والسلام عليكم و رحمه الله و بركاته

امر به معروف و نهى از منكر (2)

- مصاديق امر به معروف و نهى از منكر به معنى عام

تعليم جاهل

تذكر. موعظه

برخورد اجتماعى با توطئه ها

مقابله با تهاجم فرهنگى

جهاد و شهادت‏طلبى براى بيدار كردن جامعه

*بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين، و الصلوه و السلام على سيد الانبياء و المرسلين، ابى قاسم محمد و على آله الطيبين الطاهرين المعصومين، اللهم كن لوليك حجه بن الحسن صلواتك عليه و على آبائه فى هذه ساعه و فى كل ساعه وليا و حافظا و قائدا و ناصرا و دليلا و عينا حتى تسكنه ارضك طوعا و تمتعه فيها طويلا. السلام عليك يا ابا عبدالله و على الارواح التى حلت بفنائك.

شهادت مظلومانه سيدالشهداء (عليه السلام) و اهل بيت آن حضرت را به پيشگاه مقدس ولى عصر - عجل الله تعالى فرجه الشريف - و مقام معظم رهبرى، مراجع معظم تقليد و همه شيفتگان اهل بيت (عليه السلام) تسليت عرض مى‏كنم، و اميدوارم خداى متعال در دنيا و آخرت دست ما را از دامان اهل بيت عصمت و طهارت (عليه السلام) كوتاه نفرمايد.

شب‏هاى گذشته بحث ما درباه امر به معروف و نهى از منكر بود. گفتيم با توجه به اين كه يكى از اهداف قيام سيداشهداء (عليه السلام) امر به معروف و نهى از منكر معرفى شده است، پس چرا رفتارى كه حضرت (عليه السلام) در اين قيام انجام دادند با موازينى كه ما درباره امر به معروف و نهى از منكر مى‏شناسم مطابق نيست. به عبارت ساده‏تر اقدام امام (عليه السلام) چگونه امر به معروف و نهى از منكرى بود كه ما مشابه آن را در تاريخ سراغ نداريم و احكام آن را نمى‏دانيم؟ در جلسات قبل مقدمتا در مورد اين كه بعضى از واژه‏ها گاهى به معناى عام و زمانى به معناى خاص به كار مى‏روند توضيح مختصرى عرض كردم. بر اين اساس و با توجه به موارد استعمال امر به معروف و نهى از منكر در قرآن كريم و روايات، به اين نتيجه رسيديم كه امر به معروف و نهى از منكر هم دو اصطلاح و معنا دارد، كه يكى از آن‏ها معناى خاص و ديگرى عام است. معناى خاص امر به معروف و نهى از منكر همان معناى مصطلح است كه در رساله‏هاى علميه مطرح گرديده، و براى آن نيز شرايطى ذكر مى‏شود. از جمله شرايط عمل به وظيفه امر به معروف و نهى از منكر اين است كه احتمال يا خوف ضرر نباشد. اما امر به معروف و نهى از منكر معناى وسيع‏ترى نيز دارد كه شامل احكام و عناوين ديگرى مى‏شود و حتى در بعضى از موارد جهاد را نيز در بر مى‏گيرد. مثال‏هايى هم عرض كردم كه موارد استعمال گسترده امر به معروف و نهى از منكر را نشان مى‏دهد. در اين جلسه مى‏خواهم اين موارد را دسته بندى كنم و در مورد احكام هر يك تا حدى كه توان گوينده و وقت مجلس اقتضا مى‏كند، توضيح مختصرى بدهم.

مصاديق امر به معروف و نهى از منكر به معنى عام‏

امر به معروف و نهى از منكر به معناى عام آن يعنى هر گونه تلاشى كه شخص به منظور اثر گذاردن در ديگرى انجام مى‏دهد، به گونه‏اى كه او را وادار به انجام كار واجب كند يا از كار حرام باز دارد. اين تلاش ممكن است از طرق مختلف مانند تعليم حكم يا موضوع عمل مورد، نظر انجام شود. يعنى اين كه به كسى بياموزند كه فلان امر در اسلام واجب است يا كيفيت انجام آن واجب چگونه است. ممكن است تعليم مهم‏ترين مصداق امر به معروف و نهى از منكر به معناى عام باشد. از طرف ديگر كارى مانند حركت سيدالشهداء (عليه السلام) كه منجر به شهادت آن حضرت (عليه السلام) شد نيز يكى از مصاديق امر به معروف و نهى از منكر به معناى عام است. بنابراين از جهت مصاديق مى‏توان سه دسته مصداق براى امر به معروف. نهى از منكر در نظر گرفت.

تعليم جاهل‏

اولين مصداق امر به معروف و نهى از منكر از قبيل تعليم است؛ گاهى فردى به دلايل مختلف از قبيل اين كه تازه به تكليف رسيده، يا به مقتضاى محيطى كه در آن زندگى مى‏كند نتوانسته احكام اسلام را ياد بگيرد، مثل اين كه از مركز اسلام دور بوده و يا در منطقه‏اى تحت تسلط كفار زندگى مى‏كرده، و اين فرد به اصطلاح نسبت به احكام اسلام جاهل قاصر است؛ يعنى كسى است كه حكم يا راه اجراى آن را نمى‏داند و در بى اطلاعى خود مرتكب تقصير نشده است. به اين معنى كه، براى او شرايط فراگرفتن احكام اسلام فراهم نشده است، و او در اين امر كوتاهى نكرده است. تعليم احكام اسلام به چنين فردى واجب است. اما اين كه تعليم اين گونه افراد بر چه كسانى واجب است؟ يا چند نوع تعليم داريم؟ آيا تعليم بايد فردى يا اجتماعى باشد؟ به صورت رسمى يا غير رسمى باشد؟ و مواردى از اين قبيل، سؤال هايى است كه پاسخ گفتن به آن‏ها موجب گسترده شدن بحث مى‏شود، و در توان اين جلسه نيست.

