفته‌ شده‌ در آنجا اشاره‌اي‌ شده‌ است‌.

[300] ـ در «شرح‌ مواقف‌» كه‌ تقرير دليل‌ شيعه‌ را در كيفيّت‌ استفادة‌ امامت‌ از حديث‌ ولايت‌ نقل‌ مي‌كند، در ضمن‌ آن‌ مي‌گويد: و لانّها أي‌ المعاني‌ المذكورة‌ تشترك‌ في‌ الولاية‌ فيجب‌ الحمل‌ عليها و جعل‌ اللفظ‌ حقيقة‌ في‌ هذا القدر المشترك‌ دفعاً للاشتراك‌ اللفظي‌. (ص‌ 611). و مرحوم‌ علاّمة‌ اميني‌ هم‌ در «الغدير» ج‌ 1 ص‌ 370 بعد از بيان‌ وجه‌ مشترك‌ بين‌ بيست‌ و هفت‌ معنائي‌ كه‌ براي‌ لفظ‌ مولي‌ كرده‌اند مي‌گويند: وجه‌ مشترك‌ بين‌ اين‌ معاني‌ أولي‌ به‌ شي‌ء است‌، فالاشتراك‌ معنوي‌ و هو أولي‌ من‌ الاشتراك‌ اللفظيّ المستدعي‌ لاوضاع‌ كثيرة‌ غير معلومة‌ بنصٍّ ثابتٍ و المنفيّة‌ بالاصل‌ المحكّم‌. و قد سَبَقَنا الي‌ بُعض‌ هذه‌ النظريّة‌ شمسُ الدين‌ ابن‌ البِطريق‌ في‌ «العمدة‌» ص‌ 56 و هو أحد أعلام‌ الطّائفة‌ في‌ القرن‌ السادس‌. و ليكن‌ ما با مرحوم‌ أميني‌ در كيفيّت‌ وجه‌ مشترك‌ اختلافي‌ داريم‌ كه‌ خواهد آمد.

[301] ـ «شرح‌ مقاصد» ص‌ 289.

[302] ـ چاپ‌ سنگي‌ آن‌ صفحه‌ شماري‌ ندارد.

[303] ـ «غريب‌ القرآن‌» ص‌ 154.

[304] ـ «مشكل‌ القران‌»، بنا بر نقل‌ سيّد مرتضي‌ در كتاب‌ «شافي‌». و استشهاد أنباري‌ را به‌ بيت‌ لُبَيد ذكر كرده‌ است‌؛ و نيز بنا به‌ نقل‌ ابن‌ بطريق‌ در كتاب‌ «عمدة‌) ص‌ 55.

[305] ـ آيۀ‌ 15، از سورۀ‌ 57: حديد.

[306] ـ اين‌ شعر از لبيد بن‌ ربيعه‌، و از معلّقات‌ سبعه‌ است‌. و معنايش‌ اينست‌ كه‌: آن‌ گاو صبح‌ كرد در حالي‌ كه‌ چنين‌ مي‌پنداشت‌ كه‌ هر يك‌ از دو شكاف‌ كوه‌ و يا بيابان‌، أولَي‌ به‌ ترسيدن‌ از آن‌ است‌، پشت‌ سر او، جلوي‌ روي‌ او.

[307] ـ آيۀ‌ 76، از سورۀ‌ 16 5 نحل‌: «خداوند مثال‌ مي‌زند بندة‌ مملوكي‌ را كه‌ توانائي‌ بر هيچ‌ كاري‌ ندارد ـ تا آنكه‌ مي‌فرمايد: و او سربار بر مولاي‌ خودش‌ است‌».

[308] ـ آيۀ‌ 5، از سورۀ‌ 33: احزاب‌: «ايشان‌ را به‌ انتساب‌ پدرهايشان‌ بخوانيد! اين‌ در نزد خداوندبه‌ عدالت‌ نزديكتر است‌. و اگر پدران‌ آنها را نمي‌دانيد، پس‌ ايشان‌ برادران‌ ديني‌ شما و آزادكنندگان‌ شما هستند».

[309] ـ «اي‌ پسر عموهاي‌ ما آرامتر باشيد! اي‌ موالي‌ ما آرامتر باشيد. شما مردگان‌ ما را در وقتي‌ كه‌ مدفون‌ شده‌اند بيرون‌ نياوريد.