اجمالا اين مساله مسلم است كه تعليم جاهل قاصر، واجب است. چنين تعليمى بايد با كمال نرمى، ملايمت و مهربانى انجام گيرد، چون طرف در جهل خود تقصيرى نداشته است. همچنين در اين تعليم به مقتضاى سن، شرايط زندگى و مرتبه استعداد و فهم شخص، بايد سعى كرد از شيوه‏هاى مناسب آموزشى استفاده كرد تا او بهتر ياد بگيرد. مثلا براى نوجوانى كه تازه به سن تكليف رسيده نمى‏توان همان روش آموزشى كه براى افراد بزرگسال استفاده مى‏شود به كار برد. و به همين ترتيب روش آموزش بر حسب مراتب استعداد و معلومات افراد نيز فرق مى‏كند. اين يك قسم امر به معروف و نهى از منكر است. نگوييد تا به حال ما چنين امر به معروفى، نشنيده بوديم. فرض بر اين است كه مصاديق معناى عام امر به معروف و نهى از منكر را بررسى مى‏كنيم، كه شامل تعليم جاهل نيز مى‏شود.

حالت ديگر بحث اين است كه جاهل، مقصر باشد؛ يعنى توانايى ياد گرفتن را داشته اما در اين كار كوتاهى كرده است. در اين فرض اگر شخص جاهل مقصر درخواست تعليم كرد، لازم است به او تعليم داده شود. اما اگر درخواست هم نكرد، ولى شما مى‏دانيد كه جاهل مقصر وظيفه خود را نمى‏داند و در ياد گرفتن آن كوتاهى كرده است، در اين جا علاوه بر اين كه بايد به او تعليم داد، بايد در تعليم او روشى را به كار برد كه او تشويق به ياد گرفتن شود. جاهل قاصر خود به خود انگيزه براى ياد گرفتن داشته، اما شرايط يادگيرى براى او فراهم نبوده، لذا توانايى ياد گرفتن را نداشته است. اما براى جاهل مقصر شرايط يادگيرى فراهم بوده و مى‏توانسته ياد بگيرد، لكن در اين كار كوتاهى كرده است. لذا براى اين كه در اين مقام برآيد كه گوش بدهد و توجه كند تا ياد بگيرد، بايد در او ايجاد انگيزه كرد. يعنى در اين مورد بايد روش پيچيده‏ترى را در تعليم به كار گرفت، تا اين آمادگى در جاهل مقصر ايجاد شود كه خود او درخواست تعليم كند. در غير اين صورت، اگر صرفاً براى اتمام حجت به او گفته شود كه بيا مسائل را ياد بگير، مى‏گويد نمى‏خواهم ياد بگيريم. با اين روش، تكليف از شما برداشته نمى‏شود. در امر به معروف نسبت به جاهل مقصر روش كار پيچيده‏تر است. حال ممكن است بر حسب شرايط، تكليف بر دوش يك فرد يا بر عهده نهادى مانند آموزش و پرورش باشد.

قسم سوم از امر به معروف كه از قبيل تعليم است، اين است كه كسى به خيال خود، حكم را ياد گرفته، روش انجام آن را مى‏داند، ولى اشتباه مى‏كند. مثلاً در مسائل فردى، افرادى هستند كه قرائت نمازشان غلط است، ولى گمان مى‏كنند درست است. يا فردى به خيال خود تكليف اجتماعى اش را درست انجام داده است، اما اشتباه مى‏كند. مثلا همين وظيفه امر به معروف و نهى از منكر، من از سابق كه زمان طاغوت بود شرايط فرهنگى و دينى جامعه با امروز خيلى فرق داشت، موارد زيادى را به خاطر دارم، كه البته امروز هم ممكن است مشابه آن‏ها در بعضى موارد پيدا شود، كسانى بودند كه با تندى، ترشرويى، خشونت، و حتى گاهى با توهين به ديگران مى‏گفتند آقا چرا فلان امر را انجام مى‏دهى؟ اين فرد گمان مى‏كند كه وظيفه خود را به درستى انجام مى‏دهد، اما از روى نا آگاهى همراه انجام تكليف واجب امر به معروف، مرتكب گناه نيز مى‏شود، اين گناه توهين به مؤمن است كه حرام است، ولو آن مؤمن گناهكار باشد. در اين جا فرض بر اين است، كه فرد، جاهل مركب است. يعنى نمى‏داند و گمان مى‏كند كه مى‏داند. چنين كسى را بايد تعليم داد، اما روش تعليم چنين فردى پيچيده‏تر از دو روش قبل است. يعنى آن چنان بايد با نرمى سخن گفت، كه فرد آماده بشود. ابتدا احتمال بدهد كه اشتباه كرده است. چون فرض ما اين است كه او گمان مى‏كند وظيفه خود را درست انجام مى‏دهد. لذا به آسانى قبول نمى‏كند كه كارش غلط است. ابتدا بايد كارى كرد كه احتمال بدهد در نحوه انجام وظيفه اشتباه مى‏كند. سپس عمل صحيح به او تعليم داده شود.

همه شنيده‏ايد كه در مورد امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) نقل شده كه ايشان در دوران كودكى روزى پيرمردى را ديدند، كه مشغول وضو بود، ولى نحوه وضو ساختن او صحيح نبود. آن‏ها خواستند روش صحيح وضو را به او بگويند، اما ديدند اين فرد پيرمرد است، لذا بايد احترام او را حفظ كرد. زيرا ادب اسلامى اقتضا مى‏كند كه به پير مردان بيش از ديگران احترام گذاشت. حسنين (عليه السلام) نزد او رفتند و سلام كردند، و گفتند كه ما دو نفر، با هم برادر هستيم و مى‏خواهيم وضو بگيريم، شما ببينيد كه وضوى كدام يك از ما بهتر از ديگرى است. به پيرمرد نگفتند كه وضوى تو غلط است، چرا ياد نگرفتى؟ بلكه او را احترام كردند، به او سلام كردند، بعد گفتند كه ما وضو مى‏گيريم، شما ببين كدام يك از ما بهتر وضو مى‏گيرد. پيرمرد ايستاد و نگاه كرد، گفت اين دو كودك عجب وضوى خوبى مى‏گيرند، فهميدند كه آن‏ها با اين روش مى‏خواهند به او ياد بدهند كه وضوى صحيح چگونه است. پيرمرد به حسنين (عليه السلام) گفت پدر و مادرم به قربان شما، هر دو خوب وضو مى‏گيريد، اين من بودم كه اشتباه مى‏كردم.

هر سه مورد، جاهل قاصر، جاهل مقصر و جاهل مركب احتياج به تعليم دارند، مى‏بايست مسائل را به آن‏ها ياد داد، اما بايد روش آموزشى متناسب با سن، استعداد و موقعيت اجتماعى افراد باشد، تا انسان در امر به معروف و نهى از منكر موفق شود. صرف اين كه انسان براى اتمام حجت چيزى بگويد، كافى نيست. در جامعه اسلامى بايد افراد يا ارگان هايى باشند كه عهده دار تعلم با روش‏هاى مناسب شوند. شرايط هر يك از اين موارد فرق مى‏كند، چه كسى بايد متصدى تعليم باشد؟ به چه افرادى تعليم داده شود؟ چه كسى مدير آموزشگاه‏ها باشد؟ چگونه معلمى سر كلاسى برود؟ يا اگر نهادى متكفل اين امر است بايد همه اين شرايط را رعايت كند و روشى فراگير اتخاذ نمايد، تا كسى كه مى‏خواهد ياد بگيرد، درست ياد بگيرد. هدف ياد گرفتن است. هدف ياد دادن به جاهل است؛ نه اين كه انسان چيزى را بگويد كه اتمام حجت كرده باشد. اين سه قسم از امر به معروف و نهى از منكر است، كه اسم هر سه تعليم جاهل است. در مورد جاهل قاصر، جاهل مقصر، يا جاهل مركب، نيازى به استفاده از برخورد تند، خشونت و برخورد فيزيكى نيست. بلكه در اين موارد بايد به جاهل آموزش داد، و سعى كرد كه او بهتر ياد بگيرد.

تذكر و موعظه‏

بعضى از اقسام ديگر امر به معروف و نهى از منكر مصداق موعظه و نصيحت كردن، و پند و اندرز دادن است. اين قسم هم چند صورت است، كه مصاديق آن فرق مى‏كند. مثلا شما اطلاع پيدا كرديد كه فردى على رغم اين كه حكم را مى‏داند و مى‏داند كه فلان كار گناه است، در عين حال، عالما و عامدا، آن گناه را مرتكب مى‏شود. اين فرض چند حالت دارد. گاهى آن فرد به تنهايى و در خلوت گناهى را مرتكب شده است و شما به طور اتفاقى از عمل او اطلاع پيدا كرديد، و او اصلا نمى‏خواهد كسى در مورد اين مساله چيزى بفهمد. و حتى اگر متوجه شود كه شما از عمل او اطلاع پيدا كرده‏ايد، خجالت مى‏كشد. در اين جا شما بايد او را امر به معروف و نهى از منكر كنيد، اما اين امر به معروف و نهى از منكر بايد به گونه‏اى باشد كه او خجالت نكشد. چون خجالت دادن افراد، مصداق ايذاء مؤمن است و ايذاء مؤمن هم حرام است. بايد به گونه‏اى با او صحبت كنيد، كه او متوجه نشود شما از گناه او خبر داريد. مثلا با گفتن مسائل كلى او را موعظه كنيد. چه رسد كه راز او را نزد ديگرى فاش كنيد و گناه او را به ديگران بگوييد. باز گو كردن گناه ديگران، خود گناه كبيره است. ممكن است شخصى در خفاء گناه ساده‏اى را انجام بدهد، بعد شما گناه ساده او را به اسم نهى از منكر در جلوى ديگران بازگو كنيد! اولا او خجالت مى‏كشد، كه اين خود يك گناه است. اگر ديگران بفهمند كه او آن گناه ساده را مرتكب شده است، شما يك گناه كبيره مرتكب شده‏ايد. او يك گناه صغيره كرده بود، اما شما براى انجام تكليف واجب، مرتكب گناه كبيره شديد.

پس اگر كسى در خفا گناهى كرد، حتى اگر گناه كبيره هم باشد، اولا شما حق نداريد كه او راز او را فاش كنيد، و به كسى بگوييد. حتى اگر فرد گناه كار كودك باشد شما حق نداريد راز او را به پدر و مادرش بگوييد. چون آن فرد خجالت مى‏كشد، آبرويش مى‏ريزد، و ريختن آبروى مؤمن حرام است. مگر يك مورد كه استثنا شده و آن اين كه راه اصلاح فرد گناهكار منحصرا در اين باشد كه به ديگرى بگوييد. يعنى به هر دليلى اصلا حاضر نمى‏شود، دست از كناه خود بردارد، و تنها راه باز داشتن او اين است كه به شخص ديگرى كه مى‏تواند او را از گناه باز دارد، بگوييد، تا او آرام آرام شخص خلافكار را وادار به اصلاح كند. فقط در اين مورد جايز است گناه شخصى براى ديگرى نقل شود. اما تا ممكن است بايد خود شما در صدد اصلاح او بر آمده، و او را از منكرى كه مرتكب آن مى‏شود نهى كنيد. اما به گونه‏اى كه متوجه نشود شما خبر داريد، تا آبروى مؤمن نزد شما نريزد. خداوند ستار العيوب است، و راضى نمى‏شود كه راز مؤمن براى ديگرى فاش شود، و يا آبرويش بريزد.