[310] آیه 11، از سوره 47: محمد: «اینست که خداوند مولای کسانی است که ایمان آورده‌اند و کافران مولایی ندارند. » یعنی یاری کننده‌ای ندارند.

[311] ـ «هم‌بستگان‌ به‌ قَسَم‌ و پيمانند، نه‌ هم‌بستگان‌ به‌ خويشاوندي‌ و قرابت‌.وليكن‌ ايشان‌ ساكنان‌ و مقيماني‌ هستند كه‌ غريب‌ را به‌ بيگاري‌ مي‌گيرند.»

[312] ـ «هم‌ بستگان‌ شما كساني‌ هستند كه‌ به‌ ولايت‌ شما همبستگي‌ دارند و آن‌ كه‌ هم‌ پيمان‌ است‌ او خود را زنداني‌ ساخته‌ و راه‌ تفرّق‌ و جدائي‌ را پيموده‌ است‌».

[313] ـ ايشان‌ فقط‌ از جهت‌ آميزش‌ با من‌ مخالطه‌ و معاشرت‌ دارند؛ و امّا اسبهاي‌ داغ‌ زده‌ و نشان‌دار و كوتاه‌ موي‌ خود را براي‌ همسايه‌ لگام‌ نهاده‌اند».

[314] ـ «تفسير ابوالفتوح‌» ج‌ 2، ص‌ 197 و ص‌ 198.

[315] ـ البتّه‌ دلائلي‌ كه‌ براي‌ عدم‌ صحّت‌ وجوه‌ نُه‌ گانه‌ ديگر در معناي‌ مولي‌ آورده‌ است‌ تمام‌ نيست‌ زيرا گفته‌ است‌: نمي‌توانيم‌ مولي‌ را درا ين‌ حديث‌ مالك‌ رقيّت‌ بگيريم‌ چون‌ پيغمبر مالك‌ رقّ علي‌ نبوده‌ است‌. و همچنين‌ تا آخر وجوه‌. و اين‌ اشتباه‌ است‌ زيرا در حديث‌ آمده‌ است‌ كه‌ مَن‌ كُنتُ مَولَاهُ فَعَليُّ مَولَاهُ و نيامده‌ است‌. مَن‌ كُنتُ مَولَاهُ فَأنا مَولَي‌ عِليٌ . و مُفاد حديث‌ اينست‌ كه‌ هر كس‌ كه‌ من‌ مولاي‌ شخص‌ او باشم‌ علي‌ مولاي‌ شخص‌ اوست‌.

[316] ـ «تذكرة‌ خواصّ الامّة‌» ص‌ 149 و ص‌ 20.

[317] ـ آيۀ‌ 15، از سورۀ‌ 57: حديد.

[318] ـ آيۀ‌ 11، از سورۀ‌ 47: محمّد صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌.

[319] ـ آيۀ‌ 33، از سورۀ‌ 4: نساء.

[320] ـ آيۀ‌ 5، از سورۀ‌ 19: مريم‌

[321] ـ آيۀ‌ 41، از سورۀ‌ 44: دخان‌.

[322] ـ آيۀ‌ 61، از سورۀ‌ 3: آل‌ عمران‌.

[323] ـ «مطالب‌ السَّوول‌»؛ ص‌ 16 و ص‌ 17.

[324] ـ «امام‌ شناسي‌»، ج‌ 5، درس‌ 61 و 62، ص‌ 12.

[325] ـ در تعليقه‌ گويد: در «صحيح‌ بخاري‌» ج‌ 7، ص‌ 57 مَولي‌ را به‌ مليك‌ معني‌ كرده‌ است‌؛ و در شرح‌ قَسْطلاني‌ كه‌ بر «صحيح‌ بخاري‌» است‌ در ج‌ 7، ص‌ 77 آمده‌ است‌ كه‌: معناي‌ مَولي‌ مَلِيك‌ است‌، چون‌ ولايت‌ امور مردم‌ را بر عهده‌ مي‌گيرد؛ و نيز بر همين‌ نهج‌ در «عُمدة‌ القاري‌» تأليف‌ أبو محمد عيني‌ كه‌ شرح‌ ديگري‌ است‌ از «صحيح‌ بخاري‌» همينطور آمده‌ است‌؛ و عَدوي‌ حمزاوي‌ در كتاب‌ «النُّورُ السّاري‌» همچنين‌ به‌ همين‌ عبارت‌ آورده‌ است‌.