بسيارى از مردم از اين موضوع غفلت دارند، گمان مى‏كنند هر كس گناهى را مرتكب شد، مخصوصاً اگر گناه كبيره باشد، بايد افشاگرى كرد، و به مواجع ذى صلاح خبر داد، يا بايد او را تعذير كرد، و يا اگر مرتكب گناهى شده كه حد دارد، بايد او را حد زد. در صورتى كه حتى گناهى كه موجب حد است، افشاى آن به اين سادگى جايز نيست. مگر آن كه چهار نفر به اتفاق يكديگر آن گناه را ببينند، در اين صورت آن چهار نفر حق دارند گناه او را به مراجع ذى صلاح گزارش كنند. اما اگر سه نفر مؤمن مى‏دانند كه اين فرد مرتكب علمى شده كه موجب حد است، و بروند در محكمه شهادت دهند، اگر نفر چهارم حاضر نباشد، قاضى بايد خود آن سه نفر را حد بزند. اسلام تا اين مقدار از خواسته اسرار مردم آشكار نشود و آبروى كسى نريزد. البته اگر رسوايى به جايى رسيد كه چهار نفر عادل با هم ديدند، آن هم به نحوى كه جاى هيچ شبهه‏اى براى آن چهار عادل وجود نداشته باشد، در اين حالت بايد حد الهى اجرا شود، و نبايد حدود الهى تعطيل گردد. ولى تا ممكن است، بايد اسرار مردم فاش نشود و حتى به خود طرف هم نبايد گفت كه من از گناه تو خبر دارم، تا مبادا او خجالت بكشد.

قسم ديگر امر به معروف و نهى از منكر اين است كه فرد گناهكار انسانى لاابالى است. درست است كه الان در خلوت يك گناهى را مرتكب شده، اما اگر ديگران متوجه عمل او شوند، او احساس شرم و خجالت نمى‏كند. در مورد چنين فردى مانند كسى كه از گناه خود خجالت مى‏كشيد، پنهان كارى و حفظ سر لازم نيست. اما در عين حال، بايد به نحوى او را از منكر نهى كرد كه كسانى كه خبر ندارند بى جهت مطلع نشوند. بايد محرمانه و به طور خصوصى به او گفته شود. نه اين كه در ميان جمع به او بگويند، تا سرش فاش شود. گرچه خود آن فرد هم ابايى نداشته باشد، ولى شما نبايد به انتشار فحشا كمك كنيد. در مورد قبل، كسى دوست ندارد ديگران متوجه گناه او شوند، و تجاهر به فسق نمى‏كند، كارى در خلوت انجام داده، شما هم بايد راز او را پنهان كنيد. در عين حال سعى كنيد به نحوى او را آگاه و متنبه كنيد، با كلى گويى، خواندن حديث يا داستانى كه از آن پند بگيرد، يا او را به مجلس موعظه‏اى راهنمايى كنيد، به نحوى كه او پند و اندرز بپذيرد، البته به گونه‏اى كه آبروى او نريزد.

اما اگر كسى متجاهر به فسق بود، يعنى عملا در حضور ديگران گناه مى‏كند و احساس شرمسارى هم نمى‏كند. خوب، امر به معروف و نهى از منكر در مورد چنين كسى سخت‏تر از ديگران است. اما در عين حال برخورد با او مراحلى دارد. اين جا ديگر مساله حفظ سر مطرح نيست. لازم نيست در خلوت يا به گونه‏اى به او گفته شود كه متوجه نشود شما از گناه او خبر داريد. زيرا خود او اين گناه را در مقابل مردم انجام مى‏دهد، خود او آبروى خودش را ريخته است. شما چيزى را بر آبروريزى او نمى‏افزاييد. او در حضور مردم از اين كه گناه مى‏كند باكى ندارد. در اين جا نيز بايد مراحلى را براى امر به معروف در نظر گرفت. اول با قول لين، با ادب و احترام و با نرمى، او را موعظه كنيد و از او بخواهيد كه گناه را ترك كند، يا به وظيفه واجب عمل كند. به اصطلاح او را نصيحت كنيد، و آثار دنيوى و اخروى اين عمل را براى او ذكر كنيد تا تشويق شود و گناه را ترك كند. و يا حتى اگر مؤونه ظاهرى براى شما ندارد، غير از تشويق زبانى، تشويق‏هاى ديگرى براى جذب او انجام دهيد. البته اين كار هر كسى نيست، اما كسانى هستند كه متمولند، يا شرايط خاصى دارند كه مى‏توانند كمك مالى بكنند. مثلا به او مهمانى بدهند، يا از او پذيرايى كنند، او را به به سفرى ببرند. اين تشويق بستگى به نوع گناه و اطلاعاتى كه اشخاص پيدا مى‏كنند دارد. مرحله اول امر به معروف و نهى از منكر از اين اشخاص در ابتدا با آرامى، نرمى، ادب ملاطفت و تشويق همراه است.

اگر مرحله اول اثر نكرد، مرحله دوم كمى سخت‏تر است، يعنى در اين مرحله اخم كنيد. رواياتى كه خوانديم، از جمله اين كه: لم يتمعر وجهه غيظا لى قط⁽¹³³⁾ براى اين گونه موارد است. هنگامى كه ديدند با زبان نرم و لين نمى‏پذيرد، عبوس كنيد، با خشم و تندى به او بگوييد، صكوا بها جباههم⁽¹³⁴⁾ در اين مورد بايد با افراد گناهكار همراه با سختى و تندى برخورد كرد. بايد آمرانه مساله را به آن‏ها گفت. مصداق قدر متقين امر به معروف، كه همه معانى امر به معروف در آن جارى مى‏شود، همين مورد است، كه آمرانه گفته شود. بگويد اين كار را نبايد بكنى. اگر ديديد باز هم گفتار آمرانه تاثير نداشت، مى‏توانيد او را تهديد كنيد كه اگر كار خود را ترك نكنى تو را به مراجع ذى صلاح معرفى مى‏كنم. به او بگوييد كه اگر گناه را ترك نكند او را به نيروى انتظامى معرفى مى‏كنيد. و نيروى انتظامى حق دارد طبق قانون در مورد او عمل كند. حتى گاهى حق دارد او را تعذير يا زندانى كند؛ كه مراحل آن را قانون تعيين كرده است. اما هنگامى كه گناه او را ديديد، ابتدائا لازم نيست شكايت كنيد. بلكه اگر گفتار نرم اثر نكرد، با زبانم تند برخورد شود و اگر آن هم اثر نكرد، تهديد كنيد كه او را به مرجع ذى صلاح معرفى خواهيد كرد. اگر تهديد هم اثر نكرد، در اين صورت، فرد گناهكار را معرفى كنيد. يعنى اين تدريج را در مراحل امر به معروف بايد لحاظ كرد، و بى جهت به كسى تندى، بى ادبى و بى احترامى نكرد. اما اگر كار به جايى رسيد كه ديگر نرمى و ملاطفت اثر نمى‏كند، بايد تندى كرد.

البته اين را هم فراموش نكنيد كه نبايد افراط و تفريط در كار باشد. چون بسيارى مشكلات ما از افراط و تفريط پيدا مى‏شود. گاهى از يك طرف بعضى افراط، و از طرف ديگر بعضى تفريط مى‏كنند. بسيارى از مواقع حوادث عكس العمل كارهاى ديگر است. زيرا گاهى كندروى موجب اين مى‏شود كه ديگران با تندى عمل كنند، و رفتارهاى نا به جاى برخى باعث مى‏شود كه اصل يك عمل معروف انكار شود. ولى اسلام همه چيز را در حد خودش قرار داده است، تا ممكن است بايد با نرمى و ملاطفت رفتار شود. ولى اگر اثر نكرد، نبايد مصالح جامعه فداى اين بشود كه حرف حساب در شخص خلافكار مؤثر واقع نمى‏شود. بلكه بايد مصالح جامعه حفظ شود. جامعه اسلامى نبايد به گونه‏اى باشد كه قبح گناه بريزد، بايد در جامعه اسلامى حريم‏ها حفظ شود. جامعه اسلامى بايد به گونه‏اى باشد كه اگر كسى در آن مرتكب گناه شد، خجالت بكشد. اگر به اين ارزش‏ها عمل نشود، در اين صورت در جامعه اسلامى مشكلات ديگرى پيش مى‏آيد. به هر حال اين‏ها هم تقريباً مصاديقى از موعظه است، غير از مرحله آخر كه از قبيل امر است و از حد موعظه خارج مى‏شود.

موعظه اين است كه كسى را با زبان به كار خوب تشويق نمود، فوائد انجام كار خوب يا مضرات ترك آن را برايش بيان كرد. و بالعكس مضرات انجام كارهاى بد را بيان كرد. اين‏ها موعظه است. پند و اندرز دادن به اين است كه فقط انسان نتايج خوب و بد كارى را براى ديگران بگويد، تا خود افراد تشويق، و علاقه‏مند شوند، و انگيزه پيدا كنند، تا كار خوب را انجام دهند.

اما امر به اين معنى است كه من مى‏گويم اين كار را بايد انجام بدهى؛ من به عنوان يك فرد مسلمان، به عنوان فردى كه وظيفه دينى خود را در جامعه عمل مى‏كند، آمرانه به تو مى‏گويم فلان كار را انجام بده. و اگر من نگويم، ديگرى خواهد گفت. همه مسلمان‏ها بايد فرد خاطى را امر كنند. در اين مورد جاى اين كه با او صحبت كرد و او را موعظه و نصيحت نمود، نيست. بلكه در يك جمله بايد به او گفت كه بايد اين كار را انجام دهى. اين مصداق قطعى امر به معروف و نهى از منكر است، كه در آن علو و استعلا شرط است. علو و استعلاء، يعنى از موضع بالاتر به طرف مقابل بگويد اين كار را بايد انجام دهى. بعد از اين كه اين مراحل انجام گرفت، اگر باز هم، شخص گناهكار به خلاف خود ادامه داد، در اين صورت مراتب ديگرى پيش مى‏آيد، و شرايط ديگرى دارد.

برخورد اجتماعى با توطئه ها

گاهى كارى كه بر خلاف شرع، و بر خلاف مصالح جامعه اسلامى است، به صورت كارى ساده و با انگيزه فردى و از روى جسارت، گستاخى و بى ادبى انجام مى‏گيرد. و گاهى اين خلاف شرع كار فردى و ساده‏اى نيست، بلكه اقدامى پيچيده و حساب شده است، كه كسانى آن را برنامه ريزى كرده‏اند. صرفاً چنين نيست كه يك نفر گستاخى كرده و مرتكب گناهى در مقابل مردم شده است، بلكه نقشه‏اى در كار است، كسانى آن را طراحى كرده‏اند كه اسلام و نظام اسلامى شكست خورده، و كار آيى خود را از دست بدهد. مثلا مى‏گويند آن قدر كارهاى زشت انجام دهيد كه اين گونه كارها براى مردم عادى شود. اين را از قبل برنامه ريزى كرده‏اند و ديگر تنها مربوط به يك فسق علنى نيست. بلكه در اين فرض براى اين كه انواع ضررهاى ممكن را به جامعه اسلامى وارد كنند، چنين برنامه ريزى هايى را انجام داده‏اند.

خوب، طبعاً كسانى كه اين كارها را انجام مى‏دهند، علاقه‏اى به اسلام ندارند؛ يا منافق هستند و اصلا از صميم دل ايمانى ندارند، و يا به واسطه گرفتن پول از ديگران مزدور بيگانگان شده‏اند، و به هر دليلى كه هست مى‏خواهند حاكميت اسلام را در جامعه از بين ببرند. در اين صورت به روش‏هاى گوناگون ضررهايى متوجه جامعه مى‏شود، كه بايد با آن‏ها مبارزه كرد. اين ضررها ممكن است در قالب يك كار فرهنگى، اقتصادى، هنرى يا اخلاقى و حتى ممكن است يك كار نظامى باشد. در اين جا كار از وظيفه يك فرد، و از قالب يك امر به معروف و نهى از منكر ساده خارج شده، و انواع مبارزه واجب مى‏شود. اين ديگر از موارد امر به معروف و نهى از منكر هايى كه تا به حال با آن‏ها آشنا بوديم نيست و احكام و مسائل آن در رساله‏هاى عمليه ننوشته‏اند. اما اين قبيل امر به معروف و نهى از منكرها مبارزه با تهاجم است و كار يك فرد نيست و با اين روش ساده كه به شخص خلافكار گفته شود نكن، نتيجه نمى‏دهد.

اين تهاجم، كار پيچيده شيطانى، طراحى شده و نقشه دار است، و بايد براى دفع آن متقابلا طراحى، فكر و سازماندهى كرد، و متناسب با آن كار طراحى را تهيه كرد كه از اين خيانت جلوگيرى شود. ممكن است اين تهاجم در قالب يك اقدام اقتصادى باشد. داستان تنباكو و موارد مشابه ديگر را همه شنيده‏ايد. مثال‏هاى زيادى در اين زمينه وجود دارد كه حتى برخى از آن‏ها داراى پيچيدگى خاصى است كه فقط اهل فن مى‏توانند آن توطئه‏ها را بفهمند. مثلا يكى از توطئه‏هايى كه از طريق آن اين روزها دشمنان اسلام مى‏خواهند ضرر اقتصادى به مسلمانان وارد كنند، پايين آوردن قيمت نفت است. اين كار ساده‏اى نيست كه من و شما بفهميم چه خيانتى است و چگونه بايد با آن مقابله كرد. اين منكر اجتماعى، اقتصادى برنامه ريزى و طراحى شده با نقشه‏هاى جهانى و بين المللى است. حتى يك كشور به تنهايى نمى‏تواند اين منكر را مرتكب شود، بلكه شياطين از كشورهاى مختلف بايد با يكديگر هماهنگ باشند تا بتوانند چنين ضررى را به مسلمانان بزنند. براى اين كه نفت بشكه‏اى سى دلار مسلمان‏ها به هشت دلار برسد، شياطين از كشورهاى مختلف چه كارهايى انجام دادند! اين منكرى ضررى است كه به همه مردم يك كشور بلكه به همه مسلمانان جهان وارد مى‏شود و بايد با آن مقابله كرد. زيرا با انجام اين منكر برترى كفار بر مسلمانان و بر بازار آنها تثبيت مى‏شود. و لن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلا،⁽¹³⁵⁾ خدا هيچ وقت اجازه نمى‏دهد كه كافر بر مسلمان تحميل كند.

*بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين، و الصلوه و السلام على سيد الانبياء و المرسلين، ابى قاسم محمد و على آله الطيبين الطاهرين المعصومين، اللهم كن لوليك حجه بن الحسن صلواتك عليه و على آبائه فى هذه ساعه و فى كل ساعه وليا و حافظا و قائدا و ناصرا و دليلا و عينا حتى تسكنه ارضك طوعا و تمتعه فيها طويلا. السلام عليك يا ابا عبدالله و على الارواح التى حلت بفنائك.

به بركت نام سيدالشهداء (عليه السلام) چند شب در اين عزاخانه حسينى توفيق پاسخ به بعضى از سؤال‏ها درباره داستان عاشورا، و نيز مطالبى در حد توان و فهم گوينده و اقتضاى مجلس به عرضتان رسيد. مناسب است در اين جلسه، مباحث گذشته را جمع بندى و نتيجه‏گيرى كنيم.

سلسله بحث‏ها به اين جا منتهى شد كه يكى از اهداف سيدالشهداء (عليه السلام) از اين قيام همانگونه كه خود حضرت (عليه السلام) تصريح فرمودند، امر به معروف و نهى از منكر بود. سعى ما اين بود كه معانى امر به معروف و نهى از منكر را توضيح دهيم و بررسى كنيم كه به كدام معنا، قيام سيداشهداء (عليه السلام) نوعى امر به معروف و نهى از منكر بوده است؟ و در چه شرايطى ممكن است امر به معروف و نهى از منكر به اين صورت واجب شود؟ حاصل جواب هم اين بود كه اگر توطئه‏هاى پيچيده‏اى در جامعه براى محو حقيقت اسلام، گمراه كردن مردم و از بين بردن حكومت اسلامى و حكومت حق وجود داشته باشد و راه‏هاى عادى و متعارف، اعم از اقدامات فردى و كارهاى اجتماعى، براى حل مشكلات سودى نبخشد، و فقط اين راه باقى بماند كه قيامى شهادت طلبانه، مظلوميت و حقانيت ثابت بشود، اين روش متعين خواهد بود. و اگر شرايطى پيش بيايد كه نشان دادن راه حق و تلاش براى برقرارى نظام اسلامى متوقف بر چنين كارى باشد، باز هم چنين حركتى لازم خواهد بود.

البته قيام سيدالشهداء (عليه السلام) چنان بركتى داشت كه بعيد است در طول تاريخ اسلام مجددا چنين شرايطى پيش بيايد و به اندازه‏اى فضاى جامعه اسلامى تيره و تار بشود شناختن حق ميسر نباشد. بحمدالله بعد از قيام سيدالشهداء (عليه السلام) شرايطى فراهم شد كه ساير ائمه اطهار (عليه السلام) بتوانند حقايق اسلام را در اقطار كشورهاى اسلامى تبيين كنند؛ شاگردانى براى تبليغ، ترويج و تعليم معارف اسلامى بپرورانند، يارانى را براى انجام حركت‏هاى ارشادى و احياگرانه در بلاد مختلف بپرورانند و ديگر به چنين حركتى چون قيام سيداشهداء (عليه السلام) در زمان بقيه ائمه (عليه السلام) نيازى نبود، انشاء الله بعد از اين هم نيازى نخواهد بود. ولى به هر حال مسائل كلى، تابع وجود يا كثرت مصاديق نيست، بلكه حكم آن با وجود يك مصداق مشخص مى‏شود. البته گرچه بعيد است چنين قيامى با اين وسعت و با اين خصوصيات ضرورت داشته باشد، اما ممكن است گاهى قيام‏هاى محدودترى ضرورت پيدا كند. در فرمايشات امروز مقام معظم رهبرى هم اشاره به امكان چنين چيزى بود،⁽¹⁴²⁾ حتماً كسانى كه شنيدند، اين مساله را متوجه شدند.

به هر حال، اين مساله‏اى است كه بايد به آن توجه داشت؛ زيرا آمادگى جامعه اسلامى براى برخورد با دشمنان، امكان نفوذ و موفقيت آن‏ها را كم مى‏كند. اما اگر روزگارى به خواب خرگوشى فرو رفته و به صورت‏هاى مختلف تحت تاثير تبليغات دشمنان قرار بگيريم و غيرت دينى را از دست بدهيم، آن وقت دشمنان طمع كرده و شايد باز شرايطى پيش بيايد كه احتياج به چنين حركت‏هاى شهادت طلبانه‏اى پيدا كنيم. به همين مناسبت بحث نسبتاً طولانى درباره امر به معروف و نهى از منكر عرض كردم و گفتم امر به معروف به معناى عام آن شامل چند عنوان ديگر نيز مى‏شود كه يكى از عناوين كلى آن مى‏تواند عنوان تعليم داشته باشد، يكى ديگر از عناوين كلى آن ممكن است موعظه باشد، و بالاخره مى‏رسد به جايى كه يكى از عناوين آن مى‏تواند جهاد باشد.

وظيفه حكومت و جامعه در زمينه آموزش احكام ومسائل‏

در مورد تعليم عرض كردم، كه مى‏تواند سه شاخه داشته باشد: تعليم جاهل، تنبيه يا تذكر غافل و ارشاد ضال. اول اين است كه كسى در جامعه اسلامى از معارف بهره بردارى ندارد، و هنوز براى او شرايطى فراهم نشده است كه معلومات لازم در مورد دين را كسب كند كه بايد او را تعليم داد. اين هم يكى از مراحلى است كه مى‏تواند از مصاديق امر به معروف باشد. البته باز تاكيد مى‏كنم، به معناى عام آن. معناى دوم اين است كه كسى به مساله علم دارد، اما در شرايطى واقع شده كه اصلا از اين كه چنين حكمى و چنين مساله‏اى وجود دارد و چنين تكليفى هم براى او هست دچار غفلت شده است. به هر حال، موضع‏گيرى‏ها و جهت‏گيرى‏هاى انسان تابع ذهنيات او است، اكثر ذهنيات ما هم تابع شرايط محيط است، از ديدنى‏ها و شنيدنى‏ها بيدار مى‏شويم، توجه انسان به مسائل غالباً تابع شرايط محيط است؛ اگر محيط آلوده، تاريم، و فاسد باشد، ممكن است بسيارى از مردم از تكاليف خود غافل بشوند و اگر از ايشان سؤال شود كه در اسلام فلان تكليف وجود دارد، مى‏گويد بله، اما از اين كه خودشان چنين تكليفى دارند و بايد انجام بدهند غافلند، در اين مورد امر به معروف و نهى از منكر تذكر دادن به غافل مى‏شود، يا تنبيه به معناى لغوى آن، يعنى بيدار كردن. سوم ارشاد ضال، يعنى كسى كه معرفت صحيح ندارد ولى خيال مى‏كند كه شناخت لازم را دارد، جاهل مركب است، گمان مى‏كند وظيفه خود را مى‏داند، ولى اشتباه مى‏كند؛ ارشاد راهنمايى چنين كسى به اين كه تو اشتباه مى‏كنى، و اگر چنين تصور مى‏كنى كه وظيفه تو اين است يا به اين شكل بايد انجام بگيرد، خطا مى‏كنى و به اين صورت نيست، راه صحيح چنان است، مقصد صحيح چنين است؛ اين ارشاد ضال است، ارشاد كسى كه گمراه است. اين سه وظيفه كه همه از قبيل تعليم است. تعليم هم گاهى به صورت فردى است، هر كس در خانواده خود چنين مسؤوليتى را دارد كه نسبت به فرزندان و اهل و بيتش، اگر جاهلى باشد، اگر ضالى باشد يا اگر غافلى باشد، او را تعليم داده، ارشاد كند، قوا انفسكم و اهليكم نارا و قودها الناس و الحجاره⁽¹⁴³⁾ انسان همان گونه كه مكلف است خود به وظايف شخصى‏اش عمل كند، مكلف است كه به خانواده، نزديكان و كسانى كه تحت تاثير فكر او هستند آموزش بدهد. اين وظيفه‏اى درست - در سطح وسيع‏تر - براى عالمان و كسانى كه در اين گونه مسائل تخصص دارند، تكليفى است سنگين‏تر، وسيع‏تر و عميق‏تر كه در جامعه بايد وظايف را انجام دهند؛ و زمانى كه جامعه به وسيله نهادهاى مختلف اداره مى‏شود، بايد نهاد خاصى براى اين كار در نظر گرفته شود. مى‏دانيد كه در جوامع سابق به صورت ساده اداره مى‏شد و اين وزارتخانه‏ها و تقسيمات به صورت امروزى نبود، مثلا در صدر اسلام، اگر براى جايى والى مى‏فرستاد، حداكثر سه نفر را مى‏فرستادند، معمولاً آنچه بنده از تاريخ به خاطر دارم، يكى شخص والى و حاكم، ديگرى معلم و قارى، كسى كه قرآن را بلد بود و به ديگران تعليم مى‏داد، عالم بود و در معارف و احكام به او مراجعه مى‏كردند، يكى هم خزانه دار بود كه اموال را جمع آورى مى‏كرد و حساب آن را داشت. اين سه نهاد، كم كم پس از آن كه روابط جامعه پيچيده و گسترده شد، تعداد اين نهادها نيز اضافه شد تا جايى كه امروزه مى‏بينيد كه كابينه‏ها و دولت‏ها از بيست يا سى وزارتخانه تشكيل مى‏شود. در شرايط فعلى كه ما زندگى مى‏كنيم حداقل سه وزارتخانه، آموزش‏هاى سه گانه را به عهده دارند، وزارت آموزش و پروش كه در كنار سواد آموزى و علوم متعارف مادى و دنيوى موظف است آگاهى‏هاى دينى را به كودكان ارائه كند، البته اگر نظام اسلامى باشد، و بايد انصاف داد كه در بين نهادهاى ما وزارت آموزش و پرورش، حتى در زمان رژيم گذشته از بهترين نهادهايى بوده كه به اين جامعه خدمت كرده است؛ امروز هم شايد در حدى كه بنده اطلاع دارم، يكى از بهترين وزارتخانه‏هاى ما همين آموزش و پرورش باشد. اين امر دلايلى هم دارد، از جمله اين كه عمده كارمندان آن كه آموزگاران و دبيران هستند، از طبقه متوسط و معمولى هستند، از همين فرزندان شما هستند كه با محافل دينى سر و كار دارند و انديشه دينى شان محكم است. به همين دليل هنگامى كه به مدرسه مى‏روند احساس مسؤوليت مى‏كنند.

به جز آموزش و پرورش، وزارت آموزش عالى هم بخشى از مسؤوليت آموزش جامعه را در دانشگاه‏ها عهده دار است؛ همچنين وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، كه عنوان ارشاد اسلامى گوياى اين وظيفه است. متاسفانه عملكرد اين دو وزارتخانه در حد مطلوب نيست و على رغم اين كه مقام معظم رهبرى درباره وزارت آموزش عالى چند سال است كه صريحاً گفته‏اند شما بايد دانشگاه‏ها را اسلامى كنيد، كار جدى اى انجام نشده است، كه شايد به اين دليل باشد كه بعضى مسؤولان آن، اراده جدى براى اين كار نداشته باشند؛ كه البته اين امر هم دلايلى دارد. از جمله اين كه بسيارى از استادان دانشگاه‏ها و حتى اداره كنندگان اين نهاد تحت تاثير فضاى خارج هستند، چند سالى را در اروپا گذرانده‏اند و يا زير دست اروپا رفته بوده‏اند، خلق و خوى، فرهنگ و معلومات آن‏ها بيش‏تر به فرهنگ كفر نزديك است تا به عالم اسلام؛ طبعاً كسانى هم كه زير دست اين گونه افراد بزرگ شوند، ديگر بهتر از خود آن‏ها نخواهند بود. به هر حال كار اين دو وزارتخانه ناقص است. وزارتخانه ارشاد هم كه به قول معروف طشتش از بام افتاده است و همه مى‏دانيد كه وضعيت آن چگونه است و آنچه بسيار جاى تاسف دارد اين است كه بعضى از مسؤولان اين نهاد تصريح كرده‏اند كه اصلا با دين سر و كارى هم ندارد و اسم ارشاد اسلامى را هم فقط يدك مى‏كشند، يعنى تعارف است وگرنه كار اين وزارتخانه همان كار وزارت فرهنگ و هنر زمان شاه است! ما كارى با دين مردم نداريم! ما فرهنگ ملى و فرهنگ باستانى و رقص و آواز و اين قبيل مسائل را بايد ترويج كنيم! زبان فارسى و فرهنگ ملى ايرانى را در كشورهاى ديگر بايد رواج دهيم! كارى به اسلام نداريم! تصريح كرده‏اند؛ اگر هم تكذيب مى‏كنند، من مورد خاص اين گفته‏ها، تاريخ، شنوندگان و مخاطبين آن را مى‏دانم، و به ايشان عرض خواهم كرد.